Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ТАБИАТНИ АСРАШГА ЎРГАТИШДА ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ'

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ТАБИАТНИ АСРАШГА ЎРГАТИШДА ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

444
126
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Экологик тарбия / экологик талабларга риоя этиш / экологик таълимни такомиллаштириш / экология ва ҳаѐт. / Environmental education / compliance with environmental requirements / improvement of environmental education / ecology and life

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Азамат Рузвонович Рахмонов, Гулшода Шерзод Қизи Каримова

Ўзбекистон Республикасида таълим тизимини ислоҳ этиш билан бир қаторда ўқувчиларга экологик билимларни беришда замонавий таълим-тарбия методларини қўллаш ҳамиша долзарблигча қолмоқда. Шу нуқтайи назардан келиб чиқиб бошланғич синф ўқувчиларини табиатни асрашга ва экологик тарбиялашдаги муаммоларни мақолада ѐритишга ҳаракат қилдик

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

USE OF ENVIRONMENTAL EDUCATION METHODS IN TEACHING PRIMARY SCHOOL STUDENTS IN NATURE CARE

Along with the reform of the education system in the Republic of Uzbekistan, the use of modern educational methods in imparting environmental knowledge to students has always remained relevant. From this point of view, we tried to cover the problems of nature protection and ecological education of primary school students in the article

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ТАБИАТНИ АСРАШГА ЎРГАТИШДА ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ»

БОШЛАНГИЧ СИНФ У^УВЧИЛАРИНИ ТАБИАТНИ АСРАШГА УРГАТИШДА ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Азамат Рузвонович Рахмонов

Тошкент вилояти Чирчиц давлат педагогика институти катта уцитувчиси

a.raxmonov@cspi.uz

Гулшода Шерзод кизи Каримова

Тошкент вилояти Чирчиц давлат педагогика институти талабаси

g.karimova@cspi.uz

АННОТАЦИЯ

Узбекистон Республикасида таълим тизимини ислох этиш билан бир цаторда уцувчиларга экологик билимларни беришда замонавий таълим-тарбия методларини цуллаш хамиша долзарблигча цолмоцда. Шу нуцтайи назардан келиб чициб бошлангич синф уцувчиларини табиатни асрашга ва экологик тарбиялашдаги муаммоларни мацолада ёритишга харакат цилдик...

Калит сузлар: Экологик тарбия, экологик талабларга риоя этиш, экологик таълимни такомиллаштириш, экология ва хаёт.

USE OF ENVIRONMENTAL EDUCATION METHODS IN TEACHING PRIMARY

SCHOOL STUDENTS IN NATURE CARE

Azamat Ruzvonovich Rakhmonov

Senior teacher of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

a.raxmonov@cspi.uz

Gulshoda Sherzod qizi Karimova

Student of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

g.karimova@cspi.uz

ABSTRACT

Along with the reform of the education system in the Republic of Uzbekistan, the use of modern educational methods in imparting environmental knowledge to students has always remained relevant. From this point of view, we tried to cover the problems of nature protection and ecological education of primary school students in the article.

Keywords: Environmental education, compliance with environmental requirements, improvement of environmental education, ecology and life.

КИРИШ

Мамлакатимиз мустакилликка эришганидан кейин ёш авлод экологик тарбиясига жиддий эътибор берилди. Унинг замирида давлатимиз экологияни мухофаза килиш, атроф оламга муносабатларни баркарорлаштириш максади юксак даражага куйилди. Бу буйича Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг куйида айтиб утган сузлари диккатга сазовордир: "Энг мухим масала-ахолининг экологик маданиятини ошириш хакида жиддий бош котиришимиз зарур. Албатта, бундай муаммоларни факат маъмурий йул билан хал этиб булмайди, бунга ёш авлод калбида она табиатга мехр-мухаббат, унга дахлдорлик хиссини тарбиялашда унга дахлдорлик хиссини тарбиялаш оркали эришиш мумкин."

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Экологик тарбияни амалга оширишдан аввал экология сузини тахлил киладиган булсак «том» ёки «уй» деган маънони англатади. Экология илк маротаба немис олими Эрнест Геккел томонидан биринчи бор фанга киритилган. Экология фани хозирги бозор муносабатлари даврида купгина тармокларга эга: усимликлар экологияси, зоэкология, тупрок экологияси, инсон экологияси ва бошкалар.

Экологик тарбия инсонда табиатга нисбатан тугри, окилона муносабатни шакллантириш масаласи устида иш олиб боради ва уз олдига талабаларда экологик маданиятни шакллантиришдек максадни куяди.

2017—2021йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларни сузсиз амалга ошириш, Республика худудларидаги экологик муаммолар ечимига таълим тизимини жорий килиш билан хисса кушишда куйидагиларга амал килишда:

Усиб келаётган ёш авлоднинг экологик саводхонлигини ошириш;

Экологик онги ва экологик маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш; Экологик таълим ва тарбия жараёнини самарали ташкил этиш максадидавужудга келтирилади. Узбекистон республикаси вазирлар махкамасининг "Узбекистон республикасида экологик таълимни ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги 434-сонли карори кабул килинган. ^арорга илова сифатида Узбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш Концепцияси ишлаб чикилган. Концепциянинг асосий максади усиб келаётган ёш авлодда экологик билим, онг ва маданиятни

шакллантириш хамда ривожлантириш, экологик таълим-тарбия жараёнини самарали ташкил этиш, шунингдек, экология сохасидаги илм-фанни жахоннинг илгор инновацион технологияларини жалб этган холда янада такомиллаштиришдан иборат. Мазкур концепцияда таълимнинг барча боскичларида экологик тарбиянинг урни ва ролига алохида ургу берилган." Умумий урта таълим тизимида экологик таълимни такомиллаштириш" булимида куйидаги устувор вазифалар белгилаб куйилган.

1.1. Умумий урта таълимнинг давлат таълим стандарти ва укув дастурлари укувчиларда экологик маданиятни шакллантириш параметрларидан келиб чиккан холда кайтадан тахлил килинади ва кушимча индикаторлар белгиланади.

-Умумий урта таълимнинг давлат таълим стандарти ва укув дастурлари мазмуни куйидаги малакалар билан бойитилади:

-укувчиларда экологик маданиятни шакллантиришга хизмат килувчи билим,

-куникма ва малакаларни таълим мазмунига кенг сингдириш;

-укув фанлари доирасидаги экологик билимларни амалиётга жорий этиш,

уларни амалиётда куллай олиш имконини берувчи амалий топшириклар билан бойитиш (назария ёки мухокамадан амалиётга утиш);

1.2. Умумий урта таълим тизимида экологик билимлар укувчиларнинг ёши, жисмоний имкониятлари ва психологик хусусиятларини инобатга олган холда синфлар даражасида фаркланиши асосида ташкил этилади.

Бунда билим бериш «оддийдан мураккабга», «узвийлик ва узлуксизлик» каби педагогик тамойилларга таянган холда назарий ва амалий билимлар уйгунлигига, укувчиларда экологик маданият хамда тарбиянинг боскичма-боскич шаклланишини таъминлайдиган максадли тизимга айланиши керак.

1.3. Умумий урта таълим тизимида экологиянинг назарий асосларига оид билимлар ва экологик маданиятни шакллантиришга каратилган билим, куникма ва малакалар мавжуд укув фанлари мазмунида узвийлик асосида берилади ва бир бутун комплекс тарзда ифодаланади.

Бунда умумий урта таълим тизимини тамомлаган шахс минимал даражада экологик тушунчалар, хулк-атвор коидалари (экологик маданият) тугрисида билимга эга булади, экологик билимлар фанлар мазмунига мажбурловчи чора сифатида эмас, фан мазмунидан келиб чиккан холда сингдирилади.

1.4. Умумий урта таълим тизимида экологик таълим куйидаги боскичларда олиб борилади:

Бошла^ич таълим (I — IV синфлар),

Умумий урта таълим (V — XI синфлар).

Бошлангич таълимда экологик таълим олиш учун зарур булган саводхонлик, билим ва куникма асосларини шакллантиришга эътибор каратилади.

1.5. Бошлангич синфларда укувчилар укув фанлари доирасида кушимча равишда:

Сувни тежаш ва асраш;

-Атмосфера хавосининг ахамияти ва уни мухофаза килиш;

-Ер ресурслари ва ер ости бойликларидан окилона фойдаланиш;

-Усимлик ва хайвонот дунёсини мухофаза килиш;

-Чикиндиларни йигиш ва жойлаштириш;

-Узбекистоннинг гузал ва такрорланмас табиатини асраш;

-Узи яшайдиган кишлок (шахар) табиатини асрашда фаол иштирок этиш;

Узбекистондаги курикхоналар ва табиат боглари тугрисида;

Орол денгизи фожиаси тугрисида умумий билим ва куникмаларга эга булиши лозим.

1.6. Умумий урта таълим укув фанлари таркибига кушимча равишда:

а) мусикага оид фанларга она табиат укувчининг ота-онасидек азизлиги мавзусидаги кушикларни ёддан билиш хамда куйлай олиш;

б) тасвирий санъатга оид фанларга, табиат манзараларини кузатиш ва тасвирлай олиш;

Узбекистон Республикасининг Кизил китобидан энг ноёб ва камёб булган усимлик ва хайвонот турларини узи танлаб чиза олиш;

Табиатга зарар етказишнинг, шу жумладан, чикиндилар белгиланмаган жойларга ташланишнинг салбий окибатларини тушуна олиш;

инсон ва табиат уртасидаги мехр-мухаббатни кучайтириш;

Глобал экологик муаммоларга оид манзараларни тасвирлай билиш;

в) Давлат ва хукук асослари фанларига:

Узбекистон Республикаси Конституциясининг экология ва атроф мухитни мухофаза килишга оид коидалари;

Узбекистон Республикасининг «Табиатни мухофаза килиш тугрисида»ги Конуни;

г) иктисодий билим асосларига оид фанларга:

тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда экологик талабларга риоя этиш зарурлиги;

атроф мухитни ифлослантирганлик учун алохида тулов тизимлари мавжудлиги;

д) кимё асосларига оид фанларга:

атмосфера ва озон катламини емирувчи моддалар ва уларнинг хусусиятлари;

маиший ва саноат чикиндиларини жойлаштиришда чикиндилар таркибидаги моддаларнинг табиатга салбий таъсири;

ж) биология асосларига оид фанларга:

Узбекистон Республикасининг Кизил китобига киритилган ноёб ва камёб усимлик ва хайвонот турлари;

Узбекистондаги курикхоналар ва табиат богларидаги ранг-баранг хайвонот олами ва усимлик дунёси турлари, уларнинг таркалиш худудлари;

урмонлар, уларнинг ахамияти ва урмонларни табиий холда саклаб колиш;

з) географияга оид фанларга мухофаза килинадиган табиий худудларнинг тавсифи тугрисидаги мавзулар, зарур билимлар ва маълумотлар киритилади.

1.7. Умумий урта таълим учун мулжалланган дарслик ва укув кулланмалари тегишли мавзуларга экологик маданиятга оид билимларни чукур сингдириш оркали такомиллаштирилади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мутахассислар томонидан умумтаълим мактаблари учун укувчилар ёшига мос равишда атроф мухитни мухофаза килиш, ичимлик сув ва бошка табиий ресурслардан окилона фойдаланиш каби долзарб муаммолар юзасидан укув-кургазмали материаллар, видеороликлар ва дидактик материаллар ишлаб чикилади.

Умумтаълим мактабларида укитилаётган фан дастурлари мазмунига мос равишда экологик таълим мавзулари киритилади. Бу борада I синфдан XI синфгача укитиладиган фанлар мазмунига «Уй хайвонлари ва паррандалари», «Ёввойи хайвонлар», «Курикхоналар, худудларнинг усимлик ва хайвонот дунёси», «Узбекистон Республикасининг Кизил китоби, «Зараркунандаларга карши курашиш ва уларни йукотиш», «Соглом турмуш тарзи меъёрларига риоя килиш», «Экология ва хаёт», «Атмосфера хавоси ва сувларни мухофаза килиш», «Табиат ва унинг бойликларини асраш», «Биологик хилма-хилликни

саклаш ва уни купайтириш», «Атроф мухит чикиндилар билан ифлосланишининг олдини олиш» каби мавзулар киритилади.

1.8. Экологик таргиботни кенг йулга куйиш механизмини такомиллаштириш ва рагбатлантириш максадида умумий урта таълим мактабларида турли хил курик-танловлар ташкил килинади.

Умумий урта таълим тизимида республика микёсида боскичма-боскич утказиладиган «Энг яхши экологик тоза мактаб», «Энг яхши эколог укувчи» каби курик танловларни утказишга алохида эътибор каратилиши керак. Курик танловларни ташкил килиш ва утказишда умумий урта таълим муассасаси жамоасининг экологик хукук ва мажбуриятлари, муассасада утказиладиган экологик тадбирлар сони, уни утказиш вакти ва тартибини белгилашга алохида эътибор каратилади.

Табиатшунослик методикаси, шунингдек, укитишнинг моддий бахоси — табиатшунослик кабинети, тирик табиат бурчаги, укув-тажриба участкаси, география майдончаси, укитишнинг техника воситаларини ташкил этиш ва фойдаланиш масалаларини хам караб чикади, буларсиз табиатшуносликни укитишни тугри олиб бориш мумкин булмайди.

Экологик тарбиянинг мазмунига экологик онглилик, экологик хис-туйгулар (табиатга, инсонларга, хаётга нисбатан муносабатлар) киради. Шундай килиб, экологик тарбия инсон хаётида, жамиятда, ватанда мухим ахамият касб килади. Экологик тарбиянинг шаклланишига экологик билимларни эгаллаш билан бир каторда экологик муносабатларни хам шакллантириб бориш зарур булади.

Тарбияланувчиларда экологик муносабатларни шакллантириш:

1. ^аётга муносабат.

2. Яхлитлик хиссини тарбиялаш.

3. Жавобгарлик хиссини тарбиялаш.

4. Табиат гузалликларини хис етиш каби компонентларни киритиш мумкин.

Экологик тарбияга нафакат бугун, балки ота-боболаримиз хам чукур масъулият билан карашган. Масалан, атроф - мухитни ифлос килмаслик максадида, ахлат ташлаш, чикиндиларни ташлаш учун алохида чукурлар казилган, хожатхоналарни арик, сой, булок сувларидан узокрок жойда ковлашган, турли ехтиёжлар учун факат куриб колган дарахтларни кесишган, хайвонларни азоб бериш, кушлар уясини бузишни, гунох санашган. Бу борада оилада «Сувга тупурма, уни ифлос килма, чунки барча жониворлар уни ичиб

бахра олади», «Гуллаб турган мевали дарахтнинг шохини синдирма, у мева беради, уни узинг истеъмол киласан», «Пишиб етилмаган узумни узма, агар узсанг катта гунох иш булади, чунки унда ахли муминнинг насибаси бор» деб тарбия берилган.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Экологик таълим ва тарбиялаш тизими болалар богчаларида, умумий таълим мактабларида, кейинги таълим боскичларида хамда мехнат жамоаларида давом еттирилади. Бу уринда хаётий мисоллар оркали хозирги пайтда оилаларда экологик саводхонликнинг пастлиги уктирилади. Масалан, хозир куплаб одамлар молларини экинзорларда, богларда хатто мевали ва манзарали дарахтларга боглаб бокадиган булиб колишмокда. Ахир утмишда халкимиз карамогидаги хайвонларига махсус подачи сакланган ку. Ёки моли бор кишилар навбат билан пода бокканлар-ку. Бунинг учун хозиргидек хайвонларни дуч келган ерда эмас, алохида ажратиб куйилган яйловларда утлатишган. Ёки оилавий дам олишга чикилганда ут-уланлар пайхон килинмаган, кир - адирларда шиша синиклари, овкат колдиклари ташлаб кетилмаган. Дарахтларга, усимликлар оламига, хайвонларга зарар келтирилмаган. Экологик тарбия беришни тайёрлашнинг мазмуни куйидагиларни уз ичига олади:

-Атроф мухит ва унинг шахс маънавий дунёсига таъсири;

-Табиат ва унинг ахамиятини аниклаш;

-Табиатга мухаббатни ривожлантиришда мактаб ва оиланинг хамкорлиги;

-Уз нохияси, шахари, кишлок ва мактаби ховлисини кукаламзорлаштиришда,

хатто синф хонасидаги усимликларни хам парваришлашга кизикишларини ошириш;

-Атроф-мухит мухофазаси, бунда болаларнинг вазифалари;

-Табиатни мухофаза килишда ота-оналарнинг намуналари;

-Ёшларни экологик тарбиялашда миллий анъана ва удумларни кайта тиклаш, уларга эътиборни кучайтириш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

-Оилада, мактабда табиатни, усимликлар ва хайвонот дунёсини эъзозлашга ургатиш, жонивор ва кушларни парвариш килиш;

-Инсоният тарихидан маълумки, соглом жамиятни факатгина соглом мухит яратади. Бошланггич таълим олдига куйилган вазифалардан бири укувчиларни атроф-мухитга онгли муносабатга ургатишдан иборат.

REFERENCES

1. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис палаталари, сиёсий партиялар хамда Узбекистон Экологик харакати вакиллари билан видеоселектор йигилишидаги маърузаси 13 июл 2017 йил Тошкент ш.

2. Узбекистон республикаси вазирлар махкамасининг "Узбекистон республикасида экологик таълимниривожлантириш концепциясини тасдицлаш тугрисида"ги 434-сонли царори.

3. Узбекистон Республикасида Экологиктаълимни ривожлантириш Концепцияси.

4. Е. М. , Григорянц А. И., Абдуллаева Т. Табиатшунослик (3-синф учун дарслик). Т., «Уцитувчи», 1988.

5. A.R.Raxmonov "Boshlang'ich ta'lim jarayoniga innovatsiyon yondashuv" Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari "O'qituvchi innovatsiyon faoliyatining asosiy xususiyatlari" 66b

6. A.R.Raxmonov "Zamonoviy o'quv mashg'uloti va ta'limning o'ziga xos imkoniyatlari" O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligining ilmiy-metodik jurnali 2020 yil 51b

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.