Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ПЕДАГОГ ХОДИМЛАРИДА СТРЕССГА БАРҚАРОРЛИКНИ ДИАГНОСТИКА ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ'

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ПЕДАГОГ ХОДИМЛАРИДА СТРЕССГА БАРҚАРОРЛИКНИ ДИАГНОСТИКА ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
27
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
стресс / стрессга барқарорлик / ўзига баҳо / фрустрация / фрустрацион толерантлик / копинг-стратегия.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нуржахон Исмоилова, Шахло Тўйчиева

Мазкур мақолада мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимларида кузатиладиган замонавий психологиянинг асосий муаммолари қаторидан жой олган стресс ва стрессга барқарорликни диагностика қилишнинг услубий асосларига оид назарий маълумотлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ПЕДАГОГ ХОДИМЛАРИДА СТРЕССГА БАРҚАРОРЛИКНИ ДИАГНОСТИКА ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ»

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ПЕДАГОГ ХОДИМЛАРИДА СТРЕССГА БАР^АРОРЛИКНИ ДИАГНОСТИКА ЦИЛИШ МАСАЛАЛАРИ

Нуржахон Исмоилова

ТДПУ "Психология " кафедраси do^e.6.,(PhD) Шахло Туйчиева

ТДПУ "Психология" кафедраси 2-босцич магистри

Аннотация. Мазкур мацолада мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимларида кузатиладиган замонавий психологиянинг асосий муаммолари цаторидан жой олган стресс ва стрессга барцарорликни диагностика цилишнинг услубий асосларига оид назарий маълумотлар ёритилган.

Калит сузлар: стресс, стрессга барцарорлик, узига бауо, фрустрация, фрустрацион толерантлик, копинг-стратегия.

Аннотация. В данной статье изложены теоретические сведения о методологических основах диагностики стрессоустойчивости и стрессоустойчивости, что является одной из основных проблем современной психологии, наблюдаемой у педагогических кадров организации дошкольного образования.

Ключевые слова: стресс, стрессоустойчивость, самооценка, фрустрация, толерантность к фрустрации, копинг-стратегия.

Rezyume. This article describes the theoretical information on the methodological basis of diagnosis of tiress and lability to tiress, which is one of the main problems of modern psychology, which is observed in pedagogic tiaff of preschool education organization.

Key words: tiress, resilience to tiress, self-etieem, frutiration, frutiration tolerance, coping tirategy.

Бугунги кунда мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимларининг хам жисмоний, хам рухий саломатлиги жиддий таъсир курсатадиган стресс холатларининг мавжудлиги ва унга нисбатан баркарор муносабат билдириш унинг учун нафакат саломатлигини асраш калити, балки олиб бораётган фаолиятининг самарасига хам таъсир курсатувчи мухим омил эканлигини хисобга олган холда уларнинг стрессга баркарорлигини тадкикот предмети сифатида урганиш бугунги кунда мухим ахамият касб этмокда.

Ю.Н.Користовнинг таъкидлашича: "Биз инсондаги касалликларнинг 90%и стресс билан боFлик холда юзага келаётган мураккаб бир даврда яшаяпмиз. Стресс юрак-кон томир касалликлари, ошкозон-ичак касалликлари, турли хилдаги неврозлар, хатто турли юкумли касалликларнинг ортишининг сабабчиси булиб колмокда. Айни пайтда куплаб тадкикотчилар бир фикрни тасдиклашмокда,

- 315 -

яъни низоли ва имконсиз вазиятлар юзага келганда хамда депрессия, умидсизлик, тушкунлик кайфияти билан биргаликда кечадиган хаддан ортиб кетган стресслар турли хил хавфли усимталарнинг пайдо булишини тезлаштиради" [2; Б -627].

Демак, бугун мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимлари уз фаолияти жараёнида стресс ва стрессдан чикиш йуллари хакидаги маълумотларга эга булиши давр таказосидир

Стресс ва стрессга баркарорлик масалаларини тадкик этиш юзасидан олиб борилган тадкикотлар икки асосий натижага эришувига сабаб булган: биринчидан инсоннинг стрессга баркарорлик курсаткичларини, яъни юкори, урта ва паст курсаткичларни аниклаш имконини берувчи тестологик инструментлар ишлаб чикилган; иккинчидан, шахснинг хар кандай фаолияти унинг стрессга баркарорлиги билан бевосита ёки билвосита боFлик эканлиги асослаб берилган. Бошкачарок айтганда, шахснинг стрессга баркарорлиги канчалик юкори булса, фаолият самарадорлиги хам шунчалик юкори булади, аксинча, стрессга баркарорлик курсаткичининг пастлиги эса шахснинг стресс вактида уз энергия ва захираларини салбий психологик холатларни бартараф этишга сарфлаши билан белгиланади.

Бу жараёнда айникса мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимларида стрессга баркарор муносабат билдиришнинг психологик механизмларини урганиш жуда долзарбдир. Мазкур йуналишда тадкикот олиб боришни истаган тадкикотчиларга услубий тавсия сифатида куйидаги методикаларни куллашларини тавсия киламиз:

Респондент (мактабгача таълим ташкилоти педагог ходим)ларида стрессга баркарорлик хусусияти кай даражада ривожланганлигини аниклаш максадида "Шахснинг стрессга баркарорлигини аниклаш" методикаларининг модификациялашган шаклидан фойдаланиш мумкин. Методикалардаги айрим вазиятларнинг узбек мухитида стрессоген вокеа була олмаслигини ёки тадкикот объектининг айрим жихатларини эътиборга олган холда, методикаларнинг баъзи тасдикларини махаллий мухитга ва респондентларга мослаштириш максадга мувофик булади.

Мазкур йуналишдаги методикалар оркали олинган эмперик маълумотлар асосида мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимларининг фаолият жараёнида кечадиган стрессга баркарорлигининг узига хослиги аникланади. Шунингдек, респондентларнинг стрессга баркарорлик детерминантларини аниклашда мутахассисларнинг тавсиясига кура уни комплекс тарзда урганиш ва бу жараёнда бир нечта методикалардан фойдаланилиши максадга мувофик:

А) Стрессгабаркарорликниурганишда комплекс ёндошув тарафдорларининг фикрига кура, шахснинг узига бахоси унинг стрессга баркарорлигини аниклаш юзасидан олиб бориладиган тадкикотларда мухим рол уйнайди [4, 232-б]. Муаллифлар узига адекват бахо берувчиларда стрессга баркарорлик курсаткичи энг юкори даражада булади, деб хисоблайди. Шу фикрлардан келиб чиккан холда, мактабгача таълим ташкилоти педагог ходимларида уз-узига бахонинг

юкори, адекват ва паст даражаларини аниклаш масадида "Уз-узини бахолаш"га мос келадиган методикалардан фойдаланилиши максадга мувофикдир.

Узига адекват юкори бахо беришни узига нисбатан ижобий муносабат, узини хурмат килиш, узини кабул килиш, узидан коникиш хисси билан тенглаштириш мумкин. Аксинча, узига паст бахо бериш узига нисбатан салбий муносабат, узини кабул килмаслик, узидан коникмаслик хислари билан тенглаштирилади. Узига юкори бахо берувчилар - уз имкониятларини хаддан ортик бахолайдилар ва шунга мос холда уз олдиларига эришишга имконияти етмайдиган, лекин эришишни орзу киладиган максадларни куядилар. Уларда кадр-киммат, Fурур, узини севиш каби инсоний сифатлар купинча тескари томонга, яъни манманлик, худбинлик, узига бино куйиш кабиларга айланиб кетиш эхтимоли юкори булади.

Узига етарлича адекват юкори бахо берадиган индивидлар купинча стрессоген таъсирларни эмоционал жихатдан OFрикли ёки стрессоген деб кабул килмайдилар. Бундан ташкари, узига етарлича адекват юкори бахо берадиган одамлар стрессоген вазиятларда узига паст бахо берувчиларга нисбатан яхширок харакат киладилар ва натижада бундай холат уларда уз имкониятлари хакида купрок билишга, узига булган бахосининг ортишига олиб келади. Узини паст бахолайдиган шахслар эса аксинча, стрессоген тахдид пайтида юкори даражадаги куркув ва хавотирни хис киладилар, шунга мос равишда узини бундай таъсирларга карши тура олмайман, деб хисоблайдилар. Узини бундай тарзда негатив идрок этиш уз-узидан шахснинг стрессоген омиллар билан курашишни кийинлаштиради.

Уз имкониятларини ноадекват паст бахолаш уз-узига ишончнинг хам жуда паст булишига олиб келади. Бу эса шахсда стрессоген вазиятларда узини ночор хис килишга, бу вазиятдан чикиб кетиш урнига тушкунликка берилишга олиб келиши мумкин.

Б) Стрессга баркарорликни оширишда узига хос таъсирга эга булган шахс хусусиятларидан бири - бу фрустрацияга нисбатан толерантликдир. Фрустрация - инсоннинг маълум максадга эришиш ёки вазифани хал этиши йулида содир булган енгиб булмас (ёки субъектив жихатдан шундай деб кабул килинадиган) кийинчиликлар натижасида юзага келадиган кечинмалар ва хулк-атворнинг намоён булишидаги узига хос характерли холатларни ифодаловчи тушунча сифатида каралади. Фрустрацияни психологик жихатдан урганиш концепцияси С. Розенцвейгга тегишли булиб, кейинчалик бир неча тадкикотчилар мазкур муаммо доирасида изланишлар олиб боришган. Бу борада С.Розенцвейгнинг "Расмли фрустрация" методикаси машхур булишига карамасдан, айрим тадкикотчилар унинг мураккаблигини ва шу боис натижаларни тахлил килиш кийинлигини алохида таъкидлашади [3, 267-б]. Шуларни хисобга олган холда фрустрацион толерантликни урганувчи бошка методикалардан фойдаланиш максадга мувофикдир. В.В.Бойко томонидан тавсия этилган "Фрустрацияни аниклаш тести» натижалари хам фрустрацион толерантликнинг паст, урта ва юкори даражаларини аниклаб беради.

В) Кейинги йилларда стрессга баркарорлик муаммосини урганган аксарият тадкикотчилар уз тадкикотларида албатта стрессга карши туриш хулкини, яъни копинг-кураш стратегиясини урганишга харакат килишмокда. Копинглар самардорлигининг мухим мезони сифатида уларнинг турли хиллиги ва куп кулланилиши таъкидланади [1, 143-б]. Дархакикат, айрим тадкикотлар копинг усулларининг турличалиги муаммони ечиш ва стрессни енгиб утишга жуда катта ёрдам беришини курсатган.

Шунга кура, синалувчиларнинг стресс холатига тушганида копинг-стратегиянинг кайси усулидан фойдаланишини аниклаш максадида Д.Амирхан томонидан таклиф этилган «Копинг-кураш индикатори» методикаси танлаш яхши натижа беради. Ушбу методика Д.Амирхан томонидан шахснинг доминант копинг-стратегияларини ташхис килиш учун ишлаб чикилган хамда О.А.Сиротин ва В.М.Ялтонскийлар томонидан рус мухитидаги тадкикотларни утказишга мослаштирилган. Методиканинг узбек тилидаги варианти Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси Академияси психологлари (Е.Саттаров, Н.СоFинов, И.Махмудов) томонидан муваффакиятли кулланилган [5, 43-48]. Мазкур методиканинг кулайлиги шундаки, копинг хулкнинг 3 хил услубидан кай бирини куллашига караб респондентнинг стрессга баркарорлигини аниклаш имконияти мавжуд.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Журавлев А.Л. Совладающее поведение. Современное состояние и перспективы /А.Л.Журавлев. - М.: ИП РАН, 2008. 188 с

2. Корыстов Ю.Н. Эмоции, стресс, курение, потребление алкоголя и рак -кореляционные и причинные связи //Журнал ВНД им И.П.Павлова. 2007. - № 4. - С -627.

3. Майерс Д. Фрустрация: поведение без цели. - М.: Прогресс, 2005. -342 с

4. Райгородский Д.Я. Практическая психодиагностика. Методики и тесты. Учебное пособие. - Самара: Издательский. Дом «БАХРАХ-М», 2001. - 672 с.

5. СоFинов Н.А. Прокуратура органларида психодиагностик ишларни ташкил этиш масалалари. //Узбекистон Республикаси Бош Прокуратураси Академияси Ахборотномаси. №3 (35) 2018. - Б.43-48

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.