Научная статья на тему 'МАХДУМИ АЪЗАМ НАҚШБАНДИЯ АСОСИ БЎЛГАН ТЎРТ КАЛИМА ХУСУСИДА'

МАХДУМИ АЪЗАМ НАҚШБАНДИЯ АСОСИ БЎЛГАН ТЎРТ КАЛИМА ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

517
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Махдуми Аъзам / “Рисолаи чаҳор калима” / Нақшбандия / Юсуф Ҳамадоний / “Ҳуш дар дам” / “Назар дар қадам” / “Сафар дар Ватан” / “Хилват дар анжуман” / зоҳирий / ботиний / Mahdumi Azam / “Risolai chahor kalima”(“Four-word treatise”) / Nakshbandiya / Yusuf Hamadoniy / “Hush dar dam” / “Nazar dar kadam” / “Safar dar Vatan” / “Khilvat dar anjuman” / zohiriy(external) / botiniy(internal).

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Гулчеҳра Неъматовна Наврўзова

Мақолада Нақшбандия таълимотининг Назариѐтчиси Махдуми Аъзам номи билан машҳур Саййид Аҳмад ибн Мавлоно Жалолиддин Хожаги Косоний (1461-1542) қаламига мансуб, бу камолот йўлининг асоси, илдизига бағишланган рисоласи – “Рисолаи чаҳор калима” – “Тўрт калима рисоласи” фалсафий таҳлил этилган. Рисолада ѐритилган “Ҳуш дар дам”, “Назар дар қадам”, “Сафар дар Ватан” ва “Хилват дар анжуман”нинг зоҳирий ва ботиний мазмун-моҳияти қиѐсий таҳлил этилиб, унинг ҳозирги кун учун аҳамяти очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAHDUMI AZAM ABAUT FOUR KALIMAS, WHICH ARE THE BASIS OF NAKSHBANDIYA

The article provides a philosophical analysis of the treatise "Risolai chahor kalima" "Four-word treatise" dedicated to the roots of this path of perfection, written by the theorist of Naqshbandi doctrine Mahdumi Azam Azam Sayyid Ahmad ibn Mawlana Jalaliddin Khojagi Kasani (1461-1542). The book contains a comparative analysis of the external and internal content of ";Hush dar dam", ";Nazar dar kadam", ";Safar dar Vatan" and ";Khilvat dar anjuman" and reveals its significance for the present day

Текст научной работы на тему «МАХДУМИ АЪЗАМ НАҚШБАНДИЯ АСОСИ БЎЛГАН ТЎРТ КАЛИМА ХУСУСИДА»

МАХДУМИ АЪЗАМ НАЦШБАНДИЯ АСОСИ БУЛГАН ТУРТ КАЛИМА

ХУСУСИДА

Гулче^ра Неъматовна Наврузова

Бухоро мухандислик-технология институти профессори

АННОТАЦИЯ

Маколада Накшбандия таълимотининг Назариётчиси Махдуми Аъзам номи билан машхур Саййид Ахмад ибн Мавлоно Жалолиддин Хожаги Косоний (1461-1542) каламига мансуб, бу камолот йулининг асоси, илдизига багишланган рисоласи - "Рисолаи чахор калима" - "Турт калима рисоласи" фалсафий тахлил этилган. Рисолада ёритилган "Х,уш дар дам", "Назар дар кадам", "Сафар дар Ватан" ва "Хилват дар анжуман"нинг зохирий ва ботиний мазмун-мохияти киёсий тахлил этилиб, унинг хозирги кун учун ахамяти очиб берилган.

Калит сузлар: Махдуми Аъзам, "Рисолаи чахор калима", Накшбандия, Юсуф Хдмадоний, "Х,уш дар дам", "Назар дар кадам", "Сафар дар Ватан", "Хилват дар анжуман", зохирий, ботиний.

MAHDUMI AZAM ABAUT FOUR KALIMAS, WHICH ARE THE BASIS OF

NAKSHBANDIYA

Gulchehra Nematovna Navruzova

Professor of Bukhara Institute of Engieneering and Technology

ABSTRACT

The article provides a philosophical analysis of the treatise "Risolai chahor kalima" - "Four-word treatise" dedicated to the roots of this path of perfection, written by the theorist of Naqshbandi doctrine Mahdumi Azam Azam Sayyid Ahmad ibn Mawlana Jalaliddin Khojagi Kasani (1461-1542). The book contains a comparative analysis of the external and internal content of "Hush dar dam", "Nazar dar kadam", "Safar dar Vatan" and "Khilvat dar anjuman" and reveals its significance for the present day.

Keywords: Mahdumi Azam, "Risolai chahor kalima"("Four-word treatise"), Nakshbandiya, Yusuf Hamadoniy, "Hush dar dam", "Nazar dar kadam", "Safar dar Vatan", "Khilvat dar anjuman", zohiriy(external), botiniy(internal).

КИРИШ

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёев жамият иктисодиётини тана ва маънавиятини рух билан киёслаб, унинг камолоти учун маънавиятнинг ахамятини жуда юксак эканини таъкидладилар. Маънавиятимизнинг теран илдизларидан бири Накшбандия таълимотидир. Инсонни камолотга етишига, узлигини англашга ёрдам берувчи тасаввуфнинг муътадил таълимотлардан бири Накшбандиядир. Бу таълимотни Бахоуддин Накшбанд номи билан маълум ва машхур Мухаммад ибн Мухаммад ал-Бухорий (1318-1389) асослаган. Бухорои Шарифда дунёга келган бу таълимотни Бахоуддин Накшбанд шогирдлари Алоуддин Аттор, Мухаммад Порсо, Яъкуби Чархий ва Алоуддин Гиждувоний ривожлантирдилар. Хожа Ахрори Валий уни жахоний таълимот булиб кенг ёйилишига хизмат килди. Накшбандия таълимотини мохиятини англашга намояндаларининг асарлари билан бирга макомот, манокиб, тазкира ва рисолалар манба булиб хизмат килади. Накшбандия таълимотини Хожа Ахрордан кейин ривожлантирган шахс Махдуми Аъзамдир.

Махдуми Аъзам номи билан машхур Саййид Ахмад ибн Мавлоно Жалолиддин Хожаги Косоний (1461-1542) XVI асрнинг биринчи ярмида Урта Осиё халкларининг маънавий хаётида катта мавкега эга Накшбдандиянинг кузга куринган намояндаси булиб, узининг уттиздан ортик рисололари билан маънавиятимизни юксалишида мухим хисса кушган алломадир. У уз рисолаларида Накшбандиянинг Назарий ва амалий масалаларини кенг ёритган. Алломанинг Накшбандия йулининг асоси, илдизига багишланган рисоласи "Рисолаи чахор калима" - "Турт калима рисоласи"дир. Бу рисолани фалсафий тахлил этишни уз олдимизга максад килиб куйдик.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мустакиллик йилларида Махдуми Аъзам маънавий меросини урганиш учун куп илмий изланишлар олиб борилди. Файласуф олимлар Бахтиёр Тураев [20/10], Абдукодир 3охидий[21/133], Эркин Зоиров [6/144,7/464467,8/28,9/71-76], Хуршид Самадов [16/31,17,18,19/40], асарлари ва маколалари билан бирга ёш тадкикодчи Гафуров Дониёр[24/370-372,25/226-232,26/342-349,27/113-116,28/178-183]нинг хам катор маколалари диккатга сазовордир. Бу илмий изланишларда Махдуми Аъзамнинг "Рисолаи чахор калима" асари махсус фалсафий тахлил этилмаган. Шу билан биргаликда рисолада ёритилган турт рашханинг генезиси Юсуф Хдмадонийга бориб такалишига хам эътибор

каратилмаган. Биз бу кемтикликни тулдириш максадида рисолани чукур фалсафий тахлил этдик.

Юсуф Хдмадоний ва Хожагон Накшбандияга оид монография ва маколаларда турт рашхани Юсуф Хамадоний айтганлари ва буни Абдулхолик Гиждувоний Хожагон, Бахоуддин Накшбанд Накшбандия таълимотининг асосига киритгани ёзилган ва бу турт рашха тахлил этилган[3,5,10/38-40,11/232,12/140,13/108,14/153,15/40,23]. Махдуми Аъзам хакидаги тадкикотларда хам "Рисолаи чахор калима" асари хакида суз бориб тахлил этилган, аммо Юсуф Хамадоний айтган турт калимани Махдуми Аъзамгача булган тадрижиий ривожи ва Махдуми Аъзамнинг бу сохадаги хизматлари киёсий тахлил этилмаган. Накшбандия таълимотининг бунёдкор гояси булган бу турт калима яхлит тизимли урганилиши лозим.

Махдуми Аъзамнинг "Рисолаи чахор калима" - "Турт калима рисоласи" Узбекистон ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида 10525/XXVIII раками остида 254б-256б варакларида сакланмокда[2/3,4,]. 1993 йилда бу рисолани файласуф олим Абдукодир Зохидий форс тилидан узбек тилига таржима килган эди[16/31-34]. Уша таржима асосида биз бу рисолани тахлил этдик.

Накшбандия таълимотида ун бир тамойил мавжуд. Махдуми Аъзам уз рисоласида бу тамойилларнинг турттаси хакида суз юритади. Накшбандияга оид манбаларда бу тамойилларга нисбатан "рашха" - хаётбахш томчи деган иборани куллайдилар. Али Сафий Кошифий 1504 йилда ёзган "Рашахот айн ул-хаёт" - "Хаёт булогининг томчилари" асарида Накшбандия намояндалари, хусусан Хожа Ахрори Валий хаёт фаолиятини ёритиб уларнинг рашхаларини баён этган[22]. Ундан кейин ёзилган барча асарларда 11 тамойил рашхалар деб ёзилади. Махдуми Аъзам улардан фаркли рашха иборасини жойида кудсий калима - илохий, пок суз иборасини ишлатади ва барча 11 рашхани эмас, балки таълимотни асоси булган турт калимани тахлил этади.

МУХРКОМА ВА НАТИЖАЛАР

Махдуми Аъзам "Турт калима (йи кудсийя) хакида рисоласи"ни тарикат асли, илдизларини курсатиб бериш учун ёзганлар деб асар бошида кайд этилган. Махдуми Аъзам Накшбандия таълимотининг етакчиси, рахбари, устози сифатида уни яхлит бир тизим, бир бино, бир бирига узвий богланган иншоот сифатида тасаввур эта олган. У шу муаззам, мухташам, махобатли таълимотни доимо бардавом, тирик булиши учун уни аслини билиш,

пойдевори, илдизларини мустахкам саклаш лозим деган улуг ният билан бу рисолани ёзган. У Накшбандия тарикати асослари булган турт калимани шу бинонинг арконлари, яъни уни мустахкам саклаб турувчи асос сифатида тилга олган. У рисолани куйидаги сузлар билан бошлайди:

"Тарикат (яъни Накшбандия Г.Н.) биноси асослари турт аркондан иборат:

1. Х,уш дар дам - хар дам, хар сонияда хуши узида булиши (уз-узини англаш).

2. Назар дар кадам - хар бир хатти-харакатини узи кузатиб идрок этиш.

3. Сафар дар Ватан - фикрий, рухоний ёки солик амалиёти тарзда булсин Ватанда сайр этиш, Ватан йулида ирфоний ёки амалий, рухоний жахд килиб узининг ким эканлигини идрок этиш (тарихий хотирани тиклаш).

4. Хилват дар анжуман - жамиятда фаол булингани холда бутун борлик ва шуурда Оллох билан танхо булиш."[16/31]

Бахоуддинни Шох Накшбанд номи билан улугланишга муносиб этган ва Х,азрат Навоий "дилкаш", "дилнавоз" накш сифатида таърифлаган Накшбандия таълимотининг асоси илдизи деб Махдуми Аъзам томонидан таъкидланаётган турт арконни биринчи булиб Юсуф Хдмадоний киритган. У Абдулхолик Гиждувонийга "Х,уш дар дам", "Назар бар кадам", "Сафар дар Ватан", "Хилват дар анжуман"да булиш лозим деб угит берган.[1/23] Хожагон таълимотига эса бу кудсий калимани унинг асосчиси Алдулхолик Гиждувоний киритган.

Рисола мазмунидан маълум буладики, турт кудсий калиманинг мохияти инсоннинг узлигини англаши ва камолотга етишига кумаклашади. Хушни хар дамда саклаб мудом уз-узини англаш, назарни кадамга каратиб уз хатти-харакатини назорат килиш, сафарни ватанга килиб хотирани тиклаб аслини англаш ва хилватни анжуманда саклаб фаол холис мехнат килиб Оллох олдида танхо колиш ва унинг ризолиги учун амал килиш инсонни камолот сари етаклайди. Чунки бу турт калима инсонни моддий ва рухий кувватларини мувозанатга солади.

Махдуми Аъзам рисолада турт кудсий калима хакида Убайдуллох Хоннинг куйидаги назмий парчасини узбек тилида келтирган:

^ар лахза Ватан ичра сафар килгумдир,

Юрмакда кадам узра назар килгумдир.

Хилват тутмок хам анжуман ичида мудом,

Хилватда карибатга гузар килгумдир.

Рисолада Махдуми Аъзам шундай таъкид этади: "Шу йулни нихоясида тарикат соликлари ушбу турт калимага риоят килиб мукарраран камолга эришадилар ва бу Оллох жамоли вусулига етиб бакоийга эришмокдир" [16/32] Демак, Накшбандия йулидагилар камолотга эришиб, Х,ак васлига етишлари учун шу турт кудсий каломга риоят килишлари зарур.

Махдуми Аъзам шу турт калимани хар бири ибтидо, богловчи ва тугалланганлик сифатида эгадир дейди. Шу билан бирга рисолада хар бир кудсий калиманинг зохирий ва ботиний мазмун-мохияти очиб берилган. Турт калиманинг зохирий томонлари куйидагича тахлил этилган:

"Х,уш дар дам" калимасининг зохирий маъноси "замондан хабардорлик, нафасни хифз килиш (яъни ичда саклаш) ва у билан бошка нафаслар уртасидаги талаб-истакларни тухтатиш, кур булишдирки ана шу бошка нарса-истаклар дилга кириб жой олмасин"[16/32]. Замондан хабардорлик деганда айни шу дам, айни шу вактда нима иш килиш лозимлигини англаб, утмиш ва келажак уйловларидан узилиб, яъни кузни чирт юмиб бор куч-кувват ва имкониятларни вакт такозо килаётган ишга сафарбар этиш тушунилади. Утмиш ва келажак уйловлари инсон кувватларини олиши ва вактни бехудага сарфланишига сабабчи булади. Шунинг учун булса керак хазрат Навоий хам шундай таъкид этганлар:

Мозию мустакбил ахволин такаммул айла кам,

Не учунким дам бу дамдир, дам бу дамдир, дам бу дам.

"Назар дар кадам"нинг зохирий маъноси "солик замоннинг хар бир дакикасида хилват йулини тутишдан безиб, денгиздек тулиб тошишни ёки куз ёшини сел килиб окишини исташи".[16/32-33] ва шунда бораётган йулида бошка нарсалар дилига кирмайди. "Назар дар кадам"да бу йул юрувчиси хилват ва чилладан безиб фаол булиши - денгиздай тошиб фойдали, халк учун керакли ишларни килиши лозим. Уни фикру уйлови килаётган амалларнинг максади, мазмун-мохиятининг эзгу булишига каратилиши лозим.

"Сафар дар ватан"нинг зохирий маъноси "солик йулда уз дили каъридаги нафсига доим назар солиб туради. Сафар килишдан мурод бир жойдан иккинчи бир жойга бориш эмас интикол касб этиш, яъни узидан узи кучиш (бегоналашиш) ва богланишдир" [16/33] Бу калиманинг маъносини тушунтириш учун муаллиф Бухоронинг Етти Пиридан туртинчиси булган Х,азрат Азизон номи билан маълум ва машхур Хожа Али Рометанийнинг "Асли

тарик - яъни Х,ак йули нимадир?" деган саволга "Узмок ва богланмокдир" деган жавобини келтиради. Х,азрат Азизон тукувчилик касби билан шугулланганлар ва шу касб тажрибаси асосида бундай жавоб берганлар. Махдуми Аъзам сафар килишдан максад инсон узидаги иллатлардан узилиб Оллох ризолигига этувчи сифат ва амалларга богланишдир демокчи.

"Хилват дар анжуман"нинг зохирий маъноси "умумий жамоатда, бозорда йуловчининг бирдан-бир машгулоти зийраклик ва доимо уз дилини жаноб Хдкга якин килишдан иборатдир", [16/33] яъни кули ишда, танаси бозорда булса хам калби, юраги, кунгли Оллох зикри билан машгул булиши лозим.

Рисола маъноси мантикидан келиб чикадики, турт калиманинг зохирий маъносига йулнинг бошидаги толиблар амал килганлар. Улар уз нафас, куз, оёк, хотира, калб ва ботиний кувватларини бошкаришни урганганиб уз-узларини англай бошлагандан сунг бу калималарнинг ботиний мохияти уларга очилган.

Махдуми Аъзам ёзадики, "Аммо ботиний тарик (услуб)га келсак бу факирликни доимо хотирга тутмокдир". [16/33] Факирлик тасаввуфий тушунча булиб, у шундай холатки, инсон доимо илохий рахмат, мархамат, файзу ёрдамга мухтожлигини хис килади. Туртала калиманинг ботиний маъносини англаб унга амал килган соликлар - йул юрувчиларни аъло макомларга ва даражаларга эриштиради деб таъкидлайди муаллиф.

Турт калиманинг ботииний маънолари хам рисолада очиб берилган. Улар куйидаги маъноларни англатади:

"Х,уш дар дам"нинг ботиний маъноси "оддий хозирлик ва огох булиш дегани эмас. "Х,уш дар дам" дегани одамнинг нафасидирки, у доимо тирик умр кечишидан иборатдир. У саодат сармояси, нихояси йук карздирки, у хакикий махбуб - Х,азрат (Худо) васлидир". [16/34] Махдуми Аъзам хушёрликни доимо тирик умр кечиш билан тенглаштиради. У тирик умрга нисбатан "саодат сармояси" ва "нихоясиз карз адоси" деган ибораларни куллаб уларга амал килиш инсонни хакка етказади дейди. Дархакикат, умрнинг хар онини эзгулик йулида сарфлаш инсонни бир томондан икки дунё саодатига мушарраф килса, иккинчи томондан инсон узига берилган умр, нафас, вакт, имкониятларни уз вазифасини адо этиш ва эзгулик йулига сарф этади ва натижада шу карзни узган булади. Булмаса Х,азрат Навоий айтганидек "Жахондан нотамом этади" ва "Хдммомдан нопок чикган" инсонга ухшайди. Шунинг учун нафаслар тизими булган умрни мазмунли зарурий ишга сарфлаш лозим.

"Назар дар кадам"нинг ботиний маъноси "бу йулдан юрувчи солик хар нафас уз дилига Назар солиб соглом хозирлик ва огохлик хосил килади".

[16/34] "Назар дар кадам"да Махдуми Аъзам соглом хозирлик ва огохлик хосил килади деб инсон хар бир кадамини назорат килиб эзгу ишга сафарбар этишини тушунади.

"Сафар дар Ватан"нинг ботиний маъноси "хакикатдан шуки уз дилига назар солиб, айни шу муайян замонда, вактда Ватанинг шу эканлигини англашдир. Ватанга назар солишдан мурод хакикий Ватан субхонаху Хдкдир. Озгина каралса билинадики уз дилингга караш Ватаннинг асли узинг эканлигидир. Шу кадарки дилни такаллуф килиб узингни Ватан сифатида кара токи хакикатга юз буриш хар сонияда хозир ва огохлик берсин. Асли Ватан субхонахху ва таоло билан бир булмакдир. Натижада фано ва кейин бако келади", [16/34] дейди Махдуми Аъзам.

Бошка асарлардан фаркли равишда Махдуми Аъзам "Сафар дар Ватан"га берган таърифида Ватан тушунчасига аник изох беради. У Накшбандия йулидан борувчи инсон дилига Назар солиб "айни шу муайян замонда, вактда Ватан шу эканлигини англашдир", деб инсоннинг узи Ватан эканлигини аник килиб ёзмокда. У инсонга уз вужудингни накадар мутаносиблик ва меъёрида булганлигига караб, уни яратувчисини, аслини билсанг шунчалик куч-кувватга туласан демокчи. Муаллиф инсон танасини шу холатда Ватанга айланади демокчи. У таъкид киладики "хакикий Ватан Субхонаху Хдк эканлиги", "уз дилингга караш Ватаннинг асли узинг эканлиги", "узингни Ватан сифатига кара" ва "асли Ватан Хдк субхонаху таоло билан бир булмокдир" деб Ватанга сафар деганда инсонни уз ботинига сафари тушунилишини аник баён этган. Инсон уз илохий мохиятини англаши, яъни Хак билан бирга булса Олами Акбарга айланади ва унга бутун олам мохияти намоён булади. Хар кандай сафардан асл максад хам узликни англашдир дейди. Алишер Навоий уз асарларида бу маънода куп фикр юритган ва шундай ёзган эди:

Гараз накшдин булмаса Накшбанд,

Киши накшдин булмагай бахраманд.

Накшбанд - Оллохдир. Инсон уз ботинига караб вужуди, рухи ва бутун имкониятларининг наккоши - Оллохни куриб илохийлик касб этса Ватани ушадир. Шунинг учун Навоий яна шундай таъкидлаган:

Мусофир бул, аммо ватан ичра бул,

Тила хилвату анжуман ичра бул.

"Хилват дар анжуман"нинг ботиний мазмуни "узингнинг хакикатингга -мохиятингга карашдир. Яъни хакикий дилингдан карашдан иборат. Бу Хдкнинг андишасидир. Аввалан бозорда ва жамоатда хар кандай иш килганда ажралиб туриши то шу даражадаки, у дилнинг хакикатига бетакаллуф карашдир. Х,ак субхонаху таъоло жамиъи турли фаркли (нарсаларга) назар солишни узида жо этади". [16/34] Бу холат "Даст ба кору дил ба Ёр" булишига олиб келади.

Накшбандия таълимотини энди ургана бошлаганимизда талабаларга Бахоуддин Накшбанд хакида ота-она, бува-бобо, куни-кушнилардан маъломут туплаб келтиришларини сураган эдик. Суровларга жавобларни тахлилида шундай ибора мавжуд эди: "Даст ба кор, дил ба Ёр, тан дар бозор". Манбаларда "Даст ба кор, дил ба Ёр" хакида маълумот топилди, аммо "Тан дар бозор"га етарли маълумот топа олмаганлигимиз учун унга шубха билан караган эдик. Манбаларда Бахоуддин Накшбандни бу таълимот аъзоларини савдо-сотик хам чалгита олмайди деган фикри мавжуд. Уша даврда ахоли гавжум жой бозор эканлиги хакида маълумотлар бор. Шунга карамай шиорнинг бу кисмига тула асос топа олмаган эдик. Махдуми Аъзамнинг "Рисолаи чахор калима"сида "Хилват дар анжуман" кудсий калимани шархи ва унинг зохирий хамда ботиний мазмуни хакидаги фикрларда бозор деган суз ишлатилган. Бу эса бизда шиорнинг давоми "Тан дар бозор" эканлигига ишонч тугдирди. Чунки муаллиф икки холатда хам бозор иборасини куллаган. Бухоро халки Накшбандия шиорининг охирида "Мадад аз парвардигор" иборасини хам куллаган. Яъни инсон Оллохга таваккал килиб, унинг розилиги учун халкни огирини енгил килиш максадида мехнат килса, албатта парвардигор унинг ишларига мадад беради, файзу-барака ато этади. Шунинг учун бизнинг фикримизча, накшбандлар шиори "Накш банд, ба дил банд" - "Оллох накшини калбда боглагин" ва "Даст ба кору дил ба Ёр, тан дар бозор, мадад аз парвардигор"дир.

Рисолада Накшбандия таълимотининг Назарий ва амалий урганишга киришганларига бу йулнинг боши-ибтидоси, уртаси ва охири-интихоси мавжудлиги айтилган ва турт калимаи кудсия йулнинг бошида урганилиши лозимлиги таъкидланган. Бу калималар камолотнинг асоси илдизи эканлиги уктирилади. Дархакикат, турт калимага амал килмай хотира мурокабаси билан боглик "Ёдкард", "Бозгашт", "Нигахдошт" ва "Ёддошт"га амал килиб булмайди. Бу боскичдан утгандан кейин "Вукуфи замоний", "Вукуфи ададий" ва "Вукуфи калбий" холатига эришилади. Бу амалиётни шундай киёслаш мумкинки, бинонинг пойдевори бакувват булмаса ёки илм олувчининг

бошлангич илми мустахкам накшланмаган булса кейинги ишлар самарасиз булади. Чунки пойдевори мустахкам булмаган бино кейинги курилишларни кутара олмай кулаб тушади. Илми мустахкам булмаган киши мураккаброк тушунчаларани тушуна олмай кийнавлади ва йулини давом эттира олмайди. Шунинг учун хам накшбандлар камолотида Махдуми Аъзам турт кудсий калимани йулнинг пойдевори, асоси, илдизи деб таъкид этган.

ХУЛОСА

Умумий хулоса килиб куйидагиларни таъкид этиш лозим:

- Махдуми Аъзам "Рисолаи чахор калима" асарида Накшбандия таълимотининг асли булган турт кудсий калима - "Хуш дар дам", "Назар дар кадам", "Сафар дар ватан", "Хилват дар анжуман"ни тула тахлил этиб махсус урганган. Бу асар Накшбандия таълимоти аслини ёритувчи рисоладир.

- Рисоладан Юсуф Хамадоний томонидан асосланган турт кудсий калиманинг аввал Абдулхолик Гиждувоний камолоти учун, кейинчалик хожагон ва Накшбандия таълимоти учун асос, илдиз эканлиги маълум булади. Юсуф Хамадонийнинг бу турт калималари инсониятга хозирги кун учун хам мухимдир. Бу Юсуф Хамадонийнинг Бухородаги ирфоний мактабидаги таълим жараёнининг накадар самарадорлигини яккол курсатади.

- Махдуми Аъзамнинг рисоласи турт калиманинг зохирий ва ботиний томонларини тахлил этиши билан бошка тадкикотлардан фарк килади ва устун туради.

- Рисолада Накшбандия йулининг боши, уртаси ва охири борлиги ва бошидан шу турт кудсий калима урганилиши зарурлиги асослаб берилган. Бу турт калима Накшбандия йулининг асоси, илдизи, пойдевори эканлиги курсатилган.

- Рисолада "Сафар дар Ватан" калимаси бошка барча манбалардан фаркли тушунарли ва макбул тахлил этилган. Инсон - Ватан - илохий макон эканлиги ва шу Ватанда сайру-саёхат инсонни фоний ва бокий даражаларга юксалтириши маълум булади. Бу асар инсон зотининг куч-кудрати, кувватини очиб беради.

- Турт калима тахлили Накшбандияни Навоийдек улуг зот нега "дилкаш накш" дегани ва шу туфайли Бахоуддинни Шох Накшбанд булганлигини асосларини очиб беради. Чунки калималар мохиятини англаган инсон Олами Кабир, Хазрати Инсон даражасидаги уз мохиятини англаб илохийлик сифати билан безаниб комили мукаммал булади. Рисола мазмун-мохиятини англаш

натижасида инсон узлигини англашда хушёрлик, хотира, ватан, хилват, анжуман тушунчаларинг мохияти очилади.

- Турт калима ёш авлод учун ахамиятлидир. Чунки улар бу калималарни англаб хушёр, огох булиш, узликни англаш куникмаларини хосил этади ва уз умрини, вактини, илмини, мол-мулкини, жисмоний ва маънавий кувватларини исроф килмай меъёрида, муътадил сарфлашни урганади. Бу холат уларни фаол булиб эзгу амаллар килишга чорлайди.

- Турт калима асосидаги турмуш тарзи ёшларни хаётда уз урнини топишда шукроналик билан яшашга ёрдам беради. Улар хар бир ишни уз вактида уз жойида килиб, уз талаб, истак-эхтиёжларини меъёрини биладиган булишларига ёрдам беради. Бу калималар уларда гоявий ва маънавий иммунитет хосил килиш асоси булади.

- Манбада бозор тушунчаси "Хилват дар анжуман" калимасини хам зохирий, хам ботиний изохлашда кулланилган. Бу Накшбандиядаги шиорнинг тула мазмуни "Даст ба кору дил ба Ёр, тан дар бозор, мадад аз парвардигор" эканлигига асос була олади.

Умуман, Махдуми Аъзамнинг "Рисолаи чахор калима" асари комил инсонни тарбиялашга ёрдам берувчи кимматли манбалардан биридир.

REFERENCES

1. Абдулхолик Гиждувоний. Макомоти Юсуф Хдмадоний. Т.: "Янги аср авлоди", 2003. 78-87-б.

2. Ахмад Хожаги Косоний. Рисолаи чахор калима. Кулёзма. Уз.Р ФАШИ № 501/ХВИ; -3 б.

3. Барноев Санжар. Юсуф Хдмадонийнинг инсон ва коинот уйгунлигига оид таълимоти ва меъёр масалалари. Узбекистон Миллий ахборот агентлиги (УзА). Илм-фан булими (электрон журнал) 2020-йил март сони.

4. Бобохонов Ш. З., Абдулазиз Мансур. Накшбандийя тарикатига оид кулёзмалар фихристи. Т.: "Мовароуннахр", 1993.

5. Бухорий Садриддин Салим. Бухоронинг табаррук зиёратгохлари. Т.: "Navro'z", 2015.

6. Зоиров Э. Махдуми Аъзамнинг ижтимоий-сиёсий ва фалсафий карашлари. Т.: Дурдона, 2015.-144 б.

7. Zoirov E.X., Gafurov D.O. Аnalysis of the teachings of Maxdumi Azam and classification of pamphlets. INTERNATIONAL ENGINEERING JOURNAL FOR

RESEARCH & DEVELOPMENT IJRD E-ISSN - 2349-0721 impact factor SJIF 2020=6.549, p.p. 464-467.

8. Зоиров Э. Махдуми Аъзам. (рисола). Т.: "ABU MATBUOT-KONSALT", 2011. -28 б.

9. Зоиров Э. Махдуми Аъзамнинг "Рисолаи вужудия" асари. Сино. 2008. № 29. 71-76 б.

10. Наврузова Г. Назар бар кадам - хаетбахш гоя./ Мулокот. 2003-№3, 38-40 бетлар.

11. Наврузова Г. Накшбандия тасаввуфий таълимоти ва баркамол инсон тарбияси. Т.:, —Фан11, 2005 й., 232 б.

12. Наврузова Г., Нурматова Н. Юсуф Хамадоний етти пирларнинг табаррук устози. (монография) Т.: Nashir-PRESS, 2016. 140 б.

13. Наврузова Г. Н. Абдулхолик Еиждувоний. Самарканд: "Имом Бухорий халкаро маркази", 2020. 108 б.

14. Наврузова Г., Зоиров Э. Махдуми Аъзам. Рисолаи вужудия. Бухоро: "Бухоро", 2007. 153 б.

15. Наврузова Г., Зоиров Э. Бухорои шарифнинг етти пири. Т.:Muharrir,2018. 80 б.

16. Саййид Ахмад ибн Мавлоно Жалолиддин Хожаги Косоний Махдуми Аъзам. Турт калима (йи кудсийя) хакида рисола/ Саййид Ахмад ибн Мавлоно Жалолиддин Хожаги Косоний Махдуми Аъзам (хаёти, фаолияти, илмий ва маънавий мероси). Тошкент: Узбекистон Республикаси маънавий маданият таргибот маркази, 1993. 31-бет.

17. Саматов Х. Махдуми Аъзам маънавий мероси ва хозирги замон. Монография. ^"Tafakkur" нашриёти, 2019. ISBN 978-9943-24-266-1 8,4 б.т.

18. Саматов Х. Махдуми Аъзам Косоний таълимотида оила ва никох масалалари. Илмий рисола. Т.:"Навруз" ДУК нашриёти, 2020. ISBN 978-99436015-5-0 2.2 б.т.

19. Саматов Х. Роль Махдуми Аъзам Касани в тарикате Накшбандиййа и системы социальной защиты населения «Химоят». Ученый XXI века. Международный научный журнал. Россия. №5-1(64), май 2020 г. 40 с.

20. Тураев Б.О. Махдуми Аъзам-мутафаккир. Т.: ИБХМН, 2013. -10 б.

21. Тураев Б., Зохидий А. Сийрати ва мероси. Т.: Адолат,2001.-133 б.

22. Фахруддин Али Сафий. Рашахот (Оби хаёт томчилари). Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 2003.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

23. Элов Ж., Наврузова Г., Юнусова Г. ^одирия ва Хожагон-Накшбандия таълимоти: тахлил ва тавсиф. Т.: "Nurafshon business" 2021.

24. Gafurov D. O. The issue of respect for the elderly in the spiritual heritage of Makhdumi Azam. EPRA International journal of multidisciplinary research (IJMR)-Monthly, Peer Reviewed (Refereed) & indexed International Journal Volume-6 Issue-9 September 2020. SJIF Impact Factor: 7.032, p.p. 370-372.

25. Гафуров Д.О. Махдуми Аъзам "Рисолаи шайбийя" (Кексалик хакида рисола) рисоласида кексаларни эъзозлаш масаласи. "UzAcademia" scientific-methodical journal. 09.2020. 226-232 б.

26. Гафуров Д.О. Шархи ал валади сирру абийхи ("Фарзанд отасининг сиридир" деган хадис шархи) рисоласида фарзанд тарбиясининг фалсафий-ахлокий тахлили. Materials of the International scientific-online conference in "INNOVATIVE ACHIEVEMENTS IN SCIENCE 2020" мавзусидаги 1-сонли халкаро илмий-онлайн конференцияси материаллари туплами. Фаргона-2020, p.p. 342-349.

27. Gafurov D.O. The issue of respect for the elderly in the spiritual heritage of Mahdumi Azam. MONOGRAFIA POKONFERECYJNA, Science, RESEARCH, DEVELOPMENT # 33 # 2 Paris 29.09.2020-30.09.2020 p.p. 113-116.

28. Гафуров Д.О. Махдуми Аъзамнинг "Асрор-ун-никох" рисоласида оилавий муносабатларнинг фалсафий-ижтимоий тахлили. Наманган Давлат Университети илмий ахборотномаси- Научный вестник НамГУ. 2020. 11-сон. 178-183 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.