Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
240
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик муаммолар / Шарқ мутафаккирларининг экологик қарашлари / уларни таълим-тарбия жараёнига татбиқ этиш / экологик маданият. / экологические проблемы / экологические мировоззрения мыслителей Востока / внедрение их в образовательно-воспитательный процесс / экологическая культура.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Исмоилова Гулбахор Азамовна

Мақолада гуманитар фанлар тизимида ёшларда экологик маданиятини шакллантириш, экология ва табиатни муҳофаза қилиш масалаларининг акс этиши, унинг тарихий ривожланиш жараёнлари ҳамда келажак истиқболлари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ УЗБЕКИСТАНА

Статья посвящена перспективам процесса исторического развития и отражения проблем экологии, охраны окружающей среды в системе гуманитарных наук и формирование экологической культуры у молодёжи.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

г

v.

Исмоилова Гулбахор Азамовна,

Кукон давлат педагогика институти "Миллий foe, маънавият асослари ва хукук таълими" кафедраси тадкикотчиси

УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРДАЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 502:37.033

ИСМОИЛОВА Г.А. УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Маколада гуманитар фанлар тизимида ёшларда экологик маданиятини шакллантириш, экология ва табиатни мухофаза килиш масалаларининг акс этиши, унинг тарихий ривожланиш жараёнлари хамда келажак истикболлари хакида суз юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: экологик муаммолар, Шарк мутафаккирларининг экологик карашлари, уларни таълим-тарбия жараёнига татбик этиш, экологик маданият.

ИСМОИЛОВА Г.А. РАЗВИТИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ УЗБЕКИСТАНА

Статья посвящена перспективам процесса исторического развития и отражения проблем экологии, охраны окружающей среды в системе гуманитарных наук и формирование экологической культуры у молодёжи.

Ключевые слова и понятия: экологические проблемы, экологические мировоззрения мыслителей Востока, внедрение их в образовательно-воспитательный процесс, экологическая культура.

ISMOILOVA G.A. DEVELOPMENT OF ECOLOGICAL CULTURE OF STUDENTS IN THE PROCESS OF TEACHING THE HISTORY OF UZBEKISTAN

The article is devoted to the situation of forming ecological culture among youth and there the historical process was described.

Key words and concepts: ecological problems, ecological culture, the ecological thoughts of east thinkers, introduce them to the process of education.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

Кириш. Атроф мух,ит мувозанати ва табиат х,олатидаги мувофикликлар инсон х,аётининг маромини белгилайди. Табиат ва инсон узаро муайян конуниятлар асосида муносабатда булади. Бу конуниятларнинг бузилиши унглаб булмас экологик муаммоларни келтириб чикаради. Табиатни асраш учун аввало инсон-ларда экологик маданиятни шакллантириш мух,им ах,амият касб этади. Бу эса уз урнида бугунги кунда юзага келаётган ва чукурлашиб бораётган экологик муаммоларнинг олдини олишда мух,им вазифа булиб хизмат килади.

Айникса, бугунги COVID-19 пандеми-яси даврида инсоният табиатга нисбатан онгли муносабатда булишга мажбур экан-лигимизни яна бир бор х,ис килмокдамиз. Инсон ва табиат уртасидаги мувозанатни туFри йулга куйилиши экологик муаммоларни бартараф этилишига сабаб булади. Маз-кур тадкикот мавзуси "Талабаларда экологик маданиятни инновацион усулда ривожланти-риш технологияси (Узбекистон тарихи фани мисолида)". Ушбу мавзуни тадкик этишда Узбекистон тарихи таълими жараёнида эко-логик маданиятни ривожлантиришга эъти-бор каратмокда. Демак, талабаларда эколо-гик маданиятни ривожлантириш, она таби-атга булган мух,аббатни, маданий меросларга булган х,урматни ошириш мух,имлигини эъти-борга олиниши, ушбу мавзу бугунги кунда долзарб эканлигини белгилаб беради.

Илмий муаммонинг к,иск,ача мазмуни ва долзарблиги. Узбекистоннинг келажак-даги равнаки бугунги ёш авлоднинг тулаконли тарбиясига куп жих,атдан боFлик. Хар бир фан укитувчиси уз шогирдларининг комил инсон булиб етишиши учун каЙFуриши, уни эътикодли ва маърифатли килиб тарбия-лаши лозим. Таълим мазмунининг йил сайин узгариб, такомиллашиб бориши таълим тизи-мида фаолият олиб бораётган укитувчилар олдига янги талаблар куймокда. Ана шу тала-бларга ах,амият каратган х,олда х,ар бир фан укитувчиси таълим жараёнида укувчиларда экологик маданиятни ривожлантириши зарур. Зеро Узбекистон Республикаси Конституци-ясининг 50-моддасида "Фукаролар атроф табиий мух,итга эх,тиёткорона муносабатда булишга мажбурдирлар"1 - деб таъкидлан-

1 Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Тош-кент: Узбекистон, 2018. - 18 бет.

ган. Конституциямизда белгиланган ушбу бур-чни бажариш учун эса х,ар бир Узбекистон фукароси экологик маданиятга эга булиши зарур.

Илмий муаммони куйилиши ва мавзу буйича бошца олимлар илмий асар-лари цисцача та^лили. Шарк мутафаккир-лари асарларида х,алоллик, поклик, атроф-мух,итнинг тозалиги ва табиатни севиш хис-латларига ах,амият берилган. Ватандошимиз ибн Сино «Табиатда Fубор булмаганда инсон-лар умри янада узайиши» х,акидаги назари-яни илгари сурган. Экологик таълим ва тар-бия буйича катор олимлар: Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский илмий ишлари х,амма педагогик таълим йуналишларида урганилиб келинган2.

Чех педагоги Я.А.Коменский XVII асрда таълим жараёнининг мох,иятини илмий асос-лашга уринди. Аллома боланинг аклий, жис-моний усишини табиат конуниятига мувофик келиши Fоясини асослаган.

XVIII асрда француз олими Жан Жак Руссо х,ам инсоннинг табиат ва жамиятдаги урни х,акидаги фалсафий Fоялар асосида таълим мох,иятини очиб беришга х,аракат килган. Унинг фикрича, таълим жараёнининг мох,ияти боланинг атроф-мух,итни билишига асосла-нади. Экологик ва эстетик жих,атдан тарбия-лаш оркали ёшлар гузалликни севиш рух,ида, табиат, санъат гузаллигини х,ис килиб усиб-улFаядилар. Табиат, мех,нат, инсоний муноса-батлар экологик тарбия воситасидир. Табиат экологик тарбиянинг мух,им манбаидир.

К.Д.Ушинский табиатни ёш авлод эстетик туЙFуларининг ривожланишига чукур таъсир курсатадиган ажойиб тарбиячидир, деган эди. Саёх,ат, сайр, табиатга баFишланган санъат асарларини урганиш мазкур йуналишдаги анъанавий фаолиятлардир. Бирок табиат

2 Коменский А. Прогрессивный характер педагогики , М., 1959; Лордкипанидзе Д. Ян Амос Коменский, М., 1970; Kvacala J. J. A. Comenius. Sein Leben und seine Schriften, B., 1892; Heyberger A. J. A. Comenius (Komensky). Sa vie et son oeuvre d 'éducation. P., 1928; Novak J., Hendrich J. J. A. Komensky. Jeho zivot a spisy, Praha, 1932: Young R. F., Ж.-Ж. Руссо: Pro et Contra [Идеи Жан-Жака Руссо в восприятии и оценке русских мыслителей и исследователей (1752—1917). Антология] / / 2005. — 798 с, Comenius in England, Oxf., 1932; Kurdybacha t. Dzialalnosc Jana Amosa Komenskiego w Polsce, Warsz., 1957 ва бошкалар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

ичида булишнинг узи етарли эмас. Табиатдаги гузалликни кура билиш, хис этиш даркор.

Экологик маданият борасида дунёда жуда куплаб тадкикотлар олиб борилган. Жум-ладан, хорижий тадкикотчиларнинг илмий ишларида экологик тарбиянинг ижтимоий хаётдаги ахамияти хакида А.Э.Абрамян, Б.Ананьев, Р.К.Баландин, М.Г.Гарунов, М. Г.Дежников, Н.С.Карпинской, О.Н.Козлов, А.Н.Кочергин, Д.С.Лихачев, Э.С.Маркарян, Е.В.Никонорова, И.П.Сафронов, А.В.Яблоков ва бошкаларнинг ишларини бунга мисол килиш мумкин1.

С.Н.Глазачев экологик маданиятни "маъ-навий кадриятлар, хукукий меъёрлар ва эхтиёжлар принциплари, жамият ва табиат уртасидаги муносабатларни оптималлашти-ришни таъминловчи" деб, таърифлайди. Шу билан биргаликда, экологик маданият узига хос жих,атлари билан ижтимоий-маданий ходисага айланиб бораётганлигига тухталади2.

Шу нуктаи назардан экологик маданиятни ривожлантиришга алох,ида эътибор каратилди, экологик маданият билан боFлик эмпирик тушунчалар, табиат ва инсон фао-лияти уртасида глобал микёсда юзага кел-ган экологик муаммолар х,амда уларни хал этиш буйича чукур билим ва тегишли фаолият зарурдир.

Бундан ташкари узлуксиз экологик таъ-лим концепцияси, экологиядан ДТСни ишлаб чикишдек мухим педагогик муаммолар п.ф.д., проф. Э.О.Турдикулов томонидан бартараф этилди. Бу тадкикотларда экологик маданият-нинг болалар тарбиясида тутган урни, таълим тизимида кандай усулларда укитилиши тадкик

1 Абрамян Э. А. Экологическое образование должно быть непрерывным // Экология и жизнь. 1998. -№ 3. С. 16-18, Ананьев Б. Г. К психологии студенческого возраста // Современные психолого-педагогические проблемы высшей школы. -М.: Наука, 1974.-235 с, Баландин Р.К. Природа, личность, культура. Экологическая альтернатива. - М.: Прогресс, 1990. - С. 42.; Гарунов М.Г., Аюр-занайн А.А. О готовности студентов-первокурсников к самостоятельной познавательной деятельности и развитии такой готовности в вузе / Развивающее обучение в вузе: Сб.ст. - Тюмень: ТГУ, 1983. С. 95 - 102; Дежникова Н.С. Экологическая культура как предмет педагогики // Экологическая психология (Тезисы I российской конференции). - М.: 1996. - С. 46-47.

2 Глазачев, С.Н. Экологическая культура и образование в меняющемся мире /С.Н. Глазачев // Экологическая культура и образование: опыт России и Югославии. - М.,

1998. - С. 36.

килинган. Экологик маданиятнинг фанлар кесимида урганилиши эса тадкикотларда кам урганилганлигини хисобга олиб экологик маданиятнинг фанларда урганилиши юзаси-дан тадкикот олиб бориш жоиз деб олинди.

Мацоланинг илмий янгилиги. Талаба-ларда экологик маданиятни ривожлантириш-нинг назарий-методологик асосларини ёри-тиш, талабаларнинг экологик маданиятини ривожлантириш учун "Узбекистон тарихи" фани оркали укув мухитини яратиш ва педагогик шарт-шароитларни аниклаш.

Тадцицотнинг объекти: олий таълимда Узбекистон тарихи фани оркали талабаларда экологик маданиятни ривожлантириш билан боFлик булган таълим жараёни.

Тадцицотда цулланилган усуллар. Назарий-фалсафий, педагогик, укув ва методик адабиётларни, Узбекистон норматив-хукукий базасини, мавзу буйича илFор педагогик тажрибани тахлил килиш; тадкикот натижаларини умумлаштириш, шархлаш.

Натижалар ва амалий мисоллар. Жахонда атроф-мухит билан боFлик муаммолар хозирги кунда уз ечимини кутаётган дол-зарб, глобал масалалардан биридир. Инсо-ният яралибдики, табиат махсули сифатида у билан уЙFун тарзда яшаб келмокда. Респу-бликамизда атроф-мухитга ижобий муноса-батларни ривожлантириш, тартибга солиш юзасидан катор илмий-амалий ишлар олиб борилмокда. Хозирги кунда ёшларда экологик маданиятни шакллантириш долзарб масалалардан бири булиб турибди. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги "2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикаси Атроф мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5863-сон Фармони3 хам ушбу масала буйича таълим ва тарбия жара-ёнини экологик масъулиятли хатти-харакатни шакллантиришга йуналтиришни таъминлаш ва таълим жараёнига экологик маданият, экологик таълим ва тарбия масалаларини кири-тишни талаб килади.

Бундан ташкари мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсатда "Инсон манфаат-

3 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги "2030-йилгача булган даврда Узбекистон Республикаси Атроф мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5863-сон Фармони. / "Халк сузи" газетаси, 2019 йил 31 октябрь, №225 (7455).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

лари хамма нарсадан устун" тамойилига амал килинаётганлиги хам диккатга сазовор-дир. Айнан шу тамойил асосида олиб бори-лаётган ишларда атроф-мухитни мухофаза килиш ва экологик холатни яхшилашга хам эътибор берилмокда. Бу хакида Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 январда Олий Мажлисга Муро-жаатномасида куйидаги фикрларни келтир-ган: "Бешинчидан, атроф-мухитни мухофаза килиш ва экологик холатни яхшилашга эъти-борни кучайтиришимиз керак. Аввало, Орол фожиаси окибатларини юмшатиш буйича бошлаган мисли курилмаган ишла-римизни давом эттириб, денгизнинг куриган тубида урмонзорларни кенгайтириш, Нукус, Урганч ва Хива шахарлари атрофида "яшил белбоFлар" барпо этишимиз лозим"1.

Инсон ва табиат - энг кадимий даврларданок хамиша навкирон мавзу хисобланиб келган. Она табиат узининг курки, таровати, ноз - неъматлари, сахо-вати, мужизакор ходисалари билан инсони-ятни доимо хайратга солиб келган. Атроф-мухитнинг инсон хаётида тутган урни акс этган тарихий жараёнлар барча даврларда хукмдорлар х,акидаги тарихий шахсий маъ-лумотларнинг узаги сифатида тилга олиниб келинган.

Хар кандай тарихий тараккиёт даврла-рида хам акл - идрок билан иш юритиш, табиатдаги хар бир дарахт, хар бир гиёх, хар бир тошнинг уз урни ва вазифаси борлиги, уларга нописандлик билан караш эса экологик халокатларга олиб келишини уктиради. Табиатнинг табиий моддий ресурсларидан ва табиий бойликларидан унумли фойдала-ниш, табиатни куриклаш масалаларини онгли равишда хал этиш учун мактабгача таълим, мактаб, урта ва олий укув юртларида усиб келаётган ёш авлодга табиат ва уни мухофаза этиш хакида экологик таълим-тарбия бериб бориш зарурдир.

Бу борада Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2017 йил 21 апрелдаги "Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида давлат бошкаруви тизимини тако-миллаштириш туFрисида" ПФ-5024-сонли

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-ёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. / "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 25 январь, №19 (7521).

Фармони эълон килинган2. Фармонга кура, республикада экологик хавфсизликни таъ-минлаш ва атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида давлат бошкарувини тубдан тако-миллаштириш, экологик холатни яхши-лаш, чикиндиларнинг фукаролар соFлигига зарарли таъсирини олдини олиш, ахоли турмуш даражаси ва сифатини ошириш учун кулай шароитлар яратиш, маиший чикиндиларни йиFиш, саклаш, ташиш, утилизация килиш, кайта ишлаш ва кумиш тизимини янада такомиллаштириш максадида Узбекистон Республикаси Табиатни мухофаза килиш давлат кумитаси Узбекистон Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси этиб кайта ташкил этилди.

Бугунги кунда Президентимиз ташаббуси билан мамлакатимиз таълим тизимида амалга оширилаётган ислохотлар уз самарасини бермокда. Хусусан, урта буFин мутахассисла-рига булган эхтиёжни кондириш, олий таълим муассасаларининг моддий-техника база-сини янада мустахкамлаш хамда укув жара-ёни сифатини ошириш билан боFлик амалга оширилаётган тадбирлар таълим тизимида олиб борилаётган ислохотларнинг туб мазмун мохиятини ташкил этади.

Дарх,акикат, таълим тизимидаги изчил ислохотлар укитиш сифати ва мазмунини юксалтирибгина колмай, талабаларда экологик маданиятни шакллантиришга хам хиз-мат килади. Экологик меъёрларни билиш ёш авлод учун мухим ахамият касб этади. Хар кайси тарихий даврларда хам инсонлар-нинг табиатга булган муносабатлари мавжуд булган.

Экологик маданият хозирда мактабларда ва урта махсус таълимда алохида укитилгани йук. Лекин ривожланган мамлакатларнинг таълим сохасида мустахкам назарий дастур-лар асосида таълим бериш йулга куйилган. Чунки экологик таълимни ёритишдан олдин экологик маданиятни укувчилар онгига синг-дирилиши натижасида дунё табиати ва атроф-мухитининг укувчилар дунёкарашларида

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 апрелдаги "Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш туFрисида"ги ПФ-5024-сонли Фармони. / "Халк сузи" газетаси, 2017 йил 22 апрель. № 80 (6774)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

маданий жихатдан тез узлаштирилишига замин яратади1.

Экологик маданият инсонларнинг экологик билимлари ва куникмалари асосида вужудга келадиган кобилияти хисобланади. Мадани-ятнинг тегишли даражасида инсониятнинг кобилиятини унинг хатти-харакатларидан билиб олиш мумкиндир. Экологик тушунча атроф-мухит концепцияларига асосланган ва табиатга нисбатан дунёкараши, табиат объ-ектларига йуналтирилган амалий стратеги-ялар комбинацияси сифатида тушунилади. Атроф-мухитга ва табиий мухитга таъсир килиш бевосита инсон кобилиятининг хатти-харакатларига боFлик булади. Бунда бевосита укувчилар онгида экологияни асрашга булган Fояларнинг усиб бориши мухим ахамият касб этади.

Энг кадимги даврдан то урта асрларгача булган даврларни урганишда атроф-мухитдан инсониятнинг табиий фойдаланиш шаклла-рини куриш мумкин. Улар учун ер, куёш, сув мукаддас булган, дунё неъматларини асраб-авайлаганлар. Инсон сувсиз, тупроксиз ва тоза хавосиз яшай олмаслигини уз авлод-ларига оила тарбиясида сингдириб келган, шунинг учун инсонлар дунё неъматларини нобуд килмаган. Укувчилар бундай тарихий асосларни тула кабул килиш билан бирга экологик тарбияни хам уз онгида саклаб келади.

Фанларни укитишда экологик тизимларни фанга боFлаб укитиш укувчиларда тасав-вур килиш кобилиятини тараккий эттиради. Масалан, "Жахон тарихи" фанидан "1946-1991 йилларда Совет Иттифоки" мавзусида Совет иттифокининг иктисодий инкирози сабаблари укувчиларга табиий ресурсларни тежамкор-ликсиз ишлатилиши натижасида юзага келган-лиги, экологик фожиаларни барча сохаларга кескин таъсири: тупрок, сув, атмосфера хавосининг ифлосланиши, инсон саломатли-гидаги хавфли касалликлар, хайвонот дунё-сидаги турларни йуколиши, иктисодга сал-бий таъсирлари ва унинг мудхиш окибатлари хакида фикр юритилади, бу эса экология ва тарих фанларининг узаро боFликлигини курсатиб берган. Шу уринда талабаларни экологик жихатдан тарбиялашда экологик мада-ниятни алохида курс сифатида укитилиши

1 Адамова В., Ацбковский В. Экологические корни культуры. - Москва: «Слово», 2002. - С. 72.

хам хозирда юзага келаётган экологик муам-моларни олдини олишда катта ахамият касб этади.

Экологик маданиятни шаклланишида албатта, дарс давомида экологик билим-ларни фанлар асосида берилиши талаба-ларнинг табиат ва атроф-мухитни севишга, уларни кадрлашга булган рухиятини орти-шига сабаб булади. Экологик тарбияда тала-баларнинг экологик дунёкарашини ривож-ланиши учун давлат конунларида белгилан-ган экологик конунлар асосида дарс жара-ёнини ташкил этиш уларнинг табиатга етка-заётган зарарли одатлари учун жазо бел-гиланиши каби омилларни тез хис килишга ундайди. Бундан ташкари бугунги кунда Узбекистон тарихи фанини укитилишига эъти-бор каратадиган булсак, талабаларни экологик жихатдан тарбиялашга етарли даражада ахамият берилмаяпти. Узбекистон тарихи фанини укитилишидаги анъанавий дарсларда куйидаги холатлар мавжуд:

1. Талабаларда экологик маданиятни ривожлантиришга юзаки эътибор каратилиши;

2. Маълумотларни назария билан чекла-нилганлиги;

3. Хаётий мисоллар махаллий шароит билан боFланмаганлиги;

4. Чет эл тажрибасига ахамият берилма-ганлиги.

Экологик маданият тегишли ижтимоий жихатларни инобатга олган холда шаклланти-рилади. Бундай ижтимоий-психологик дастур-лар ва суровларни билвосита укитувчилар - социологлар, тарихчилар, географлар ташкил этиши мумкин. Экологик маданиятни шак-ллантириш инсон дунёкарашида табиатга истеъмолчи сифатида карашдан воз кечишни такозо этади. Шу билан бир каторда инсон-ларга табиатдан фойдаланиш керак эмас-лигини ва унинг бизга берган нозу неъматларини асраш кераклиги хакидаги суровномаларни ташкил этиш хар кандай соха вакиллари, шу жумладан, Узбекистон тарихи фани укитувчилари томонидан хам олиб борилиши керак.

Шу каторда олий таълим тизимида таълим бериш жараёнига экологик маданият омилла-рини киритиш фундаментал тадкикотларнинг мезонларини ривожлантиради. Олий таъ-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

лим талабаларининг маънавий дунёкарашида экологик тарбияни устириш фанлар билан боFланган аник далил ва хужжатлар асосида олиб борилиши, жумладан, Узбекистон тари-хининг кадимги даврлари билан боFланган холда экологик маданият учокларини укитилиб борилиши талабаларнинг экологик маданиятини ривожлантиради.

Хорижий давлатлар таълим тизимида классик давр, антик давр, УЙFониш даври, Европа урта асрлар тарихидаги атроф-мухитни асрашга оид маълумотлар укувчиларнинг экологик маданиятини ривожлантиришда асосий омил хисобланади. Шундай экан Узбекистон тарихидаги даврлар - кадимги давр, илк урта асрлар ва хонликлар давридаги экологик карашлардан ёшларни экологик маданиятини ривожлантиришда фойдаланиш зарур.

Экологик маданиятни ривожлантиришда факат атроф-мухитни мухофаза килувчи таш-килотларнинг урни таъсирлидир, деган тушун-чалар хозирда эскирган сузлардир. Ривожлан-ган давлатларда экологик маданиятга алохида эътибор каратиш жамиятдаги ёш ва карилар, барча инсонларнинг биргаликда курашишни такозо этувчи воситалардан бири булиб колган. Экологик онг, экологик муносабат, экологик фаолият атроф-мухитни мухофаза килишда экологик маданиятнинг асосий тар-кибий кисмларидан бири булиб хизмат килади.

Тарихий фактларга назар ташласак Урта Осиё худудларидаги инсонларга хос урф-одатларда сувни тежаш, ерга тупурмас-лик кабилар кадимдан зардуштийлик дини-нинг мукаддас китоби "Авесто"да сакланиб келинган ва шунинг учун табиий бойликлар ва тирик мавжудотларда экологик узгаришлар сезилмаган. Ииллар утиб советлар дав-рига келганида табиий бойликларнинг бепи-сандлик ва исрофгарчилик билан ишлати-лиши эса Оролнинг куришига олиб келганини куришимиз мумкин. Урта Осиё экологияси-нинг бирдан узгариши, вужудга келган экологик муаммолар инсон хаётига хам таъсир этмасдан колгани йук. Биз келажакни саклаш учун хам ёшларга экологик маданиятни синг-дириб боришимиз керак.

Экологик маданият жахоннинг ривожлан-ган давлатларида ахлокий муаммолар билан жамиятга сингдириб борилади. Шу уринда

Рим клубидаги фаолият тизимида ахлокий нормаларнинг асосий етакчи уринларда турувчи кисми экологик маданиятдир.

Хулоса урнида экологик маданият кела-жакнинг асосий мухим муаммоларидан-дир. Экологик маданиятни ёшларга сингдириб бориш келажакнинг пойдеворини мустахкамлашдан иборатдир. Маънави-ятни ва маънавий кадриятларни саклаш, уларни хаётга татбик этиш масалаларига алохида эътибор бериш экологик маданиятнинг талабларидан биридир. Экологик маданият факат атроф-мухитнинг ифлосланишини эмас балки, инсоннинг ички дунёси ифлосла-ниши ва сохталашишига олиб келиши мумкин булган муаммоларга таъсир эта олади.

Хулоса ва таклифлар. Экологик муво-занатни таъминлай олсаккина, адолатли, хукукий, демократик давлат, фукаролик жамияти барпо эта оламиз. Демак, талаба-ларда экологик маданиятни ривожлантириш келажак тараккиётини белгилаб берувчи асосий омил булиб хизмат килади:

• инсонларда экологик маданиятни ривожлантириш узлуксиз давом этадиган жараён булиб, экологик маданиятни ривожлантириш тарихи, келажак авлодларда уни тараккий эттиришни илмий-назарий тахлил килиш зарур;

• таълим тизимининг хар бир буFинида экологик маданиятни ривожлантириш ахоли турмуш даражасини юксалиш имкониятини оширади;

• бугунги кунда дунё микёсида экологик вазият жиддий тус олганлигини эътиборга олсак, хар бир инсонда табиат билан муноса-батга киришишда, уни саклашга ва келажак авлодга етказишга булган масъуллик хисини ошириш зарур, бунда таълим жараёнида ота-боболаримизнинг тажрибаларидан, мукаддас ислом динимизда илгари сурилган Fоялардан уринли фойдаланиш максадга мувофикдир;

• талаба-ёшларда табиатан мавжуд булган ресурслардан окилона фойдаланиш, яратилган тарихий-маданий меросларни асраб-авайлашга булган билим, куникма ва малакасини ривожлантириш зарур. Бунинг учун анъанавий дарсдан воз кечиб, сухбат-мунозара тарзида дарсни ташкил этиш, экологик маданиятни ривожланишига таъсир килувчи видео материаллар оркали талаба-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

ларнинг фикрини билиш зарур. Шу билан бир-галикда дарсдан ташкари вактларда талаба-лар экологик маданиятини ривожлантиришга эътибор каратиш, яъни тарихий кадамжолар, музейларга экскурсиялар уюштириш;

• хозирги даврда инсон ва табиат уртасидаги муносабатларнинг кескинлашуви

глобал муаммо сифатида урганилаётганлигига эътибор каратган холда хар бир фан интегра-циясида экологик маданият миллий ва уму-минсоний кадрият эканлигини талаба-ёшлар онгига сингдириш ва шу оркали экологик баркарор ривожланиш имкониятларини яра-тиш мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Тошкент: Узбекистон, 2018.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 апрелдаги "Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида давлат бошкаруви тизимини такомил-лаштириш туFрисида"ги ПФ-5024-сонли Фармони. / "Халк сузи" газетаси, 2017 йил 22 апрель. №80 (6774)

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги "2030-йилгача булган даврда Узбекистон Республикаси Атроф мухитни мухофаза килиш концепция-сини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5863-сон Фармони. / "Халк сузи" газетаси, 2019 йил 31 октябрь, №225 (7455).

4. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. / "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 25 январь, №19 (7521).

5. Адамова В, Ацбковский В. Экологические корни культуры. - Москва: «Слово», 2002.

6. Мотрошилова Н.В., Руткевич А.М. История философии: Запад - Россия - Восток (книга четвертая: Философия XX в.). 2-е изд. - М.: «Греко-латинский кабинет» Ю.А. Шичалина. 2003.

7. Сулаймонова Ф. Шарк ва Fарб. - Т.: "Узбекистон", 1997.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.