Научная статья на тему 'МАХАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ШАФТОЛИ НАВЛАРИНИ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ ЎРГАНИШ'

МАХАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ШАФТОЛИ НАВЛАРИНИ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шафтоли / навлар / куртакларни бўртиши / гул куртакларни очилиши / гуллаши / меваларни пишиши / ҳосилдорлик.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Намозов Ихтиёр Чориевич, Исроилов Мирносир Мирсултонович

Ушбу мақолада шафтоли коллекция боғида фенологик фазаларни ўтиши бўйича маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАХАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ҚИЛИНГАН ШАФТОЛИ НАВЛАРИНИ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ ЎРГАНИШ»

УУТ 634.25.26

МАХАЛЛИЙ ВА ИНТРОДУКЦИЯ ЦИЛИНГАН ШАФТОЛИ НАВЛАРИНИ ФЕНОЛОГИК ФАЗАЛАРИНИ УРГАНИШ

1Намозов Ихтиёр Чориевич, 2Исроилов Мирносир Мирсултонович

1Тош ДАУ доценти, к.х.ф.д.

2Академик Махмуд Мирзаев номидаги БУ ва ВИТИ таянч дакторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.11400792

Аннотация. Ушбу мацолада шафтоли коллекция богида фенологик фазаларни утиши буйича маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: шафтоли, навлар, куртакларни буртиши, гул куртакларни очилиши, гуллаши, меваларни пишиши, уосилдорлик.

Аннотация. В данной статье представлены сведения о прохождении фенологических фаз в персиковом саду.

Ключевые слова: персики, сорта, набухание бутонов, раскрытие цветочных бутонов, цветение, созревание плодов, плодородие.

Annotation. This article provides information about the passage of phenological phases in a peach orchard.

Key words: peaches, varieties, swelling of buds, opening of flower buds, flowering, fruit ripening, fertility.

Кириш. Республикада богдорчиликни ривожлантиришда асосий жихдти бу янги навларни тупрок иклим шароитини инобатга олган х,олда навларни жойлаштириш лозим. Серх,осил, турли ташки мух,ит омилларига чидамли янги навлар билан богдорчилик сохдсини мунтазам равишда янгилаб туруш ички ва ташки бозорни бугунги кундаги талаблардан бири х,исобланади.

Охирги йилларда дунёда иклимнинг узгариб бориши шу билан бир каторда Узбекистон иклимининг узгариб туриши, хдво хдроратнинг вегетация даврида (куртак буртганда ёки дарахтларнинг гуллаш даврида) буладиган аёз совуклари гул ва мевани нобуд булишига олиб келади. Бундай иклим бир богнинг узида бир хил мева тур ва навларида фенологик фазаларининг х,ар йили х,ар хил кечишига таъсир килиб, мева сифати ва х,осилдорликнинг узгаришига сабаб булади.

Узбекистон Республикасининг об-х,аво шароити узига хос булиб, кескин континентал, ёзи курук, киши киска, аммо тез-тез совук булиб, иссик х,аво совук хаво билан алмашиб, ёки тескари булиб туради. Шимолий антициклонларни Узбекистонга олдинрок кириб келиши мевали усимликларга зарарли хисобланади. Бахорги киска муддатли совуклар, айникса илик кишдан сунг мевали дарахтлар эрта вегитацияни бошлаганларида катта зарар келтиради. Айникса апрель ойидаги киска муддатли совуклар данакли меваларга катта зарар келтиради. Х,озирги вактда Республикамиз богларида районлашган данакли мевалар ичида кишки совукларга, бахорги киска муддатли совукларга бардошли, паст буйли, касаллик ва зараркунандаларга чидамли навлар кам. Эрта ва кеч пишадиган сифатли шафтоли навлари, х,ар хил вактда пишадиган йирик мевали луччак (нектарин) навлар етарли эмас [1].

Юкорида баён этилган масалаларнинг долзарблиги хдмда навларни урганиш буйича илмий тадкикот ишларини олиб бориш зарурлигини такозо этади. Академик Мах,муд

Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтининг об-хаво станцияси маълумотларига кура 2023 йил январь ойида уртача ойлик харорат -0,83°С ни, тупрок устида эса -2,17°С ни ташкил этди. Максимал харорат +4,33°ни, минимал харорат эса -11,00°С ойнинг учинчи декадасига тугри келди. Ёгингарчилик микдори 10,80 мм ни ташкил этди. Ойнинг иккинчи ярмида максимал кор катлами 4 см булиб, хавонинг нисбий намлиги 56,33% ни ташкил этди.

Февраль ойида хаво харорати или; булиб уртача харорат +7,5°С ни, максимал харорат 13,0°С ни минимал харорат -3,67°С ойнинг иккинчи декадасида кузатилди. Ёгингарчилик микдори 57,5 мм ни, нисбий намлик 72,0% ни ташкил килди. ^ор катлами 1,0 мм ни ташкил этди.

Март ойида хдрорат илик, яъни уртача хдво харорати 17,33°С ни, максимал харорат 24,33°С ни, минимал харорат 7,67°С ташкил килди. Х,авонинг уртача нисбий намлиги 72,0% ни, ёгингарчилик 27,8 мм ни ташкил этди.

Апрель ойи утган йиллардаги шу ойга нисбатан анча салкинрок булиб, хавонинг уртача харорати 19,17°С ни, максимал харорат 28,67°С, минимал харорат +6,33°С ни ташкил килди. Х,авонинг нисбий намлиги 59,00%, ёгингарчилик микдори 21,20 мм ни ташкил этди. Май ойида хавонинг уртача харорати 23,8°С ни, максимал харорат 34,3°С, минимал харорат эса 12,7°С ни ташкил этди. Х,авонинг уртача намлиги 58,0% ни, ёгингарчилик микдори 12,6 мм ни ташкил килди.

Июнь ойида хавонинг уртача харорати 28,5°С ни, максимал харорат 39,0°С, минимал харорат эса 16,0°ни ташкил этди. Х,авонинг уртача намлиги 48,3% ни, ёгингарчилик микдори 0 мм ни ташкил килди.

Июль ойида хавонинг уртача харорати 28,5°С ни, максимал харорат 39,0°С, минимал харорат эса 16°С ни ташкил этди. Х,авонинг уртача намлиги 56,7% ташкил килди. Август ойида хавонинг уртача харорати 26,5°С ни, максимал харорат 37,6°С, минимал харорат эса 13,1°С ни ташкил этди. Х,авонинг уртача намлиги 68,6% ташкил килди. Ёгингарчилик микдори 14,00 мм ни ташкил этди. Сентябрь ойида хавонинг уртача харорати 18,5°С ни, максимал харорат 28,0°С, минимал харорат эса 11,5°С ни ташкил этди. Х,авонинг уртача намлиги 58,0% ташкил килди.

Тадкикот методологияси. Тадкикотлар "Мевали, резавор мевали ва ёнгок меваси навларини урганиш усули ва дастури" (Мичуринск, 1973) услубиёти асосида утказилган. Тадкикот натижалари. Махаллий ва интродукция килинган шафтолини 5 та навнинг биологик хусусиятларидан келиб чикиб, фенологик фазалар вегетациянинг бошланиши март ойидан бошланди.

2023 йилда энг эрта вегетацияни бошлаган навлар Биг Банг нави 9 мартда, Лола нави 11 мартда, Красный Москва нави 12 мартда ва Анжир шафтоли 13 мартда бошланган булса, Нектарин красный навида эса 16 мартда вегетацияни бошланиши кузатилди. Юкоридаги навлар орасида вегетацияни бошланиши 7 кунга фарк килганлиги аникланди.

Гул куртакларни очилиши Биг Банг навида 13 март куни, Лола навида 16 март куни, Красный Москва навида 19 март куни ва Анжир шафтоли навида 20 март куни бошланган булса, Нектарин красный навида эса 23 март куни куртакларни очилиши аникланди. Гуллаш даври турли навларда хар хил муддатларда кузатилган булиб, барча урганилган навларнинг гуллаш фазаси 19 мартдан, 28 март саналари оралигида булиб утган. Шу билан бирга гуллаш - вегетацияни бошланиши фенофазалар оралиги 10 кундан 13 кунгача давои этди. гуллаш даражаси уртача 4,4 бални ташкил этди.

- гуллаш даражасининг давомийлиги 7-8 кунни ташкил этди.

Меваларни пишиши буйича олиб борилган тадкикотларга кура эртапишар (Биг Банг, Лола ва Нектарин красный), уртапишар (Красная Москва ва Анжир шафтоли) муддатларига ажратилди.

Пишиш даври: - шафтолининг турли навларида меваларининг пишиш бошланиши 13 июндан, 21 июлгача давом этди;

- меваларининг гарк пишган даври 19 июндан, 29 июл кунига кадар давом этганлиги аникланди;

- меваларининг пишиб тугаши даври 28 июндан, 8 август кунига кадар давом этганлиги аникланди;

- эрта пишган навлар: Биг Банг нави 13 июнда пиша бошлаган булиб, ушбу нав пишиб етилиши учун 2997 °C харорат талаб этди.

Лола нави 26 июнда мевалари пиша бошлаган булиб, ушбу нав пишиб етилиши учун 3469 °C харорат талаб этди.

- кеч пишган навлар: Анжир шафтоли нави 21 июлда пиша бошлаган булиб, ушбу нав пишиб етилиши учун 4406 °C харорат талаб этди.

Красная Москва нави 8 июлда пиша бошлаган булиб, ушбу нав пишиб етилиши учун 3905 °C харорат талаб этди (1-диаграмма каранг).

Нектарин красный нави 28 июнда мевалари пиша бошлаган булиб, ушбу нав пишиб етилиши учун 3543 °C харорат талаб этганлиги аникланди.

Х,осилдорлик тахлилини курадиган булсак, навлар орасида катта фарклар аникланди. Масалан, Красная Москва уртача битта тупдан 11,5 кг мева олинган булса, Анжир шафтоли нави уртача битта тупдан 19 мева берган (1-жадвалга каранг).

Шафтоли навларини гуллаши ва меваларини пишиши учун талаб этилган харорат йигиндиси

ЛОЛА БИГ БАНГ НЕКТАРИН КРАСНАЯ АНЖИР (НАЗОРАТ) КРАСНЫЙ МОСКВА ШАФТОЛИ

Гуллаш учун талаб этилган харорат (5°С юкори)

Мевалар пишиб етилиши учун талаб этилган харорат (10 °С юкори)

1 -диаграмма.

Т/р Навлар номи Куртакларни буртиши бошланиши Гул куртакларни очилиши бошланиши Гуллаш даври Гуллаш даражаси (0-5 балл) Гуллаш даврининг давомийлиги (кун) Пишиш даври Х,осил дорлик кг Фойдали харорат йигиндиси

бошланиши иша л л ^ с о гуллаши тугалланиши бошланиши ёппасига тугаши Гуллаш учун талаб этилган харорат (5 °C дан юкори олинган) Мевалар пишиб етилиши учун талаб этилган харорат (10 °C юкори олинган)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

(Prunus persica (L.) Batsch х Armeniaca vulgaris L.) нектар шафтоли туксиз навлар

1 Лола (назорат) 11,03 16,03 22,03 25,03 29,03 4 7 26,06 30,06 8,07 12,5 803 3469

2 Биг Банг 9,03 13,03 19,03 21,03 25,03 4 7 13,06 19,06 28,06 14,6 745 2997

3 Нектарин красный 16,03 23,03 28,03 31,03 5,04 5 8 28,06 3,07 14,07 17,2 942 3543

(Prunus persica (L.) Batsch) тукли навлар

4 Красная Москва 12,03 19,03 23,03 26,03 1,04 5 8 8,07 14,07 23,07 11,5 826 3905

5 Анжир шафтоли 13,03 20,03 26,03 29,03 3,04 4 7 21,07 29,07 8,07 19,0 892 4406

Хулоса. Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, дастлабки кузатувларга кура, шафтолининг интродукция килинган эрта пишар Биг Банг нави назоратдаги Лола навига нисбатан 10 кун аввал пиша бошлаганлиги аникланди. Ушбу навдан катта майдонларда боглар барпо этиб, шафтоли меваларини экспортини янада купайтириш мумкин. ^уйдаги шафтоли навлари пишиб етилиши учун талаб этилган фойдали харорат йигиндисига караб навлар худудларни тупрок иклим шароитини инобатга олган холда жойлаштириш мумкин. Лола (назорат) 3469°C, Биг Банг 2997°C, Нектарин красный 3543°C, Красная Москва 3905°C, Анжир шафтоли 4406°C.

Танланган навлар орасидан Анжир шафтоли нави бошка навларга нисбатан х,осилдорлик юкори булганлиги аникланди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Академик М Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти "Богдорчилик, узумчилик ва виночиликни истикболли ривожлантиришда инновацион агротехнологияларнинг ахдмияти" мавзусидаги Республика микёсида утказиладиган илмий ва илмий-техник анжумани маколалари туплами //- 2019 -Т. 26 сентябрь.

2. Абдуллаев Р.М., Исроилов М.М. ШАФТОЛИ ЕТИШТИРИШ "Агробанк" 100 туплам китоби. Тошкент 2021 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.