CC BY
6Сведения об авторе:
Тайгуншоева Фаранжес Гулмамадовна, научный сотрудник Института развития образования имени Абдурахмана Джами Академии образования Таджикистана. E-maill: farangisgulmahmad@gmail. com
About author:
Taygunshoeva Farangez Gulmamadovna, researcher of the Development institute of Abdurahmoni Jami in the academy of education of tajikistan. E-maill: farangisgulmahmad@gmail com
ОМИЛ^ОИ АСОСИИ РУШДИ ТАРБИЯИ МАЪНАВЙ ДАР АХДИ СОМОНИЁН
Хоцаева Г.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Асри Сомониён, яке аз пурфруттарин даврахои тамаддун ва фарханги точикон ба хисоб меравад, даврае ки шохони он машъалдорони илму дониш ва бунёнгузори растохез азими фарханге буданд, ки такя бар одобу акоид ва одоби милливу мазхабй дошт ва бисёре аз пажухандагон ва донишмандон баронанд, ки решаи тамаддуни илмй ва донишхои исломй, хамин фарханг будааст, зеро навиштахо ва китобхои илми пахлавй ва хамчунин китобхои юнонй ва хиндй, ки ба забони пахлавй баргардонда шуда буд, ба арабй тарчума ва поя ва моя фарханги исломй гардид.
Олимон замони ташаккули халки точик, барпошудан ва инкишоф ёфтани нахустин давлати асримиёнагии точиконро, ки сарвараш сулолаи Сомониён буд, дар таърихи халкхои ватанамон, яке аз даврахои мутараккй ва пурсамар мехисобанд. Бинобарин, ратбати мухаккикони сохахои мухталиф, умуман, шавки мардум ба ин давраи гузаштаи худ бузург аст.
Танхо зикри мухаккикон ва номи асархои онхо, ки дар онхо каму беш, падидахои хаёти сиёсй, маданй, илмй, адабй, фалсафй, меъморй ва мусикии асрхои IX-X тасвир шудаанд, бисёр сахифахоро иштол мекунад. Ахамияти асархои як зумра олимони машхур, ба монанди С. Айнй, Б. F. Еафуров, А. М. Мирзоев, Саид Нафисй, Ахмад Алии Мухибй, Е. Э. Бертелс, Ш. X. Хусейнзода, Абдуллоев С., Неъматов Н., Мирзозода X. ва тайра.
Чунбишхои илмй ва пешрафтхои фархангии точикон дар ахди Сомониён аз замони Исмоили Сомонй, бунёнгузори давлати Сомониён ва Насри дувум отоз ва дар даврон фархунда ва тилоии Исмоли Сомонй ба бартарин поя ва авчи худ расид, то он чо, ки Бухоро дар байн дигар давлатхои он замон, аз ин лихоз низ дар бузургтарин ва барчастатарин давлатхои чахон шумурда мешуд. [1, с.245]
Х,арчанд ки тархи умумии таърихи сиёсй, иктисодиёт ва маданияти асрхои IX-X ва хатто тафсилоти баъзе вокеаву ходисахо амик тахкик ва чамъбаст гардидаанд, аммо замони Сомониён, замони Рудакй, Фирдавсй, Ибни Сино, Берунй ва садхо дигар намояндагони барчастаи маданият, замони устохои мохир, меъморон, шахрсозон, рассомон, мусикичиёни халкй, ки алхол номхояшон маълум нестанд, чун муаммои сахт барчо монда, мавриди бисёр фарзу тахминхо, мавриди тадкику тахкик карор хохад ёфт.
Сомониёнро дар тули бисёр дахсолахо то даме, ки барои таъмини мехнати осоиштаи кишоварз ва хунарманд, ба тартиб овардан ва тараккй додани кишоварзй, хунармандй ва савдо, тачаддуди анъанахои махаллии маданият, илм, санъат ва тайра кори зиёдеро ба сомон мерасониданд, оммаи халк дастгирй мекард[2, с.45].
Дар мавриди накши давлат, хукумат ва сиёсатхои он, ба унвони фактори нахуст дар амри омузиш, аз замоне, ки хукумати Сомониён дар Бухоро таъсис гардид, идоракардани ин кишвари пахновар мухточи афроде гардид, ки маврид эътимод буда ва таколиф худро неку бишносанд ва ба он амал кунанд [3, 2; 11-12].
Мо дар замоне ба сар мебрем, ки давлатхо ва миллатхо барои намоиш иктидор ва азамат худ дар ракобати танготанг карор доранд ва талош мекунанд то бо такя бар доштахо ва тавонмандихои худ дар арсахои мухталиф, чойгохе рафеъ касб намуда ва чехрае мусбат, сохиб нуфуз ва раванди ру ба чилав аз худ ироа диханд ва худро аз брчсб акиб афтодаги бурхонанд. Дар ин миён яке аз шохисхои таъйин кунанда, ки метавон бар руй он мановр дод, пешина ва
caвoбик тaъpиxй вa фapxaнги xap миллaтe acr вa xyкyмaтxo бapoи нaмoиш тaoлo xyвият худ, 6a xap шeвae xaтro нaфй acoлaт .n^rap тaмaддyнxo мyraвaccил мeшaвaнд тo бapтapи худ 6ap дигapoнpo иcбoт кушнд. Мaвзyй, ки мyддaиëн имpyзи бapтapи нижoд вa тaмaддyн дap дунё, 6o дap дacт дoштaн им^гот лoзим вa кopбacт шигиpдxoи xocc, caъй дap нaфй xyвият вa тaмaддyн мo эpoниëн дopaнд вa 6a aнxoъ мyxтaлиф мeкyшaнд то ин capмoя aзимpo инкop нaмyдa вa ё кaм paнг вa вopyнa чилвa диxaнд вa тaзъиф нaмoянд[9, c.45-46].
Бинoбap ин мo 6o вучуд бapxypдopй as co6m;a дepинa дap илм вa дoниш вa pyйкapд xaмeшaгй cyлx вa xиpaдвapзи, мacъyлиятe тaъpиxй дap кибoли cиëнaт вa xимoят вa интишop вa мyappифи oн 6a ^axo^ë^ ки тaшнa cyлx вa фapxaнг нoб xacтaнд дopeм. Тaвaччyx xocc пoдшoxoн вa aндeшaмaндoн 6a тapвич илм вa дoниш дap дaвpa Сoмoниëн миcoл зaднй acт, aммo 6o ин вучуд шинoxт мo aз мapoкиз илмй вa oмyзишй вa pyйкapд фapxaнги oн дaвpa aндaк acт вa мeбинeм дoнишчyëн вa ë дигap гypyxxoи чoмea, ки дap xycycи тaъcиc дoнишгox дap Эpoн 6o нoм чунди шoпyp иттилooт чaндoни нaдopaнд вa ин Ko6Hn тaaммyл вa мoя тaaccyф acт.
Тaълимy тapбият, фapoxaм oвapдaн зaминaxo вa aвoмил 6a фeълият pacoндaн ë шyкyфo coxтaн шaxc дap чиxaти pyшд вa тaкoмyл иxтиëpи y 6a cytf xaдaфxoи мaтлyб вa 6ap acoc бapнoмae caнчидa шyдaacт. Инcoн ш^з^ acт ичтимoй зиндaгй кyнaд вa зиндaгй ичтимoй coлим 6идуни тapбият caxex Faйp мумкин acт. Фapxaнг инcoн, мaxcyл вa нaтичa тapбият ë oмyзиш вa пapвapиш acr вa бaйн кaйфият фapxaнг xap чoмea вa кaйфият тapбият o^ иpтибoт муатк^м вучуд дopaд. Бapxypдopи шaxcият coлим вa дap нaтичa эxcoc opoмиш вa ai^m^ xoтиp 6идуни тapбият cyдмaнд имюн нaдopaд.
Aлбaтra, икдoмxoи пoдшoxoни Сoмoниëн дap xимoят дoниш мaxдyд 6a xaмин икдoмoт нaбyд, 6a^H дap ин pox 6a фaъoлитxoи дигape низ дacт зaдaнд. Аз чумга Иcмoили Сoмoнй, мyaccиc отжига, мyтaxaccиcoн вeжaoиpo 6a Х,инд вa Бaйнaннaxpaйн вa шaxpxoи Бизaнcи нaздик фиpиcтoд тo ocop мyxиммpo гиpдoвapи нaмoянд. Шoпyp фapзaнд вa чoнишин y низ чунин R-yurMure 6a xapч дoд вa пизишкoн юнoниpo 6a Эpoн фapoxoнд тo 6a м^голши пизишки бипapдoзaнд[3].
Тapчyмa вa тaълифи китoбoxи мyкaддace чун «Karana вa .nM^a^ «Синдбoднoмa», «Мapзбoннoмa», «Шoxнoмa»-xoи мaнcypy мaнзyм, «Тaъpиxи Ta6apï>>, «^ф^и кaбиp» вa дигap ocopи мyтaaддид, ки 6o фapмoни пoдшoxoни coмoнй Hacp и6ни Ax^aA и6ни Иcмoил, Hyx и6ни Мaнcyp вa Aбycoлexи Мaнcyp и6ни Hyx aнчoм ëфт, зaбoни тoчикиpo дap чaxopяки pyбъи мacкyн чун зaбoни бapyмaнди дaвлaти вa диниву фapxaнгй мycaллaт гapдoнид. [2]
Дap дaвpaи Сoмoниëн oмyзиш вa пapвapиш тaнaввyъ зиëдe г^ифт. Илм вa дoниш 6a шoxaxoи гyнoгyн тaкcим шуд вa oмyзиш мaзxaб Зapтyшт мaвpид тaъкид Kapop гиpифт. Рaвишxoи куллй тaълим вa тapбият дap ин дaвpa ибopaт бyдaнд a8: пaнд вa aндapз, тaкя 6ap Xoфизa, бaëн фacex, мyшoxидa вa тaчpибa, тaкя 6ap paвиш илми, тaнбиx вa чaнбaи oмyзиши oн, нaкл K^cca вa xикoят вa шapx aъмoл гyзaштaгoн вa инзибoт вa тaмpинoт caxr Kyдaкoн дap ин дaвpa мyвaззaф бyдaнд ycyл oин бocтoнpo биëмyзaнд вa xaмa мyxиммтap oмyзиш мaxopaтxoи фaннe вa xyнapи 6уд вa кyдaк эpoнй мyвaззaф 6уд xиpфa вa пeшaи пaдappo биëмyзaд вa 6a иpc бypд. [5]
Дap ин дaвpa низ пapвapиш кyдaк дap зaмoн xypдcoли 6a yxдa мoдap 6уд вa arap ин aмp 6o мушкили py6apy мeшyд, xoxap aммa вa зaнoн дигap xoнaвoдa yxдa дop тapбият кyдaк мeшyдaнд. Kyдaк дap xoнaвoдa худ ycyл вa oдoб !a8xa6^ тaквo, дypycт кope, кaф нaфc вa бypдбopиpo мeoмyxт вa i<yiirHiir мeкapд, ки paфтopxoи aвлиëъ xyдpo capмaшк Kapop диxaд. ^^^чунин кyдaкoн дap xoнaвoдa худ caxrnxo вa шyдoъд зиндaгиpo тaxaммyл мeкapдaнд вa мeoмyxтaнд, ки чигyнa вopид чoмea бyзypг тap вa дyшвopтap гapдaнд. [1, c. 62]
Тaълимy тapбият 6a кaйфиятe, ки зикp шуд, дap xyдyд чaxop xaзop тол дap Эpoн кaм вa 6e! чapaëн дoшт вa нaтoич шигифт oвapи oн nan^, Hиpyи axroKÏ вa бaдни, мaнoът вa
шapoфaт милли, чaвoн мapдe вa cилaxшypй вa мexaн napacmpo, ки дap Эpoн пapвapиш дoдa бyдaнд, дap кapн шaшyм гаш мeлoд бapoи нaxycrин 6op дap дyнë бyзypг тapин H^epaTOp^o 6a вучуд oвapд, ки aз Хиндуагон to Дyнaй вa aa Сaйxyн to xaбaшa вycъaт дoшт вa нaзм вa нacк вa тapз идopa кapдaн oн, нaмyнa вa capмaшк бapoи импepaтopиxoи бaъд шуд вa дap тaмoм тaъpиx кишвap Эpoн, мypaввич вa oмил нaшp вa ишoъa тaмaддyн вa фapxaнг вa мyдoфeъ мepoc фи^й вa зaвки мaшpик зaмин дap мyкoбил aквoм мyxoчим 6уд. [7, 220-221]
Бо хондани таърихи давраи Сомониён метавон ба ин натича расид, ки Сомониён дар байни хукуматхои дигари Мовароуннахр дар заминахои мухталифи илмй монанди тиб, хайат, нучум ва тайра ва низ таълифи гуногуни илмй ба пешрафтхои даст ёфтанд ва бо рохандози марокиз омузиши бузурге буданд.[5]
Арзиш ва ахамият вучуди хар кишвар ба хувияти таърихиш у вобастааст ва чи гунаги шаклгирй ва мухтавои таърихии он сарзамин, мизони эътибор ва нуфузпазирии у назди чахониёнро ракам мезанад ва ба хамон микдор барои у хисоб боз мекунанд. Дар ин миён унсури созанда дар таъкиди хувияти таърихй, хамон таълим ва тарбиятии афрод аст, ки рохро барои пешрафт ва такомули тадричии наслх,о ва даврахои мухталифи таърихй муяссар месозад[9;10; с. 15-16].
Таърихи тобноки халки точик дар илму дониш ба таври пайваста саршор аз навоварихо будааст. Ин вежагихо дар осори пурарзиши меъморй, ашёи атика, зухури мактабхо ва шахсиятхои барчаста ва низ пиндорхои нав дар улум, дурахши хамешагй ёфтааст. Нуфуз амик тамаддуни форсй-точикй дар хар давра аз таърих дар тамаддунхо ва фархангхои дигар нишондихандаи асолат ва арзиш олии ин гуфтахост.
Хулоса, хамаи ин вежагихо ва тачаллиёт, бегумон дар сояи суннати омузиш ва парвариши муносиб дар ин сарзамин шакл гирифта ва имконпазир гаштааст. Бо баррасии таърих ва осор мондагори давлати Сомониён метавон ба ин натича расид, ки равиши омузиш ва парвариш дар ин замон ва дар авчу шукуфоии он, яъне давраи Сомониён, равиши инсонй ва дар айни хол муваффак будааст.
АДАБИЁТ
1. Неъматов, Н.Н. Давлати Сомониён (точикон дар асрхои 1Х-Х). - Душанбе: Ирфон, 1989. - 304с.
2. Неъматов Н. Сомониён ва эхёи тамаддуни форсй-точикй. - Душанбе: Пайванд, 1998.
3. Неъматов, Н. Давлати точикбунёди Сомониён. - Душанбе: Ирфон, 1999. - 40 с.
4. Абдуллоев, С. Амир Исмоили Сомонй/С. Абдуллоев. - Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Чалил, 1998. - 400с.
5. Абдуллоев, С. Фаханги Сомониён. - Москва: Шуъбаи чахоруми нашриёти харбй, 2001. - 598с.
6. Абдуллоев, С. Нурофияи таърихии давлати Сомониён/С. Абдуллоев. - Хучанд, 2001. - 372 с.
7. Донишномаи Сомониён. - Чилди 1-2. - Хучанд: Нури маърифат, 2008- 2009.
8. Мероси Оли Сомон. Зери назари академик Н. Салимов. - Хучанд: Нури маърифат, 2001. - 544 с.
9. Мирзозода X. Таърихи адабиёти точик. Китоби 1(2). - Душанбе: Маориф,1989. - 422с.
10. Мухаммадризо. Фарханг ва тамаддуни исломй дар каламрави Сомониён. - Душанбе: Ройзании фархангии Эрон дар Точикистон. - 565.
ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ РОСТА ДУХОВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ЭПОХУ
САМАНИДОВ
Наука при саманидах достигла большого расцвета. Ислам, насильственно насажденный среди большей части покоренных арабами народов, вплоть до конца саманидской эпохи не смог преодолеть научных традиций, корнями своими уходивших в античность и в древние культуры Средней Азии.
Едва ли случаен тот факт, что лучшие ученые IX-X вв., писавшие на арабском языке, вышли из Средней Азии. Вспомним таких выдающихся математиков, как Абуджафар ибн Муса ал-Хорезми и Ахмед ал-Ферганий, из которых, как показывают их имена, один был выходцем из Хорезма, другой - из Ферганы.
При дворе Саманидов большое внимание уделялось истории и географии. В Мавераннахре наблюдался значительный интерес к многочисленным сочинениям по истории и географии.
Ключивые слова: образование, правительство Саманидов, культура, цивилизация, образование.
MAIN FACTORS OF SPIRITUAL EDUCATION GROWTH IN THE ERA OF SAMANIDES
The science at the samanidakh has also reached big blossoming. Islam which is violently spread among the most part of the people subdued by Arabs up to the end of a samanidsky era couldn't overcome scientific traditions, the originating in antiquity and in the ancient cultures of Central Asia.
The fact that the best scientific 9-1ffh centuries writing in Arabic left Central Asia is hardly casual. We will remember such outstanding mathematicians as Abudzhafar ibn Moussa al-Horezmi and Ahmed al-Fergany from which as show their names, one was a native of Khwarezm, another -from Fergana.
At court Samanidov much attention was paid to history and geography. In Transoxiana considerable interest in numerous compositions on history and geography was observed.
Keywords: education, government Samanidov, culture, civilization, education
Сведения об авторе:
Ходжаева Гулжахон, соискатель кафедры общей педагогики Таджикского государственного университета им. С. Айни, E-mail: sattori1990@mail.ru
About the author:
Hodzhayeva Gulzhakhon, applicant of department of the general pedagogics of the Tajik state university of S. Ayni, E-mail: sattori1990@mail.ru
ТАШКИЛИ РОБИТАХРИ ОМУЗГОР ВА ХОНАНДА БА ВОСИТАИ ТЕХНОЛОГИЯМИ НАВГОНИ ДАР МУАССИСАХОИ ТАХСИЛОТИ ХДМАГОНИ
Нозимов Т.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Робитахои педагога дар раванди фаъолияти омузгору хонандагон дар шароити кунунй яке аз масъалахои мубрам махсуб меёбад.
Тартиби махдуди хамкории ичтимоиву равоншиносии омузгору тарбиягирандагон маънои ивази маълумот, расонидани таъсири тарбиявй, ташкили муносибатхои дутарафа бо ёрии воситахои коммуникативиро дорад.
Айни хол ташкили раванди самараноки робитахои педагога бояд ба он равона карда шавад, ки алокаи хакикии равоншиносиро дар фаъолияти педагогй, ки байни омузгору кудакон ба вучуд меояд, таъмин намояд.
Онхоро ба субъекти робита табдил карда, ба гузаштани монеахои гуногуни равоншиносие, ки дар раванди хамкорй пайдо мешаванд, ёрй расонад, аз холати одатии бурдашаванда ба мавкеи хамкорй гузаронидан ва онхоро ба субъекти эчодиии педагогй табдил додан. Дар ин холат робитахои педагогй сохтори пурраи ичтимой- равоншиносии фаъолияти педагогиро ташкил мекунанд.
Робитахои педагогй дар рафти таълиму тарбия олати таъсир ба шахси таълимгиранда мебошад. Робитахои педагогй - тартиботи яклухти (усул ва малака) хамкории омузгору тарбиягиранда буда, ивази маълумотхо, таъсири тарбиявй ва ташкили муносибатхои дутарафа бо ёрии воситахои коммуникативиро дар бар мегирад. Еайр аз вазифахои оддй, хусусияти робитахои педагогй, вазифаи ичтимои равоншиносии таъмин намудани раванди тарбиявиро тавлид мекунад, вазифаи ташкили муносибатхои дутарафаи омузгору тарбиягиранда хамчун воситаи халли масъалахои таълимй мебарояд.
Тадкикотхо дар доираи равоншиносии педагогй нишон медиханд, ки кисми зиёди мушкилихои педагогй на он кадар ба тайерии илмию методй вобастагй доранд, чанде бо деформатсияи худуди робитахои касбй- педагогй алокаманданд.
Муносиб гардидани робитахои педагогй аз омузгор, аз сатхи махорати педагогй ва маданияти муошираташ вобастагй дорад. Барои чорй намудани муносибатхои мусбат бо донишчуён, омузгор бояд нисбати хар яке аз иштирокчиёни раванди таълим хайрхох ва боэхтиром бошад, ба голибият ва нокомихои толибилмон шарику хамдард бошад. Тадкикотхо нишон медиханд, ки омузгорони хусусан «Ман» -ро истифода мебурдагй нисбати хонандагон расмиятпараст буда, дохилшавии руякй ва хукмравоиро ба вазъияти таълим зохир менамоянд, бартарии шахси худро диккати махсус дода, усулхои рафтори шахсиашонро бор мекунанд.Омузгороне, ки «дигар» чизро дар байн мегиранд, бефахмона ба хонандагон чур мешаванд, ки ба фурутанй оварда мерасонад.
Омузгороне, ки дар байн «Ман- дигар» - ро истифода мебаранд, сайю кушиши мустахками барпо намудани робитахо дар ибтидои баробар ва ташаккули он ба тарзи диалог зохир мекунанд. Х,амин хел хамкорй ба гуманизатсияи робитахои «омузгор -хонандагон» ва таълим
