Научная статья на тему 'Мактабгача таълим самарадорлигининг психологик жиҳатлари'

Мактабгача таълим самарадорлигининг психологик жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2035
186
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактабгача таълим / бола / тарбиячи / ота-она / хулқ-атвор / характер / хотира / ривожланиш / омиллар / шароит / муҳит / таълим / тарбия. / early childhood education / child / teacher / parent / behavior / character / memory / development / factors / conditions / environment / education / education

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Акрамова Ф. А.

Мазкур мақола мактабгача таълимнинг бола шахси, таълим-тарбиясига таъсири хусусиятларига бағишланган бўлиб, унда мактабгача ёш даврида болага хос психологик хусусиятлар, унинг ривожланиш омиллари, катталарнинг бу борада эътибор қилишлари зарур бўлган жиҳатлари ва масъулиятлари масалалари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE PRESCHOOL EDUCATION EFFICIENCY

The article is focused on the psychological aspects of the effectiveness of pre-school education. There factors influencing to the psychological characteristics of child development are disclosed.

Текст научной работы на тему «Мактабгача таълим самарадорлигининг психологик жиҳатлари»

V_/

Акрамова Ф.А.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси профессори вазифасини бажарувчи, психология фанлари номзоди, доцент

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИКЖИ^АТЛАРИ

АКРАМОВА Ф.А. МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИЦАТЛАРИ

Мазкур макола мактабгача таълимнинг бола шахси, таълим-тарбиясига таъсири хусусиятла-рига баFишланган булиб, унда мактабгача ёш даврида болага хос психологик хусусиятлар, унинг ривожланиш омиллари, катталарнинг бу борада эътибор килишлари зарур булган жих,атлари ва масъулиятлари масалалари баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мактабгача таълим, бола, тарбиячи, ота-она, хулк-атвор, характер, хотира, ривожланиш, омиллар, шароит, мух,ит, таълим, тарбия.

АКРАМОВА Ф.А. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ЭФФЕКТИВНОСТИ ДОШКОЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Данная статья посвящена психологическим аспектам эффективности дошкольного образования, раскрыты психологические особенности дошкольного возраста, обоснованы факторы развития ребенка.

Ключевые слова и понятия: дошкольное образование, ребенок, воспитатель, родители, поведение, характер, память, развитие, факторы, условия, среда, образование, воспитание.

AKRAMOVA F.A. PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE PRESCHOOL EDUCATION EFFICIENCY

The article is focused on the psychological aspects of the effectiveness of pre-school education. There factors influencing to the psychological characteristics of child development are disclosed.

Keywords: early childhood education, child, teacher, parent, behavior, character, memory, development, factors, conditions, environment, education, education.

%ар бир юртнинг бугуни ва келажаги том маънода, мамла-кат таълим тизимининг цай даражада ривож топгани билан белгиланади.

Юртбошимизнинг бевосита рах,намоли-гида ишлаб чикилган ва х,аётга изчил жорий этилаётган Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги Конуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури жах,он тажриба-сида узига хос ноёб х,одиса сифатида кабул килинган кадрлар тайёрлаш миллий мо-делининг асосий буFини - халк таълими сох,асининг ривожланишида мух,им омил булиб келмокда, улкан бунёдкорлик ишла-рига ва ислох,отларга чорламокда.

Албатта, узлуксиз таълим мактабгача таъ-лимдан бошланади. Фарзандларимизнинг юксак интеллектуал салох,иятли, етук ва бар-камол шахс булиб улFайиши мактабгача таълим муассасасида олиб бориладиган таълим-тарбия жараёнига боFлик.

Маълумки, мактабгача таълимнинг са-марадорлигини тавсифловчи энг асосий курсаткич 2 ёшдан 6-7 ёшгача булган бо-лаларни мактабгача таълим муассасаларига камраб олиш х,исобланади. Бугунги кунда республикамизда 4950 та мактабгача таълим муассасалари фаолият юритади, уларга бола-ларнинг камраб олинганлик даражаси 23,1%, яъни 581 539 нафарни ташкил этади1.

Демак, деярли 77% га якин бола жисмо-ний, рух,ий ва аклий жих,атдан тулик укиш фаолиятига тайёр булмаган х,олда мактабга келиб, махсус тайёргарликдан утган болалар билан бирга бошланFич таълимни оладилар. Ушбу тафовут таълим самарасига салбий таъсир этади.

Олиб борилган кузатувлар ва тах,лиллардан куринадики, агар бола мактабгача таълим муассасасига бормай туриб, мактабга чикса, унинг бошланFич синфда укиш фаолияти етарли даражада самарали булмайди. Яъни, болада таълимга мослашиш - адаптация суст кечади, унинг ижтимоий муносабатларга ки-ришиши, мулокоти, аклий фаолияти суст ра-

вишда булади. Болада куп х,олларда жисмо-ний, рух,ий жих,атдан тайёр эмаслик х,олати кузатилади. Бир синфда укишга келган бола-ларнинг мактабга тайёрлик даражаси турли-ча булган х,олатда - мактабга тайёрланган ва тайёр булмаган боланинг таълимни олишга нисбатан рух,иятида бир катор хислатлар ву-жудга келади.

Мактабга махсус тайёрланган болада да-диллик, ишонч, фаоллик, уз тенгдошлари орасида узини эркин тутиш кузатилса, мак-таб таълимига тайёрланмаган болада эса зурикиш, уялиш, х,адиксираш, узига нисбатан ишончсизлик каби бир катор салбий хислатлар намоён булади ва бу уз навбатида, унинг таълим самарасига салбий таъсир курсатади, албатта. Таълим олиш мотивацияси, илк укув куникмалари шаклланмаган, психик жара-ёнлари ривожланмаган бола узлаштиришда оркада колади, укишга нисбатан кизикиши суниб боради ва яккаланиб колади.

Маълумот ва мушох,ада учун ушбу да-лилларни келтирамиз: инсон мияси 100 миллиардлаб нейронлардан, яъни фаол х,ужайралардан иборат. Хар бир нейрон да-рахт шох,лари каби боFланиб, маълумотни саклайди. Хар бир нейрон бамисоли кучли компьютер каби бошка х,ужайралар билан боFланади ва уларга турли ахборотларни уза-тади. Шуни кайд этиш лозимки, бола шахси-даги укишга булган кобилиятнинг 50 фоизи дастлабки турт йили давомида ривожланади. Яна 30 фоизи 4 ёшдан 8 ёшгача булган даври давомида ривожланади. Бу даврда мия фао-лиятидаги нейронларнинг узаро боFланиши фаол ривожланади, агар бола 10 ёшга тулгунигача нейрон боFламлари фаол шак-лланмаса, улар фаоллашмайди ва «улади»2. Бундан куринадики, инсоннинг билим ва

1 «Маърифат» газетаси, 2014 йил 26 февраль, № 17.

2 Немов Р.С. Психология: Учебник для вузов. - М.: «ВЛАДОС», 2000. -С. 149.

х,аётий фикрлашига асос х,аётнинг дастлабки 8 йилида яратилади.

Президентимиз «Юксак маънавият - ен-гилмас куч» асарида таъкидлаганидек, «Куп йиллик илмий кузатиш ва тадкикотлар шуни курсатадики, инсон уз умри давомида ола-диган барча информациянинг 70 фоизини 5 ёшгача булган даврида олар экан»1.

Бола тарбияси психологик жих,атдан масъулиятли ва нозик масала булиб, бу ва-зифани бажаришга биз катталар эътибори-мизни жиддий каратишимиз лозим. «Бир ёшдан олти ёшгача булган болаларни вояга етказишга алох,ида ёндашув булиши лозим... Фанда илмий асосланган шундай тушунча борки, инсон бутун умри давомида оладиган ахборот х,ажмини юз фоиз деб х,исобласак, олти-етти ёшгача олган информацияси унинг эллик фоизидан купроFини ташкил килар экан. Шу ^акикатни х,ар бир оилага, х,ар бир ота-онага тушунтириб бера олсак, жуда катта ишни амалга оширган буламиз»2.

Фикримизни яна психологик далиллар би-лан изох,лаймиз: боланинг гудаклик даврида унинг мияси бамисоли ок ко*озга ухшайди. Унга нима айтилса, «ок ко*оз»га уша маъ-лумот ёзилиб колади. Боладаги салбий хис-латлар х,ам, ижобий хислатлар х,ам у билан булаётган мулокотга ва муносабатга бевоси-та боFликдир. Шунинг учун болани атрофи-даги катталар гудаклик давридан бошлаб, у билан муносабатларда жавобгарликни х,ис этишлари зарур.

Одатда, 2-3 ёшли болалар ота-оналарига таклид килишни яхши курадилар. Бола атрофдагилардан маънавий озука ола-ди, уларга таклид килади, хулк-одобни узлаштиради. Улар уз уйинларида ота, она ёки шифокор булиб, катталар нима килса шуни бажаришга х,аракат киладилар. Улар болаларни овкатлантириш, касалларни да-волашни узларича амалга оширадилар. Бу яхши х,ол, албатта. Лекин оилада ах,ллик булмаса, кайнота-кайнона ва келин-куёв можароси тез-тез булиб турадиган хонадон-

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -53-б.

2 «Тафаккур» журнали, 2000 йил, 2-сон. -7-8-б.

ларда таклид бутунлай бошкача тус олади, салбий харакатлар кузатилади. Бир нарсани унутманг, фарзанд тарбияни, энг аввало, уз ота-онасига караб урганади. Ота-онанинг узи фарзандига ибрат була олмас экан, уни канчалик тарбияламасин, бари бефойда булиши мумкин. З.А.Расулова боладаги та-жанглик, гапга кирмаслик, ёвузлик каби салбий хислатлар шу оила мухитида кузатилиши ва мавжудлигини уктириб дейди: «Эсда ту-тинг, каршингиздаги «берахм», «ёвуз», «гапга кирмас», «тажанг» бола - сизнинг узингиз! Ахир, у сизнинг оилангизда вояга етяпти»3.

Муаллифлар Н.А.СоFинов ва У.Д.Кодиров соFлом бола шаклланишида унинг эхтиёжлари муаммосига эътибор каратганлар. Уларнинг фикрича, илк болалик даврида кузатилади-ган асосий эхтиёжлардан бири боланинг билиш эхтиёжидир. Мазкур эхтиёж асосан боланинг у ёки бу нарса, ходиса хакида атро-фидагиларга берадиган саволларида намоён булади. Рухий ривожланиши меъёр даража-сида булган 3-5 ёшли бола, имконини топ-са, бир кунда атрофидагиларга 5000 га якин саволлар билан мурожаат килади. Бу эса шу ёшдаги болаларда бир кунда беш минг марта атрофида билиш эхтиёжи юзага келади, деганини англатади4. Албатта, бу холат гудак бир кунда ота-онаси ва оиласининг катта ёшдаги бошка аъзоларига минг хил савол билан мурожаат килади, дегани эмас. У бир саволни унлаб марта такрорлаши мумкин. Шундай холатда бола учун мухими унинг х,ар бир саволига илмий асосланган жавоб бери-лиши эмас, балки саволига кандайдир жавоб олишидир. Берилган саволга жавоб олингач, навбатдаги савол тайёр туради.

Лекин катталар, ота-оналар болада пай-до булган бу саволларга жавоб кайтаришга узларида журъат, токат, сабр топа олмайди-лар, унинг билиш эхтиёжини сундирадилар ва натижада болалик давридаёк биз гохида болаларни бефарк килиб куяр эканмиз.

3 Расулова З.А. Фарзанд тарбиясига оид психологик маслахатлар. - Т., 2014. - 106-б.

4 СоFинов Н.А., Кодиров У.Д. СоFлом бола шакллани-шининг айрим ижтимоий-психологик жихатлари. (Оила кутубхонаси). - Т.: РОИАМ, 2014 . -37-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

Шунинг учун бола тарбиясида них,оятда кизикувчан ва токатли булиш лозим. Ин-сондаги билишга кизикиш пайдо булганда, унинг кондирилиши бу одамда навбатдаги кизикишни юзага келтириб чикаради, буни у англаб олса, унинг фикр доираси кенгая-ди, усади ва узини шахс сифатида мукаммал х,ис этишига ёрдам беради. Узини мукаммал х,ис этаётган шахсда х,аётга ва уз-узига ишонч шаклланади х,амда унда мустакиллик х,исси уЙFонганлигининг гувох,и булишимиз мумкин. Бизнинг максадимиз болаларда ана шундай х,исларни эрта шакллантириш экан-лигини унутмаслигимиз лозим.

Айникса, боланинг жисмоний ва психологик ривожланишига мактабгача таълим дав-рининг таъсири ва роли мух,имдир. Инсон уз х,аёти мобайнида турли даврларни бошидан кечиради, лекин болалик даври унинг шахс сифатида шаклланиши ва ривожланишида мух,им ах,амиятга эга. Буюк адиб Л.Н.Толстой томонидан айтилган ушбу ибратли сузларни келтирамиз: «Мен билан 5 ёшли бола ора-сидаги фарк бир кадам, 5 ёшли бола билан янги туFилган бола уртасидаги фарк дунёча-дир, чексиздир»1.

Бу айтилган пурх,икмат сузларни акл билан тах,лил килиб курсак, балки йул куйилиши мумкин булган хатолардан боламизни ва ке-йинчалик узимизни х,ам асраб коламиз.

Оила мух,ити, мактабгача тарбия муасса-саси, бошланFич таълимдаги узаро муноса-бат ва мулокотнинг бола шахсий фазилатла-ри, хислатларига таъсири сезиларлидир.

Оилада тарбия оркали дунёкараш, хулк-атвор меъёрлари ва куплаб сифатлар синг-дирилади. Шу сабабдан халкимизда «Куш уясида курганини килади», деб бежизга ай-тилмайди.

Фарзанднинг тарбиясини оилада окилона ташкил этиш ишида катталарнинг х,аётий тажрибаси, билими, мех,ри алох,ида эътибор-га молик масаладир. Оила тарбияси - оилада ота-оналар, бобо ва бувилар, умуман, катта ёшли кариндошлар томонидан болаларни

1 Давлетшин М.Г., Туйчиева С.М. Умумий психология. -Т.: Низомий номидаги ТДПУ нашриёти, 2002. -23-б.

тарбиялаш жараёни булиб, азалий туркий удумга кура, болага ота-оналарга караганда бобо-бувининг тарбиявий таъсири кучли булган.

Кексалар х,акида гап кетганда, биз уларни хонадонимиз фариштаси, хайру баракаси деб атаймиз. Халк донолиги, минг йиллик таж-рибалар, миллий анъаналар карияларимиз онги, фаолияти, турмуш тарзида жамланган-дир. Улар ёш авлоднинг устози, мураббий-си, х,аёт дорилфунунидир. Донишмандлар «Кари билганини пари билмас», деб бежиз айтишмаган. Ёш авлодни тарбиялашда кекса авлоднинг хизмати бених,оя катта булиб, бобо ва бувилар оилада тарбияни мукаммал йулга куйишда, чинакам халкчил тарбия, оилавий тарбияни яратишда жонкуярлик килиб келганлар, ёшларга таъсир этишнинг энг самарали шаклларини танлаганлар. Чун-ки х,ар бир оилада айнан катта авлод вакил-лари оиланинг маънавий рах,барлари х,ам булишади. Масалан, Амир Темур хонадони-да урнатилган тартибга асосан шахзодалар тарбияси уларнинг оналари зиммасида эмас, балки буви-бибилари зиммасида булган. Мирзо УлуFбекнинг онаси Гавх,аршодбегим була туриб, унинг оилавий тарбияси билан Сароймулкхоним шуFулланган. Амир Темур х,ам фарзандлари ва набиралари тарбиясига жиддий караган.

Умуман олганда, психологиядан маълум-ки, болалик даврида ёш хусусиятига кура бола шахсининг атрофидаги нарса, х,одиса, вокеаларга нисбатан кизикиши них,оятда ортади. Шунинг учун х,ам болалик даврининг дастлабки 3-6 ёш палласи «нима учун - почемучка» даври х,ам деб аталади. Бу даврда она уй юмушлари, рУзFор ишлари, аксарият оналар эса умуман ижтимоий-жамоат ишлари билан банд булсалар, боланинг кизикиш, интилиш ва юзага келган куплаб саволлари-га жавоб беришга вакт топа олмайдилар. Бу даврда боланинг фикри тулик шаклланиши учун унинг саволларига жавоб топиб бера оладиган энг яхши сух,батдош керак. Унинг нафакадаги бувиси, бобоси бу вазифани адо эта олади. Чунки нафакадаги бу кишилар-нинг ёш хусусиятида мулокотга эх,тиёж х,исси,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

ким билан булса-да уз хаётий тажрибалари, кечинмаларини сузлаб бериш хисси юкори даражада ифодаланган булади ва боланинг туFилган саволларига улар бемалол жавоб топиб бера оладилар. Натижада бола учун бола билан бобо, бола билан бувисининг мулокоти унинг фикр доираси кенг булишига ёрдам беради. Айникса, оилавий муносабат-ларда эрта шаклланган «бола-буви», «бола-бобо» тизими боланинг мустакил фикр-лайдиган, эркин ва тарбияланган булишига етарли даражада замин яратади.

Купгина тадкикотчиларнинг (Э.Fозиев, М.Расулова ва бошкалар) таъкидлашла-рича, 6 ёшли боланинг мухим хусусиятла-ридан бири унда узига хос эхтиёжларнинг мавжудлигидир. Бу эхтиёжлар уз мохияти билан муайян билим, куникма ва малакалар-ни эгаллашга, теварак-атрофдаги вокеликни узлаштиришга эмас, купрок «укувчи булиш» истагини акс эттиради1.

Бу эхтиёжлар замирида уз сумкаси, дарс тайёрлаш бурчаги, китоб куйиш жавонига эга булиш истаги, катталардек хар куни мактабга катнаш туЙFуси ётади, холос. Умуман олган-да, бу ёшда бола хали укишнинг туб мохияти ва вазифасини тулик англамайди. Мактабга боргандан сунг унинг укувчилик сафига кабул килиниши, катталарнинг унга самимий тилаклари, синфдошлари билан саф тортиб юришлар, танаффус вактидаги уйинлар уни узига «ром» этади. Куп вакт утмай булар аста-секин у учун уз ахамиятини йукота бош-лайди.

Хитой халк маколида: «Биз бир йилга ре-жалаштирганимизда, дон сочамиз, ун йилга режалаштирганимизда, дарахт экамиз, агар бутун умрга режалаштирсак, кишиларни укитамиз ва тарбиялаймиз»2, дейилган.

Демак, хозирги даврда таълим-тарбия самарадорлигига эришиш учун мактабгача таълимга эътибор каратиш хаётий зарурат-га айланган экан, бола шахсини ривожлан-тиришнинг кулай ва таъсирчан усулларини

1 Fозиев 3.F. Умумий психология. - Т.: «Узбекистон фай-ласуфлари миллий жамияти», 2010. -544-б.

2 Гайдаров Б. Инсоннома: эсселар. - Т.: «Vektor-Press» нашриёти, 2011. -29-б.

излаш, топиш, куллаш ва оммалаштириш энг мухим масала хисобланади.

Шунингдек, боланинг мактабгача таълим давридаёк унинг шахс сифатида шакллани-шига беэътибор булмаслик зарур. Бунинг учун ота-оналар, тарбиячилар, педагог-укитувчилар, барча катта ёшдагилар мил-латимиз, давлатимизнинг таянчи ва ишончи булган фарзандларимизнинг соFлом, аклли, бахтли булишлари учун масъул эканликлари-ни хамиша ёдларида саклашлари ва шунинг учун узларининг кулларидан келган барча яхши амалларни бажаришлари керак. Бола-ларни уз вактида болалар боFчаларига жалб эта олиш, уларнинг хар томонлама ривож-ланишлари учун етарлича яратилган шароит ва имкониятлардан фойдаланиш заруратини хисобга олиш, хар бир боланинг ривожлани-шига йул очиб бериш лозим булади.

Инсониятнинг барча тараккиёт даврлари-да болани мактабгача ёш даврига эътибор берилар экан, хаётий ва илмий кузатишлар натижаси сифатида ушбу тавсияларни бе-ришни маъкул деб билдик:

- агар болани доимо танкид килинса, у на-фратланишга урганади;

- агар бола тахлика асосида яшаса, у уриш-кокликка урганади;

- агар болани масхаралаб турилса, у писмик, одамови булиб колади;

- агар болага доимо миннат килинса, у доимо узини айбдордек хис этиб яшашга урганади;

- агар бола туFриликда усса, у адолатли булишни урганади;

- агар бола хотиржам яшаса, у кишиларга ишонишга урганади;

- агар бола Fийбатлашув мухитида катта булса, у чакимчиликка урганади;

- агар болага тан жазоси берилаверса, у сурбет, кайсар, ужар булиб колади;

- агар бола узаро чидам-каноат мухитида усса, у бошкаларни тушунишга урганади;

- агар боланинг яхши харакатлари кувватлаб турилса, у узига ишонч хосил килиб яшашни урганади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

с 58 V МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ л У

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Давлетшин М.Г., Туйчиева С.М. Умумий психология. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ нашриёти, 2002. -55-б.

3. Немов Р.С. Психология: Учебник для вузов. - М.: «Владос», 2000.

4. Осорина М.В. Секретний мир детей в пространстве мира взросых. - Санкт-Петербург.: «Питер», 2000.

5. Расулова З.А. Фарзанд тарбиясига оид психологик маслах,атлар. - Т., 2014. -106-б.

6. СоFинов Н.А., Кодиров У.Д. СоFлом бола шаклланишининг айрим ижтимоий-психологик жих,атлари. (Оила кутубхонаси). - Т.: РОИАМ, 2014 . -37-б.

7. Хайдаров Б. Инсоннома: эсселар. - Т.: «Vektor-Press» нашриёти, 2011. -29-б.

8. Fозиев Э.F. Умумий психология. - Т.: «Узбекистон файласуфлари миллий жамия-ти», 2010. -544-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.