Научная статья на тему 'МАКТАБДА ГЕОэКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: ТАЖРИБА, МУАММОЛАР ВА ЕЧИМ ЙЎЛЛАРИ'

МАКТАБДА ГЕОэКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: ТАЖРИБА, МУАММОЛАР ВА ЕЧИМ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
19
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик билим / география билими / геоэкологик маданият / фанлараро интеграция. / экологические знания / географические знания / геоэкологическая культура / междисциплинарная интеграция.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаева Дилноза Нарзуллаевна

Ушбу мақола мактаб ўқувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантириш масалаларига бағишланган бўлиб, унда муаммонинг назарий ва амалий жиҳатлари борасидаги илмий изланишлар умумлаштирилган ҳамда мавжуд муаммоларни самарали ечим йўлларига тавсиялар келтирилган. Муаллифнинг фикрига кўра, муаммонинг илмий ўрганилиши замон тақозоси доирасида айниқса методологик нуқтаи назардан муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ ГЕОэКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ В ШКОЛЕ: ОПЫТ, ПРОБЛЕМЫ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ

Данная статья посвящена вопросам формирования геоэкологической культуры школьников, в которой обобщены научные исследования по теоретическим и практическим аспектам проблемы, а также в ней даны рекомендации по способам эффективного решения существующих проблем. По мнению автора, научное исследование проблемы особенно важно с методологической точки зрения в рамках требований времени.

Текст научной работы на тему «МАКТАБДА ГЕОэКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: ТАЖРИБА, МУАММОЛАР ВА ЕЧИМ ЙЎЛЛАРИ»

Абдуллаева Дилноза Нарзуллаевна,

педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, "География ва уни укитиш методикаси" кафедраси доценти вазифасини бажарувчи

МАКТАБДА ГЕОЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: ТАЖРИБА, МУАММОЛАР ВА ЕЧИМ ЙУЛЛАРИ

УДК: 37.03

DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_6_6

АБДУЛЛАЕВА Д.Н. МАКТАБДА ГЕОЖОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: ТАЖРИБА, МУАММОЛАР ВА ЕЧИМ ЙУЛЛАРИ

Ушбу макола мактаб укувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантириш масалала-рига баFишланган булиб, унда муаммонинг назарий ва амалий жих,атлари борасидаги илмий изланишлар умумлаштирилган х,амда мавжуд муаммоларни самарали ечим йулларига тавсия-лар келтирилган. Муаллифнинг фикрига кура, муаммонинг илмий урганилиши замон такозоси доирасида айникса методологик нуктаи назардан мух,им ах,амият касб этади.

Таянч суз ва тушунчалар: экологик билим, география билими, геоэкологик маданият, фанла-раро интеграция.

АБДУЛЛАЕВА Д.Н. ФОРМИРОВАНИЕ ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ В ШКОЛЕ: ОПЫТ, ПРОБЛЕМЫ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ

Данная статья посвящена вопросам формирования геоэкологической культуры школьников, в которой обобщены научные исследования по теоретическим и практическим аспектам проблемы, а также в ней даны рекомендации по способам эффективного решения существующих проблем. По мнению автора, научное исследование проблемы особенно важно с методологической точки зрения в рамках требований времени.

Ключевые слова и понятия: экологические знания, географические знания, геоэкологическая культура, междисциплинарная интеграция.

ABDULLAYEVA D.N. FORMATION OF GEOECOLOGICAL CULTURE AT SCHOOL: EXPERIENCE, PROBLEMS AND WAYS TO SOLVE THEM

This article is devoted to the formation of geoecological culture of schoolchildren, which summarizes scientific research on theoretical and practical aspects of the problem, and also provides recommendations on ways to effectively solve existing problems. According to the author, the scientific study of the problem is especially important from a methodological point of view within the requirements of the time.

Key words and concepts: ecological knowledge, geographical knowledge, geo-ecological culture, interdisciplinary integration.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

Кириш. Бугунги замонда экологик муам-моларнинг узига хос долзарблик касб этиши туфайли педагогика фани илмий тадкикотлари доирасида, кам урганилган, мактаб укувчиларининг муштарак географик-экологик маданиятини шакллантириш маса-ласи, илмий муаммо сифатида майдонга кириб келмокда.

Маълумки, таълим тизимининг стратегик вазифаларидан бири бу келажакда географик ва экологик маданиятнинг юкори дара-жасига эга булган, мунтазам узини узи ривож-лантиришга, жамият тараккиётига ва уму-минсоний кадриятларнинг устуворлигига йуналтира оладиган, коэволюцион Fояларини идрок этиш ва амалга оширишга хамда инсо-ниятнинг баркарор ривожланишини таъмин-лашга кодир булган шахсни шакллантириш вазифасидир. Ушбу вазифани хал килишнинг муваффакияти жуда куп омилларга боFлик булиб, улар орасида ёш авлоднинг геоэколо-гик билимларини амалда геоэкологик мада-ниятга йуналтириш даври мухим рол уйнайди. Жумладан, педагогик шарт-шароитлар доирасида мактаб укувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантириш боскичлари алохида эътиборга молик.

Мавзунинг долзарблиги. Турли мухит шароитларининг таъсири остида таълим олувчи онгининг шаклланиши куп жихатдан укитувчининг, яъни таълим берувчининг максадли харакатларига боFлик. Бу ерда ама-лий машFулотларнинг маъносини очиб бера-диган, мехнат ва табиат хакидаги сухбатлар ва маърузалар, бадиий ижод, мукофот ва жазолар, ракобат ва укитувчининг шах-сий намунаси хакидаги бурчни тушунти-риш ва хар бир инсонни атроф-мухитга нис-батан шахсий Fамхурлик килиш зарурлигига ишонтириш, хулк-атворга куйиладиган тала-блар ва унда иштирок этишнинг турли педагогик усул ва методлар кулланилиши жуда мухим. Укувчиларнинг табиатга онгли, масъ-улиятли муносабатини шакллантириш маса-ласи долзарб ижтимоий-педагогик вазифа сифатида мактаб ишида режалаштириш, ташкил этиш ва назорат килишнинг барча сохаларига, яъни умумий мактаб режа-лари ва синф рахбарларининг хужжатларига, укувчиларнинг Fоявий-сиёсий, мехнат,

ахлокий, эстетик ва жисмоний тайёргарлиги тизимига киритилиши керак.

"Узбекистон Республикасида экологик таъ-лимни ривожлантириш концепцияси"га кура, бугунги таълим тизими дастурлари жахондаги глобал экологик муаммоларни бартараф этиш, мавжуд экологик хавф-хатар даражасини камайтириш, табиий мухитни кайта тиклашга каратилган умуммиллий тадбирлар мохияти билан мувофиклаштирилмаган1. Демак, геоэкологик маданиятни шакллантириш жара-ёнида, унинг экологик кисмида муаммолар борлиги инобатга олиниши лозим. Кайд этил-ган номувофиклик, табиий мухит масаласи билан боFликлиги, айнан географик билим-лар, географик маданият ва экологик маданиятни интеграцияси нечоFлик мухим эканли-гини ифода этади.

Муаммонинг цуйилиши. Маълумки мактаб укувчилари табиатни урганиш ва химоя килиш буйича ишларда фаол иштирок этиб, худудга эгалик килиш, табиий ресурс-ларни мухофаза килиш ва янгилаш борасида Fояларга эга булиши лозим. Аслида, хар бир инсоннинг хулк-атвор меъёрига айланиши лозим булган маданият омиллари, жумладан, экологик маданият, унга болалигидан таниш-тирилиши зарур, яъни табиатни асрашга булган масъулият туЙFусини максадли равишда шакллантириш, табиий мухитни саклаш муаммосини идрок этиш буйича фаол хаётий позицияси тадрижий тусда шаклла-ниб бориши керак2. Мактаб укувчисининг табиий мухитга муносабати асосан учта омил оркали тарбияланади. Биринчиси, табиатни бевосита билиш оркали, иккинчиси мактабда йулга куйилган географик ва экологик таълим оркали, учинчидан, оммавий ахборот восита-лари таъсири остида.

1 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 27 майдаги "Узбекистон Республикасида экологик таълимни ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги 434-сон карори. - https://lex.uz/ docs/4354743 (мурожаат санаси - 26.03.2023)].

2 Мусаева М.Э., Умарова Ш.У. Укувчиларда баркарор экологик маданиятни ривожлантиришда миллий маъна-вий ва худудий хусусиятларнинг ахамияти // Замонавий таълим, 2017, № 9, б.42.; МУМИНОВ А.Г. "ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАРНИ УКИТИШДА ПРЕЗИДЕНТ Ш. МИРЗИЁВНИНГ "ЯНГИ УЗБЕКИСТОН СТРАТЕГИЯСИ" АСАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ". ЖУРНАЛ: ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2022, №3, 70-76 БЕТЛАР

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

Шу нуктаи назардан, айтиш мумкинки, мактаб укувчиларининг географик-экологик маданиятини шакллантириш муаммо-сини урганиш чоFида, масаланинг шахсга йуналтирилган педагогик жараён талаблари билан замонавий мактаб олдига куйилган долзарб вазифалар алокадорлиги нуктаи назаридан тахлил килинди. Шунинг учун, маколада, тадкикот давомида утказилган тажриба-синов ишларининг айрим умумлаш-тирилган хулосалари буйича хам мулохазалар келтирилади.

Тадцицот ва урганиш натижалари. Алохида кайд этиш лозимки, географик ва экологик маданият шахснинг ижтимоий фаоллиги ва ижтимоий онгининг мухим курсаткичидир ва агар ушбу постулат мактаб укувчилари онгига канчалик купрок синг-дирилса, унинг натижадорлик даражаси хам юкори булади. Бинобарин, ушбу йуналишда ва шу мазмунда мактабларда укитувчилар ва синф укувчилари учун тегишли тавсияларнинг йуклиги боис, укувчиларнинг экологик ва географик маданиятини шакллантириш жараёни катта кийинчиликларга дуч келиши кузати-лади.

Маълумки, экологик таълим узининг хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Унга географик билимларнинг трансформаци-яси, энди мактаб укувчиларининг фаолияти-даги куп киррали кобилиятларнинг намоён булишини талаб килади ва бунга замин яра-тади. Шунинг учун укувчилар табиатни узгартирганда ёки асрашга интилганда, уларга табиат Fамхурлик ва мехнат объекти булиб колади1. Укувчиларнинг вокеликка муноса-батини шакллантириш учун энг кулай шарт-шароитларни таъминлаш максадида мактабда болаларнинг табиат куйнидаги мехнат, ког-нитив, экспериментал, бадиий, уйин, туризм, улкашунослик ва спорт-соFломлаштириш тад-бирлари ташкил этилиши лозим. Колаверса, атроф-мухит билан узаро муносабат шаро-итида онгни шакллантиришга куплаб омил-лар таъсир килади ва биринчи навбатда, бу хаётий тажриба ва мулокот сохаси, оила ва тенгдошлар манфаати, хатти-харакатларнинг

1 Винокурова Н.Ф. Теория и методика изучения глобальных экологических проблем на основе геоэкологического подхода в курсе школьной географии: Дисс. ... докт. пед. наук. - М., 1999. - С.66

шахсий ва гурух мотивлари, жамоатчилик фикри ва хоказо.

Мактабдаги геоэкологик таълим мухити талаблари доирасида, географик ва экологик маданият диалектик узаро боFликлик ва бир-ликда шаклланиши максадга мувофик2. Чунки улар мазмунан ухшаш, вокелик ходисаларини акс эттириш, бахолаш объекти булиб, уму-мий таълим функцияларига эга. Ушбу хусуси-ятлар географик ва экологик маданиятнинг алокасини икки томонлама жараён сифатида куриб чикишга имкон беради.

Шунга асосланиб айтиш мумкинки, географик ва экологик маданият бир-бири билан боFлик булган бир катор элементлардан ташкил топган ажралмас тизим хисобланади. Географик ва экологик билимларнинг умумий тизимидаги компонентларини куйидагича таснифлаш мумкин:

- когнитив, кадриятли, меъёрий, амалий ёндашув;

- географик ва экологик тафаккурда сабаб-окибат, эхтимоллик, прогностик ва бошка турдаги алокаларни урнатиш;

- туЙFулар маданияти - эмпатия, фукаролик хулк-атвори хиси, ватанпарварлик ва табиат хамда жамиятдаги бошка бир катор жараён ва ходисаларни талкин килиш;

- атроф-мухитдаги одамларнинг окилона ахлокий хатти-харакатларга йуналтириш;

- мактаб укувчилари томонидан географик фикрлаш ва география тили билан, табиий ва ижтимоий ишлаб чикаришнинг ижтимоий-иктисодий асосларини талкин килиниши;

- экологик билимлар, фикрлаш ва хиссиётлар маданиятини кундалик харакатлар нормасига айлантириш даражаси билан тавсифланган экологик асосланган хатти-харакатлар маданияти;

- экологик муаммоларни хал килишнинг келиб чикиши, мохияти ва усуллари туFрисида огохлик ва башорат килиш имкониятлари.

Демак, геоэкологик маданиятнинг намоён булиши бу геоэкологик жихатдан масъули-ятли булган фаолият натижасидир3. Шунинг

2 Кобылянский В.А. Философия экологии: общая теория экологии, геоэкология, биоэкология. Учебное пособие. / В.А. Кобылянский. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2003. - С.87.

3 Кочуров В.И. Новые геоэкологические и социально-экологические понятия // География в школе. - 1999.

- № 3. - С. 10.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

учун, замонавий географик-экологик таъ-лим табиий мухитда содир булаётган жара-ёнлар ва ходисалар хакидаги замонавий билимларни махаллий, минтакавий ва гло-бал микёсда оммалаштириш ва ривожланти-ришни белгилайдиган манба хисобанади.

Тадкикотимиз давомида, табиий-географик фанларни урганиш оркали геоэкологик мада-ниятни шакллантириш жараёнини самарали амалга оширилишига имкон берадиган айрим педагогик шароитлар хам ишлаб чикилди ва тажриба-синовдан утказилди. Уларнинг нати-жалари буйича хулосалар асосида, куйидаги тавсиялар хам яратилди:

• мактабнинг таълим маконида укувчилар геоэкологик маданиятининг ахлокий мазмундаги кисмини тарбия-лашни ташкил этиш, айнан интеллектуал сохада табиий-географик фанлар таркиби-даги ахлокий компонентни ажратиб курсатиш оркали амалга оширилса максадга мувофик булади;

• укув дастурларнинг экологик йуналишини ахлокий кадриятлар асосида амалга ошириш учун укув жараёнини синфда ва синфдан ташкари соатларда табиий оламни ахлокий ва экологик идрок этишга тизимли йуналтириш зарур;

• ахлокий кадриятлар нуктаи назари-дан, экологик хулк-атворни онгли равишда танлаш маданиятини шакллантиришда, географик билимларни атрофдаги хамма нар-сага нисбатан ахлокий x1ис-туЙFулар оркали ифода этиб ахлокий хатти-харакатлар раFбатлантирилишига замин яратиш лозим;

• укувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантириш моделини амалга ошириш учун мактаб дастурлари доирасидаги табиий ва география фанларини урганиш жараёнида олинган билимларнинг хаётга татбик этилишини таъминлаш энг мухим педагогик шартга айланиши керак.

Когнитив ёндашув асосида мактаб укувчиларига одамлар сонининг купайиши, табиий ресурслар - сув, минерал хом ашё, усимлик ва хайвонот ресурслари-нинг шафкатсизларча сарфланиши, шунинг-дек, тобора чукурлашиб бораётган экологик танглик билан боFлик булган ердаги хаётга тахдидлар, инсоннинг табиатда яшаш усул-ларини тубдан узгартиришни талаб килиши

хакидаги Fояни хамиша эслатиб туради-ган мухит яратилиши давр такозосига айланиши лозим. Чунки инсон х,али хам табиий ресурсларга утилитар тарзда, иктисодий кадрият сифатида карашни давом этмокда1. Шу уринда, укувчилар табиий мухитда содир булаётган жараёнларга инсон таъсир килишини, уларнинг баъзиларини тезлашти-ришини, бошкаларини секинлаштиришини хамда табиатдаги мувозанатни бузадиган ва ердаги одамларнинг яшашига тахдид солади-ган янги таъсирларини келтириб чикаришини тушуниб англашлари учун, таъсирчан педагогик воситалар, жумладан, энг замонавий тех-нологиялар, электрон таълим ва мультиме-диали воситалари, ракамли технологиялар кулланилиши керак.

Шу билан бирга, табиий мухитдаги барча узгаришларни, хатто жамият эхтиёжлари нуктаи назаридан салбий узгаришларни хам факат инсонга боFлаш мумкин эмас2. Шунда, экологик муаммоларни бир томонлама куриб чикишга нукта куйилиши мумкин булади. Шунинг учун, экологик таълим мазмунини жамиятнинг умумий ва махаллий микёсдаги атроф-мухитнинг тахдидлари, ифлосла-ниши ва йук килинишига оид турли мисоллар билангина чеклаш мумкин эмас, балки умумий муаммоларда инсон омилидан ташкари бошка омилларни хам чукур урганилиши ва олдини олиш буйича тегишли илмий асослан-ган чоралар ишлаб чикилиши лозим булади. Табиийки, бунда педагогика ва психология фанлари хам фаол тадкикот ишларида ишти-рок этиши талаб килинади.

Юкоридаги мулохазалардан келиб чикиб, кайд этиш зарурки, геоэкологик маданиятни шакллантиришда, умуман мактаб ва хусусан табиатшунослик фанлари укитувчиларининг узига хос вазифаларини куйидагича санаб утиш мумкин:

- тарбиявий ишлар мазмунини укувчиларнинг табиатга, мехнат ахлига булган

1 Комиссаров Г.С. Обучающая природа или неформальное геоэкологическое образование // География в школе. - 1995. - № 3. - С. 55

2 Мустафоев С. Экологик тарбия - миллий ва умуминсоний кадриятлар рухида тарбиялашнинг ажралмас кисми. // Фукаролик жамияти. Т.: - 2018. № 1. 11 -бет;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

х,урматини ва Ер юзини х,имоя килиш иста-гини ривожлантиришга каратиш;

- укувчиларнинг уз она юрти тарихи, унинг маданий мероси, халк анъаналари ва урф-одатларига кизикишини ривожлантиришга кумаклашиш;

- укувчиларнинг геоэкологик маданиятини шакллантиришда халк анъаналари, урф-одатлари, анъанавий байрамларидан сама-рали таълим воситаси сифатида имконият борича фойдаланиш.

Укувчи шахсининг геоэкологик маданиятини шакллантиришнинг самарали воситаси укувчиларни географик ва экологик характер-даги синфдан ташкари машFулотларга мунта-зам равишда жалб килишдир, бу болаларнинг фаолият субъекти сифатида табиий мух,ит билан куп томонлама узаро таъсиридаги фаоллигини назарда тутади ва инсон х,аётида табиат билан муносабат гуманистик ахлокий позицияни шакллантиришга, яъни инсон-нинг х,ам, табиатнинг х,ам фаровонлиги усту-вор ах,амиятга эга эканлигига ишонтирувчи омилга айланади.

Анкета-суровнома оркали утказилган диагностик тадбирларнинг натижаларига кура, экологик-географик мазмундаги синфдан ташкари машFулотларнинг барча турларини кенгайтириш ва чукурлаштириш, укув жараё-нига экологик-географик характердаги турли хил махсус курслар ва тугаракларни киритиш, мактабларда янада купрок ва хилма-хил педа-гогик шарт-шароитларга мурожаат килишни такозо этади. Бунда укитувчиларнинг таълим технологияларидан имкон кадар кенг фой-даланишлари мух,им ах,амиятга эга булади. Зеро, усмирларнинг турли эксперимен-тал тадкикотларда, атроф-мух,итни мух,офаза килиш тадбирларида иштирокини фаоллашти-риш, турли географик ва экологик тугараклар, лагерлар ва бошкаларни кизикарли ташкил этиш учун, уларга кучли мотивация ва раFбат омилларининг рангбаранглиги лозим булади.

Тадкикот натижалари уларок экспери-ментал иш давомида утказилган сух,батлар, суровномалар, кузатишлар, укувчилар билан синфда ва синфдан ташкари сух,батлар шуни курсатдики, ишончли натижаларга эри-шиш, ишлаб чикилган методологиянинг сифати ва таъсирчанлик даражасига чам-барчас боFлик экан. Чунки методологиянинг

шахсга йуналтирилган омиллари баркарор географик-экологик маданият тизимини шакллантиришга ёрдам беради, атрофдаги вокеликка нисбатан шахсий карашлар, фази-латларни табиий ресурслардан окилона фойдаланиш ва табиатга нисбатан инсон фао-лияти натижаларини ижобийлик тусга йуналтиришга хизмат килади.

Дискуссия. Бугунги талаблардан келиб чикиб, халк таълими тизимида экологиянинг назарий асосларига оид билимлар ва экологик маданиятни шакллантиришга каратилган билим, куникма ва малакалар билан бирга географик билимлар ва географик маданиятни узаро трансформацияси асосида геоэкологик маданиятни шакллантириш маса-ласи, мавжуд укув фанлари мазмунида узвий-лик асосида берилишига эришиш такозо этилмокда. Сунгги йилларда нашр этилаётган 1-6 синфлар учун мулжалланган табиий фан-лар дарсликларини мисол келтириш уринли. Жумладан, 6-синф Табиий фанлар дарсли-гида берилаётган билимлар, айнан геоэкологик маданиятнинг мустах,кам пойдеворини яратишга йуналтирилган. Дарсликнинг Кириш кисмида, фикримизни исботини куриш мум-кин. Унда шундай келтирилган: "Дарсликда берилган укув тадкикотларини утказиш, таж-рибаларни бажариш, лойи^алаштиришга йуналтирилган топшириклар сизда табиий ва ижтимоий мух,ит х,олатини тушуниш, атроф-мух,ит ва инсон муаммоларини англаш, улар-нинг ечимини топишда карорларни кабул кила олиш куникмаларини шаклланишига ёрдам беради. Сиз 6-синфда илмий тадкикот аппарати, уни режалаштиришни урганасиз. ... Инсон ва табиат уртасида ажралмас боFликлик мавжудлигини, табиатнинг бир компонентининг узгариши, албатта, бошка таркибий кисмларнинг узгаришига олиб кели-шини тушунасиз. Сиз биологик, физик, географик ва кимёвий конунлар оламига кириб борасиз ва танангизнинг баъзи сирларини кашф этасиз, замонавий технологиялар билан танишасиз. Берилган топширикларни бекам-у куст бажаришингиз келгусида шахс сифатида шаклланиш, илмий дунёкарашни кенгайтириш ва экологик тафаккурга эга булишингизга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

замин тайёрлайди"1. Шунингдек, шу дарс-ликда, алохида Экологияга баFишланган бобнинг урин олганлиги, экологик билим-ларнинг табиий фанлар таркибидаги зару-рий макомидан дарак беришини хам таъ-кидлаш жоиз. Демак, геоэкологик билим-ларини амалда геоэкологик маданиятга йуналтиришнинг ижро чораларини, айнан, шундай дарсликларнинг яратилишида куриш мумкин.

Экологик таълимни сифатли ташкил этиш оркали, экологик тарбия хам тизимли йулга куйилади ва нихоят экологик маданият шак-лланишига мустахкам пойдевор ярати-лади. Ушбу жараёнларда укитувчи асосий ва бошкарувчи субъект саналади. Чунки, айнан, педагог рахбарлигида укувчи-ёшларда таби-атдан фойдаланиш куникмалари шакллан-тирилади. Масалан, табиатни мухофаза килиш фаолияти география, биология, кимё ва физика фанларини урганиш жараёнида олинган табиат ва жамият хакидаги билим-лар билан белгиланади. Далалар ва урмон хужаликлари фаолиятида хамда эксперимен-тал ва улкашунослик ишларида укувчилар табиатни мухофаза килишга, усимликлар ва хайвонларни асрашга, табиий ресурсларни купайтиришга фаол жалб этилади. Улар-нинг амалий фаолияти жами усимликлар ва хайвонларни максадга мувофик парвариш килиш, табиий ресурсларни купайтиришда иштирок этиш, ер ва сув манбаларини пар-вариш килиш, далаларни ва урмонларни мухофаза килиш тадбирларини уз ичига олади. Буларнинг барчасида укитувчининг узига хос урини бор.

Хулоса ва тавсиялар. Географик-экологик маданият назарияси ва амалиётини тахлил килиш натижасида, умумий тарзда вило-ятлар ва хусусан K1оракалпоFистон Респу-бликаси мактаб укувчиларини географик-экологик укитиш сохасида кимматли назарий ва амалий тажриба тупланган деган хулосага келиш мумкин. Бирок, бу иш хар замон-хар замон амалга оширилади, яъни мунтазам-лик риоя этилмайди хамда кенг таркалмаган. Колаверса, куп мактабларда укувчилар гео-

1 Табиий фанлар: 6-синф учун дарслик / З. Б. Санги-рова ва бошк. - Тошкент: Республика таълим маркази, 2022. - 192 б.

график билимларга эга булсалар-да экологик иш билан шугулланмайдилар ёки у иш вактинча ва пароканда характерга эга.

Шунингдек, тадкикотимиз давомида, урганилган материални тахлил килиб ва умум-лаштириб, биз географик ва экологик маданият таърифини шундай синтез шаклда ифода этишни жоиз деб топдик: географик-экологик маданият - бу инсон, жамият ва табиатнинг ижтимоий-маънавий узаро боFликлигини акс эттирувчи умуминсоний маданиятнинг бир кисми, яъни хар томонлама ва уЙFун ривож-ланган шахсни шакллантиришга баFишланган йуналишларидан бири булиб, жумладан таби-атга инсоний муносабатни, унинг такдири учун жавобгарлик хисини, энг олий миллий ва умуминсоний кадрият - ердаги хаётнинг табиий ва ягона асоси, одамлар онгида ва фаолиятида табиий ресурслардан окилона фойдаланиш тамойилларини урнатишни, табиий ресурсларга эхтиёткорлик билан муносабатда булишни, муайян иктисодий ва ижтимоий муаммоларни атроф-мухитга зарар етказмасдан хал килишга йуналтирилган маданий фаолият сохасидир.

Бинобарин, укувчилар геоэкологик мада-ниятини шакллантириш масаласи яхлит бир тизим сифатида, таълим тизимидаги педаго-гик жараённинг ажралмас кисмига айланиб, таълим дастурлари, сараланган дидактик маъ-лумотлар, методик таъминот каби омиллар-дан ташкари укитувчининг касбий билими ва педагогик махоратига хамда укувчиларнинг фаол когнитив кизикишларига хам боFлик эканлигини инобатга олиши лозим. Биз-нингча, агар:

- мактаб укувчилари геоэкологик мада-ниятини шакллантириш масаласи таълимни ривожлантиришнинг стратегик максадлари каторидан урин олса, таълим ва хаёт тушун-чаларининг узаро интегратив мохияти янада ойдин ва максадли булади;

- фанлараро интеграцияси доирасида табиий фанлар мазмунига экологик билим-лар сингдирилса, укувчиларда геоэкологик маданиятни шакллантириш жараёни сифатли ва самарали таълим натижасига айлантириш мумкин булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

с 52 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ у

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 27 майдаги "Узбекистон Республикасида экологик таълимни ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тyFрисида"ги 434-сон карори. - https://lex.uz/docs/4354743 (мурожаат санаси - 26.03.2023).

2. Винокурова Н.Ф. Теория и методика изучения глобальных экологических проблем на основе геоэкологического подхода в курсе школьной географии: Дисс. ... докт. пед. наук. - Б.-м., 1999. - 406 с.

3. Кобылянский В.А. Философия экологии: общая теория экологии, геоэкология, биоэкология. Учебное пособие. / В.А. Кобылянский. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2003. - 192 с.

4. Комиссаров Г.С. Обучающая природа или неформальное геоэкологическое образование // География в школе. - 1995. - № 3. - С. 55

5. Муминов А.Г. "Ижтимоий-гуманитар фанларни укитишда Президент Ш. Мир-зиёвнинг "Янги Узбекистон стратегияси" асаридан фойдаланиш". Журнал: ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2022, №3, 70-76 бетлар

6. Кочуров В.И. Новые геоэкологические и социально-экологические понятия // География в школе. - 1999. - №3. - С. 10.

7. Мусаева М.Э., Умарова Ш.У. Укувчиларда баркарор экологик маданиятни ривож-лантиришда миллий маънавий ва х,удудий хусусиятларнинг ах,амияти // Замонавий таълим, 2017, № 9, б.42.

8. Мустафоев С. Экологик тарбия - миллий ва умуминсоний кадриятлар рух,ида тарбиялашнинг ажралмас кисми. // Фукаролик жамияти. Т.: - 2018. № 1. 7-бет;

9. Табиий фанлар: 6-синф учун дарслик / З. Б. Сангирова ва бошк. - Тошкент: Республика таълим маркази, 2022. - 192 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.