Научная статья на тему 'МАКТАБ ГЕОГРАФИК ТАЪЛИМИ ОРҚАЛИ ГЕОЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

МАКТАБ ГЕОГРАФИК ТАЪЛИМИ ОРҚАЛИ ГЕОЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
76
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
барқарор ривожланиш / география / экология / геоэкология / геоэко-ижтимоий тизим / методика / устойчивое развитие / география / экология / геоэкология / геоэкосоциальная система / методология

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаева Дилноза Нарзуллаевна

Мақолада геоэкологик маданиятни шакллантириш жараёни мактаб география фани таълими орқали амалга оширилиши билан боғлиқ масалаларни назарий жиҳатдан ўрганилишига бағишланган. Муаллиф, илмий изланишлари натижасида олган фикр ва мулоҳазаларини баён этиб, муаммонинг истиқболдаги ўрганиш векторини белгилашга ҳаракат қилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ ПОСРЕДСТВОМ ШКОЛЬНОГО ГЕОГРАФИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Статья посвящена теоретическому изучению вопросов, связанных с процессом формирования геоэкологической культуры посредством школьного географического образования. Автор попытался определить вектор дальнейшего изучения проблемы, изложив мнения и замечания, полученные им в результате своего научного исследования

Текст научной работы на тему «МАКТАБ ГЕОГРАФИК ТАЪЛИМИ ОРҚАЛИ ГЕОЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

Абдуллаева Дилноза Нарзуллаевна,

педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, «География ва уни укитиш методикаси" кафедраси доценти вазифасини бажарувчи

МАКТАБ ГЕОГРАФИК ТАЪЛИМИ ОР^АЛИ ГЕОЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

УДК: 37.03

DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_12_5

АБДУЛЛАЕВА Д.Н. МАКТАБ ГЕОГРАФИК ТАЪЛИМИ ОРЦАЛИ ГЕОЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада геоэкологик маданиятни шакллантириш жараёни мактаб география фани таъ-лими оркали амалга оширилиши билан боFлик масалаларни назарий жих,атдан урганилишига баFишланган. Муаллиф, илмий изланишлари натижасида олган фикр ва мулох,азаларини баён этиб, муаммонинг истикболдаги урганиш векторини белгилашга х,аракат килган.

Таянч суз ва тушунчалар: баркарор ривожланиш, география, экология, геоэкология, гео-эко-ижтимоий тизим, методика.

АБДУЛЛАЕВА Д.Н. ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ ПОСРЕДСТВОМ ШКОЛЬНОГО ГЕОГРАФИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Статья посвящена теоретическому изучению вопросов, связанных с процессом формирования геоэкологической культуры посредством школьного географического образования. Автор попытался определить вектор дальнейшего изучения проблемы, изложив мнения и замечания, полученные им в результате своего научного исследования.

Ключевые слова и понятия: устойчивое развитие, география, экология, геоэкология, геоэко-социальная система, методология.

ABDULLAYEVA D.N. ISSUES OF FORMING GEOECOLOGICAL CULTURE THROUGH SCHOOL GEOGRAPHICAL EDUCATION

The article is devoted to the theoretical study of issues related to the process of formation of geoecological culture through school geographical education. The author tried to determine the vector for further study of the problem, outlining the opinions and comments received by him as a result of his scientific research.

Key words and concepts: sustainable development, geography, ecology, geoecology, geoecological system, methodology.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

Кириш. Биз яшаётган аср инсоният тари-хида, инсон фаолияти ва маданиятининг кадрият-когнитив асосларини баркарор ривожланиш йуналишида, тубдан кайта куриш билан боFлик сифат жихатидан янги боскич, дея бахоланмокда. Шу муносабат билан илмий билимларнинг табиий ва ижтимоий-гуманитар сохаларида цивилизациянинг баркарор ривожланиши маса-ласи марказий урин эгалламокда. Илмий дои-раларда, инсониятнинг баркарор тараккиёт йулига утишнинг назарий ва услубий асослари яратилмокда. Унда замонавий даврнинг янги мазмундаги фан билан бо^ик хусусиятлари уз аксини топиб, билишнинг инсонни камраб олувчи моделларидан фойдаланган холда, эколо-гик ривожланиш Fоялари билан, инсон ва табиат-нинг уЙFун, мувозанатли узаро таъсирини, инсон хаёти билан мослаштириш ва ташкил этиш усули сифатида, баркарор ривожланиш маданиятни шакллантириш таклиф килинмокда.

Узбекистоннинг узига хослиги шундаки, унда ахолининг маълум кисми афсуски, эколо-гик маданиятга эътиборсиз булиб, факат маълум экологик маълумотларга эга ва улардан фой-даланишни билади. Ахолининг аксарият кисми учун эса, географик маданият камрок маълум булган тушунча булиб колмокда. Бирок, Ердаги барча жараёнлар - табиий булсин ёки антропо-ген, айнан географик мухит кечади. Айнан географик мухитнинг холатини хар бир минтакадаги экологик вазиятни белгилайди. Бундай вазиятда умумтаълим мактабда таълим-тарбиявий ишлар-нинг устувор йуналишларидан бири сифатида укувчиларнинг юкори даражадаги экологик ва географик маданиятини шакллантириш вазифаси урин олиши керак.

Мавзунинг долзарблиги. Янгиланаётган замонавий фан сифатида эътибор козонаётган экологияга утиш жараёни принципиал жихатдан янги интегратив илмий йуналишларнинг пайдо булиши билан тавсифланади. Бу сохага атроф-мухитга йуналтирилган билим сохалари хам киради. Шу маънода географик билимлар ва экологик гуманистик Fояларга асосланган баркарор ривожланиш назарияси синтези нати-жасида вужудга келган геоэкологиянинг шак-лланиши мухим ахамиятга эга. Чунки хозирги вактда жамият ва табиат уртасидаги мавжуд карама-каршиликлар, катор экологик ва географик муаммоларнинг пайдо булишига олиб келмокда. Ушбу муаммоларнинг пайдо булиши, табиий-географик фанлар учун интегратив, фан-

лараро ахамиятга эга булган географик ва экологик маданиятни янада чукуррок урганиш зарур-лиги янгича ахамият касб этмокда. Колаверса, бугунги кунда, инсоннинг табиатга кириб кели-шининг салбий окибатларини олдини олиш учун, окибат экологик ва географик муаммоларга олиб келадиган бир катор ижтимоий-сиёсий, ахлокий, педагогик, иктисодий масалалар ечимини топиш такозо этилмокда.

Шу билан бирга, таълим янги маданият -баркарор ривожланиш маданиятини шак-ллантиришнинг асосий ижтимоий институт булиб колмокда. Ушбу контекстда таълим тизими баркарор ривожланишга утишда етакчи роль уйнашга мулжалланган инсон фаолияти-нинг стратегик мухим, асосий сохаси сифатида белгиланмокда.

Муаммонинг урганилганлик даражаси. Илмий доираларда экологик таълим ва экологик маданиятни шакллантириш масала-сига баFишланган илмий изланишлар, илмий тадкикотлар хорижий олимлар хамда Узбекистан олимлари томонидан хам олиб борилган1. Бирок, геоэкологик маданиятни шакллантиришга доир

1 Кузнецов, Л.А. Проблемы управления экологическим образованием [Текст]: / Л.А. Кузнецов. - География и экология в школе XXI века. - 2004. - №9.; Лазаревич, Н.А. Биотехнологические проблемы современной социальной экологии [Текст]: / Н.А. Лазаревич. - Минск: Белорусская наука, 200б.; Рипачева Е.А. Экологическое воспитание в России и англо-язычных странах в Великобритании и Канаде. - URL: http://www.dslib.net/ obw-pedagogika/jekologicheskoe-vospitanie-v-rossii-i-anglojazycnnyh-stranah-v-velikobritanii-i.html; Церцек, Н.Ф. Экологическое образование и просвещение в зеркале социологии [Текст]: / Н.Ф. Церцек. - Вестник экологического образования в России. - 2004. - №2.; Даг-баева, Н.Ж. Школьное экологическое образование для устойчивого развития местного сообщества [Текст]: / Н.Ж. Дагбаева. - География и экология в школе XXI века. - 2004. - №7. - с. 36-42, 48. 8. Шумакова И.Л. Экологическое воспитание младших школьников URL: http:// festival.1september.ru/articles/213264/; Яковлева, Э.Л., Григориева, О.В. Баибакова, Э.В. (2014) Экологическая культура [Ecological Culture]. Казань: Познание.; Ситаров, В.А. Пустовойтов, В. В. (2000) Социалъная экология [Social Ecology]. М.: Академия.; Шишин, М.Ю. (2008) Ценностно-мировоззренческие основания экологической культуры [Axiological bases of ecological culture]. Ин: Захаров, В.М. Формирование экологической культуры и развитие молодёжного движения [Formation of ecological culture and development of youth movement]. M.: Акропол, Центр экологической политики и культуры.; Payne, D. G. (1996) Voices in the Wilderness: American Nature Writing and Environmental Politics. Hanover & London: University Press of New England.; Kohls, L.R. (n.d.) The Values Americans Live By. [Online] Available from: http://www1.cmc.edu/pages/faculty/alee/ extra/American_values.html.; Steele, E.D. & Redding, W.C. (n.d.) The American Value System: Premises for Persuasion. [Online] Available from: http://changingminds.org/ explanations/values/american_values.htm.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

амалга оширилган илмий тадкикотлар ушбу муаммога илмий тавсиф бериш даражаси етарли эмаслигини таъкидлаш лозим.

Узбекистонда экологик маданият муаммола-рини урганишда купрок ижтимоий-фалсафий йуналишдаги тадкикотлар олиб борилган. Улар-даги талкинга кура, экологик маданият - хозирги ва келажак авлодлар учун экологик муаммолар ечимини топиш ва улкан масъулият эканлигини англаш ва шу асосда фаолият юритиш муайян давлат ва жахон маданиятининг ривожланган боскичи хамда таркибий кисми1 хисобланади.

Айрим тадкикотларда экологиянинг маъна-вият ва миллий кадриятлар билан алокадорлиги масалаларига алохида эътибор каратилади. "Инсон маънавияти, узи яшаб турган жамият-нинг ижтимоий ва рухий мухитига боFлик". Маъ-навият бу кишининг билимлари, унинг хаётида синовлардан утиб, рухига сингиб, бутун хаёт тар-зида акс этадиган табиий ижтимоий сифати-дир2.

Экологик маданият буйича олиб борилган тадкикотларда социологик ёндашув асосида илгари сурилган экологик маданият хакидаги мулохазалар хам диккатга сазовор3.

Демак, экологик маданият мавзусининг урганиш жараёни яхши йулга куйилган. Бирок, геоэкологик маданиятни урганишга илмий ёндашув долзарб муаммога айланмокда.

Муаммонинг цуйилиши. Экология фан сифатида жамият ва табиат уртасидаги опти-мал муносабатларнинг янги усуллар оркали тулик ривожлантириш учун кучли салохиятга эга. Бирок, экология фани географик майдон-дан ташкарида мавжуд булиши ва ривож-ланиши мумкин эмас, чунки барча экологик ходиса ва жараёнлар Ер географик KобиFидаги турли-туман унсурларининг узаро алокадорлиги ва узаро таъсиридан иборат-дир. Бундай узаро алокадорлик ва узаро таъсир конуниятларини билиш ва тушуниш экологик-географик маданиятнинг биринчи ва ажралмас вазифаси хисобланади. Шундан аён буладики, бошка илмий билимларнинг

1 Нигматов А.И. Экология: асосий атама ва иборлар-нинг изохли лугати. - Т., 2002, 15-16 бетлар.

2 Зиёмухамедов Б. Экология ва маънавият. - Т., 1997, 4-бет.

3 Ожегов Ю.Т., Никонорова Е.В. Экологический

импульс. - М. Молодая гвардия, 1990, 256 бет.

тармоклари каби, экология ривожланишнинг конунийлик боскичларини камраб олади, яъни замонавий жамиятни англаши лозим булган, келажак авлод экологик ва географик таълим ва тарбиясининг узлуксиз узвий боFланган тизимини яратишга кодир булган, бирламчи таснифлардан улкан башорат имко-ниятларга эга булган чукур илмий назариялар унинг урганиш ва тадкик доирасидадир.

Шундан келиб чикиб, геоэкологик маданиятни шакллантириш жараёнида география фанининг устувор макомини урганиш ва илмий асослаш узига хос мазмун касб этмокда. Бинобарин, мавжуд адабиётлар-даги таърифларга таянган холда, геоэкология тушунчасига ихчам таъриф келтириб, унинг мохиятига асосланиб, муаммони урганиш жихатларини ёритишга харакат киламиз.

Маълумки, Олий таълим тизимидаги айрим мутахассисликлар талабалари учун "Геоэкология асослари" номи билан курс укитилади. Унда Геоэкология тирик организмнинг атроф мухит билан булган муносабатини худудда ёки глобал микёсдаги биосферада амалга оширилишини урганади. Яъни узаро муноса-батни худудда, маконда мавжуд булиши "геоэкология" тушунчасига мос келади. Fарб олими П.Хаггетнинг4 аниклашича: Географлар икки бош тизимнинг структураси ва узаро таъси-рини урганиш билан шуFулланадилар: 1) экологик тизим - у инсонни атроф мухит билан муносабатини урганади; 2) худудий тизим -бир район (худуд) кушни бошка район билан турли окимлар асосида боFланган. Бошка олим, Б.Лавров5 фикрига кура, иккала тизим геоэкологиянинг мазмунини ташкил килади. Бошкача айтганда, геоэкология худудда тирик организмнинг атроф мухит билан булган узаро алокасини урганади.

Геоэкология - экологиянинг барча конуниятларини географик жараёнларга куйиш, деб тавсифланади, яъни худудий тамойил татбик этилади. Ёки ландшафт хамда бошка табиат комплексларида экологик конуниятлар ва жараёнларни урганади.

4 Хаггет П., География: синтез современных знаний. -М.:Прогресс, 1979. - 212-бет.

5 Лавров С.Б. В каком мире мы живем? - СПб.: Время, 2001. - 18-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

Демак, геоэкология тушунчаси, билим-нинг географик, экологик ва ижтимоий (гео-эко-ижтимоий) тизим моделидан фойда-ланиб, фазовий-вакт улчовида, инсоннинг атроф-мух,ит билан экологик муносабатла-рининг барча хилма-хиллиги ва диалекти-касини урганади. Шу нуктаи назардан, геоэкология, географик билимларнинг экологик йуналтирилган сох,аси сифатида, баркарор ривожланиш маданиятини шакллантиришда, узига хос ах,амиятга эга. Демак, геоэколо-гик маданиятни шакллантириш жараёни маъ-лум маънода географик ва экологик мада-ниятларни муштарак ривожлантириб, улар-нинг узаро чамбарчас боFликлигидан фойда-ланиб баркарор ривожланишни таъминловчи мустах,кам омилни яратишдир. Бу жараёнда таълим тизими кандай роль уйнайди? Укитиш методикаси, турли педагогик ёндашувлар кайси вектор томон каратилиши лозим? Гео-экологик маданиятни шакллантиришда географик ва экологик билимларнинг кайси жих,атларига эътиборни кучайтириш лозим? Ушбу саволларга жавоб излаш илинжида амалга оширилган тадкикот кандай янги ёнда-шув ва янги парадигмаларни такозо этади?

Тадцицот ва урганиш натижалари. Мак-таб географик таълими оркали геоэколо-гик маданиятни шакллантириш масалалари атрофида мулох,аза юритиб, ушбу мавзуни илмий муаммо сифатида ёритиш максадида амалга оширилган илк урганишлар шуни курсатмокдаки, педагогик тадкикот нуктаи назаридан геоэкологик маданиятни шакллантириш методикаси долзарб мавзулар кун тартибидан урин олган. Бинобарин, ушбу йуналишда мавжуд ва килиниши зарур булган илмий-тадкикот ишлар урганилди ва гипотеза шакллантирилди.

Маълум булишича, тарих сах,ифаларидан урин олган, баркарор ривожланиш муам-моларига баFишланган Бутунжах,он самми-тида (2002)1 таълимга алох,ида эътибор берил-ган эди. Сунг, бу йуналишда халкаро фаоли-ятни мувофиклаштиришни таъминлаш буйича аник чора-тадбирлар ишлаб чикилди. Уларда бугунги куннинг асосий вазифаси замона-

1 https://www.un.org/ru/conferences/environment/ johannesburg/2002 (мурожаат санаси - 08.02.2023)

вий инсонни ижтимоий маданиятининг тар-кибий кисми сифатида баркарор ривожланиш учун экологик маданиятни шакллантириш, одамзоднинг тез узгарувчан ижтимоий-табиий шароитларда яшашга тайёрли-гини ва маънавий-ахлокий жих,атдан экологик йуналтирилган шахсий хусусиятларини ривожлантиришга каратилганлиги эътиборга сазовор.

Шу муносабат билан экологик таълим баркарор ривожланиш учун экологик таълим-нинг маданиятга йуналтирилган модели сифатида, умумий таълим тизимига киритилиши, укувчиларни экологик маданиятнинг ижтимоий тажрибаси билан таништириш усулла-рини узлаштиришга йуналтириш ва экологик таълимнинг шахсий тажрибасини шаклланти-ришга йуналтирилиши керак. Ушбу муаммони Хал килишда муайян ва аник йуналтирилган тизимни шакллантириш роли экологик таълимга юкланган булиб, унга баркарор ривожланиш манфаатлари йулида барча таъ-лим тизимларини янгилашнинг стратегик йуналиши сифатида каралади.

Дунёнинг куп мамлакатларида, баркарор ривожланишни таъминлаш йулида зарур булган экологик маданиятни шакллантириш вазифалари мактаб таълимидаги фан-ларнинг мазмун мох,иятида асосий урин эгалламокда. Шу муносабат билан, таълим жараёнининг услубий асослари, максадлари, мазмуни, технологиялари, усуллари ва нати-жаларини сезиларли даражада узгартириш билан бирга, баркарор ривожланишни таъминловчи омил саналмиш экологик маданият доирасида, бутун таълим тизимини кадрияти ва максадларини кайта йуналтириш жараёни кечмокда.

Хуш, мактаб географияси таълими оркали геоэкологик маданиятни шакллантириш масалалари доирасида кандай амалий-услубий ва илмий-назарий чоралар амалга оширилмокда? Таъкидлаш жоизки, мактаб географияси, баркарор ривожланиш учун экологик таълимнинг янгича маданиятга асос-ланган моделини амалга оширишда, етарли маданий ва экологик салох,иятга эга. Айнан шу мазмунда, бир катор назарий, илмий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

ва услубий тадкикотларда1 географик таъ-лимни маданият контекстида экологизация килишнинг турли жихатлари ёритилган. Ушбу адабиётлар муаллифларининг таъкидлашича хозирги боскичда географик таълимни экологизация килиш жараёнлари маданий, экогума-нистик, аксиологик, праксиологик маънолар билан тулдирилиб, янги экологик-маданий таълим маконини шакллантирмокда. Мактаб географиясини экологизация килишнинг кон-цептуал асослари ишлаб чикилмокда.

Экогуманистик маънода деганимиз, эко-гуманистик жихатлар асосан атроф-мухитни мослашиш, саклаш, оптималлаштириш нуктаи назаридан инсон тасаввурларини ривожлан-тирса, аксиологик маънодаги тулдиришлар геоэкологиянинг аксиологик компонентини амалга оширади, яъни биргаликда эволюцион кадриятлар асосий кадриятлар сифатида, улар оркали инсон фазо доирасида хаётий фаоли-ятини ташкил килишдаги табакалаштирилган эволюцион-узгарувчан мухитни ташкил эти-шини талкин этади. Праксиологик компонент эса, геоэкологиянинг конструктив география Fоялари билан генетик боFланганлигини ёри-тади.

Мактаб географиясини экологизация килишнинг умумий асослари билан бир каторда унинг худудий компонентлари хамда укув-дидактик асослари мустахкамланмокда. Яъни, экологик-географик мазмундаги катор дастурлар ва укув кулланмалар ишлаб чикилиб, мактаб амалиётига жорий этилмокда.

Адабиётлардаги маълумотларга кура, купгина методист-олимлар2 мактаб геогра-

1 Тикунов В.С. Актуальные вопросы и проблемы геоэкологии // Вестник Московского университета. Серия 5. География - 2011, №4.; Тикунов В.С., Сладкопевцев С.А., Дроздов С.Л. Актуальные вопросы и проблемы геоэкологии. М.: Изд-во МИИГАиК, 2008. — 260 с; Золо-това О.А., Колесова М.Л., Вопросы экологии на уроках географии: Учебно-методические материалы в помощь учителю / Научн. ред. Л. А. Кор обей никова . - Вологда: Изд. центр ВИРО, 2005. - 196 с.

2 Алсынбаева М.А. Педагогические условия формирования геоэкологических исследовательских умений старшеклассников: диссертация ... кандидата педагогических наук : 13.00.01.- Стерлитамак, 2006.- 239 с.; Золо-това О.А., Колесова М.Л., Вопросы экологии на уроках географии: Учебно-методические материалы в помощь учителю / Научн. ред. Л. А. Кор обей никова . - Вологда: Изд. центр ВИРО, 2005. - 196 с.

фиясини экологизация килишнинг хозирги боскичини геоэкологик таълим билан боFлашади. Хатто бу йуналишда етакчи ёнда-шувлар ишлаб чикилган булиб, улар илмий асосланган даражада такдим этилмокда. Айтиш мумкинки, ушбу ёндашувлар, асосан, геоэкологик, экогуманистик, маданий-экологик хамда ландшафт-мухит тамойилла-рига йуналтирилган характерга эгадирлар.

Геоэкологик таълимнинг назарияси ва методикаси ишлаб чикилмокда, максадлари, мазмуни, технологиялари аникланиб дол-зарблик масаласи урганилмокда. Экологик-географик таълим маконида баркарор ривож-ланиш манфаатлари йулида экологик таълим Fояларини англаш муаммоси янгиланмокда.

Шу билан бирга, илмий-услубий тадкикотлар ва мактаб амалиётини тахлил килиш натижалари, бизга, геоэкологик мада-ниятни шакллантириш муаммоси баркарор тараккиётни таъминлашга каратилган янги маданият модели доирасида, географик таъ-лимни экологизация килиш максади, геоэкологик маданиятнинг шакллантириш муаммоси сифатида географияни укитишда назарий ва услубий ниманидир кайта англаниши шарт эмас, деган хулоса чикаришга имкон беради.

Шу билан бирга, бизнингча, аслида мактаб амалиётида геоэкологик маданиятни шакллантириш жараёнида маълум тусиклар мав-жудлигини таъкидлаш лозим. Бундай тусиклар географик таълим мазмунига турли геоэкологик жихатларни киритишдаги узук-юлуклик, изчил эмаслик каби номувофикликларнинг аксидир. Шу муносабат билан геоэкологик мазмунни танлаш, тизимлаштириш, уни урганиш кетма-кетлиги ва технологиясини аниклаш билан боFлик методик муаммо-лар борлиги аникланган. Уларнинг тахлили шуни курсатадики, геоэкологик маданиятни кадрият сифатида англаш буйича тусиклар, асосан мактаб укувчиларининг кадрият йуналишидаги чалFиш ёки адашиш холатлари билан боFлик. Чунки уларнинг аксариятида "мослашувчи" ижтимоий-табиий маконга булган муносабатларида прагматик стере-отиплари хукмронлик килади. Яъни, эмпа-тия, баFрикенглик, фукаролик ва ватанпар-варлик каби шахсий ута мухим экологик йуналтирилган фазилатларни ривожланти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

риш маълум даражада эътибордан четлашиб колган. Айтиш мумкинки, геоэкологик компетенция тулик шаклланмаган. Натижада, фао-лият тусиклари мактаб укувчиларининг турли даражадаги худудларни баркарор ривожлан-тиришга каратилган ижодий маданий фаоли-ятга суст ифодаланган истаги билан тавсифла-нади.

Юкоридаги мулохазалар асосида, куриб чикилган масалалар буйича келажакда илмий тадкикот ишларини самарали ташкил этиш максадида, бир катор илмий нуктаи назардан аникланган зиддиятларни таъкидлаш лозим булади. Ушбу зиддиятлар, асосан:

биринчидан, баркарор ривожланишга утишда асосий маданият сифатида эколо-гик маданият контекстида таълимни модернизация килиш билан боFлик жамият-нинг ижтимоий буюртмаси ва мактаб гео-графиясида ушбу муаммонинг назарий ва услубий жихатдан етарли даражада ишлаб чикилмаганлиги уртасида;

иккинчидан, баркарор ривожланишга эри-шишда экологик таълимнинг етакчи роли шароитида мактаб укувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантиришни фалсафий, услубий ва назарий асослаш зарурати билан география укитиш назарияси ва методологи-ясида бундай асослашнинг йуклиги уртасида;

учинчидан, билишнинг гео-эко-ижтимоий тизимли моделидан фойдаланаётган геоэко-логиянинг географик билимларнинг илмий экологик йуналтирилган сохаси сифатидаги ноёб маданий-экологик салохияти билан география ёрдамида мактаб укувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантиришда ушбу салохиятдан фойдаланишнинг услубий ишлан-малари суст ривожланганлиги уртасидаги зид-диятлар.

Геоэкологик маданиятни шакллантириш билан боFлик муаммони тадкик этишда айнан ушбу зиддиятлар бош мезон сифатида хизмат килиши керак хамда тадкикот йуналишини белгилаб бериши лозим, деб уйлаймиз.

Хулоса ва тавсиялар. Шундай килиб, баркарор ривожланишни таъминлашга каратилган геоэкологик маданиятни шакллантириш жараёнида, экологик таълим дои-расида мактаб географиясини экологизация килиш жараёнлари билан боFлик наза-

рия ва методологияни ишлаб чикиш муам-моси алохида тадкикот ишларини такозо этади. Бундай тадкикот ва илмий изланишлар максадини белгилашда, бизнингча, баркарор ривожланишга эришишда экологик таълимнинг етакчи ролини инобатга олган холда, мактаб географияси ёрдамида геоэкологик маданиятни шакллантириш методологиясини назарий асослаш ва ишлаб чикиш зарур. Унда, экологик таълимнинг маданиятни шакллантириш парадигмаси контекстида мактаб географиясини экологизация килиш жараёни объект ролини бажариши назарда тутилиши керак.

Мактаб укувчиларининг геоэкологик маданиятини самарали шакллантириш учун:

• мактаб географиясини экологизация килиш жараёнининг хусусиятларини очиб берувчи геоэкологик маданиятни шакллан-тиришнинг назарий ва услубий асослари аникланиши лозим;

• педагогик тадкикот методологиясининг иерархик даражаларининг бирлиги ва узлук-сизлигида геоэкологик маданиятни шакллан-тиришнинг концептуал асослари кулланиши керак;

• географияни экологизация килишнинг стратегик максади сифатида геоэкологик маданиятни шакллантиришнинг яхлитли-гини таъминловчи геоэкологиянинг гео-эко-ижтимоий тизими модели асосида таркибни танлаш ва тизимлаштиришни назарда тутувчи методологик тизим ишлаб чикилиши зарур;

• таълим натижаларини шахснинг гео-экологик компетенцияси ва маънавий-ахлокий фазилатларини шакллантиришга йуналтирилиши керак;

• геоэкологик таркибни бирлаштиришни таъминловчи глобал, минтакавий ва махаллий таълим геоэкологик моделлари ишлаб чикилиши даркор;

• геоэкологик маданият шахснинг ижти-моийлашуви ва узини-узи ривожланишини таъминлаш учун услубий шарт-шароитлар белгиланиши керак;

• география таълими мактаб укувчиларининг геоэкологик маданиятини шакллантиришнинг педагогик воситаси сифа-тида методикаси ишлаб чикилиши лозим.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

с 42 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ N у

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Зиёмухамедов Б. Экология ва маънавият. - Т., 19

2. Карабукаев К.Ш. Экологическая культура общества. Теория и практика. - Бишкек: Maxprint, 2018.

3. Лавров С.Б. В каком мире мы живем? - СПб.: Время, 2001.

4. Нигматов А.И. Экология: асосий атама ва иборларнинг изошли лугати. - Т., 2002.

5. Ожегов Ю.Т., Никонорова Е.В. Экологический импульс. - М. Молодая гвардия, 1990.

6. Хаггет П., География: синтез современных знаний. - М.: Прогресс, 1979.

7. Яздонов З.Ш. Узбек халк, экологик маданияти анъаналарини тиклаш ва ривожлан-тириш тенденциялари. Фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертаци-яси автореферати. - Самарканд, 2019.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.