CC BY
5изворен научен труд
УДК: [82.02:7.037.7]: [82.02:7.036.1]
МАГИЧНИОТ РЕАЛИЗАМ И НЕГОВИТЕ РЕЛАЦИИ СО РЕАЛИЗМОТ
Ласмима Мо]сиева-Гушева
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методщ " во Скоп/е, Македонца
Key words: magical realism, realism, logic, transcendental experiences, intuition, magic, ambience portrayal, marvelous detail, detailed description, baroque-like exaggerations, causal narratives, plot development, direct social duty, indirect social duty, clear writing style, ambiguous writing
Summary: This article is an exploration of the essence of magic realism. The search for its definition is based on the concept of realism. I outline the main differences and similarities between the two literary movements through a detailed comparative analysis.
Magical realism is still realism. In other words, both realism and magical realism are artistic tools that study and describe reality, but they differ in their methodology. In particular, my article discusses the differences and similarities in: method of portraying reality, character portrayal, descriptions, narrative, role of the author, style etc.
My comparative study brought about the following results:
- Realists tend to use logic and rationalism to connect to their audience, while magic realist authors use transcendental experiences, intuition and magic.
- Realists write portrayals by referring to the ambient. Whereas magic realists write portrayals by referring to an instrumental marvelous detail
- Realists usually provide detailed descriptions, while magical realists use baroque-like exaggeration.
- On one hand, realism is characterized by firm, causal and logical narratives. On the other hand, the narrative of magical realists is spread out and harder to follow.
- The role of the realist author is obvious - to describe the plot in a direct manner. Whereas, magical realist authors tend to bring about plot details indirectly or in unfamiliar ways.
- The tone of realist writers is calm and their writing is abundant with clear precise statements. Magic realists are not known for a clear writing style.
In fact, their writing is reflective and full of ambiguous descriptions and interpretations.
Клучни зборови: магичен реализам, реализам, логичност, трансцедентни искуства, интуицща, магща, амбиентално портретираае, чудесен детал, детализацща на описи, барокното натрупуваае на зборови, причински-последователна фабула, разбиена фабула, директна соцщална ангажираност, индиректна соцщална ангажираност, ]асен стил, двосмислено изразуваае.
Резиме: Оваа статща се занимава со откривааето на суштината на магичниот реализам преку неговата релацща со реализмот. Во неа се потенцирани разликите и сличностите на двете уметнички движеаа до кои се доага преку детално изведената компаративна анализа.
И двете движеаа се поврзани со категорщата на осознавааето, кои, подоцна, во зависност од методологщата што тие ]а користат за да ги остварат целите и барааата, што ги упатуваат кон своите претставници, се развиваат во категории со различни сво]ства.
Опфатени се сегментите: метод за осознаваае на стварноста, портретираае лик, опис, фабула, ангажираност, стил и др.
Компаративната анализа доведе до следните резултати:
- Реалистите се потпираат врз логичкиот метод и рационализмот, додека магичнореалистичните писатели користат трансцедентни искуства, интуицща и маги] а.
- Реалистите портретирааето го изведуваат со помош на амбиентот, додека магичнореалистичните писатели користат портретираае со помош на неюо инструментализиран чудесен детал.
- Реалистите користат детализацща на описите, додека магичнореалистичните писатели користат техника на изразуваае ко]а се состои од барокно натрупуваае на зборови.
- Карактеристика на релизмот е цврстата, причинско-последователна и логички развиена фабула, додека во магичниот реализам фабулата честопати е разбиена и тешко се следи.
- Ангажираноста на писателот-реалист е директна, додека магичнореалистичните писатели отвораат реални проблеми, индиректно или по заобиколен пат.
- Стилот на реалистот се одликува со споко]ниот тон на неговите фрази и со точно изразуваае што го ослободува од многу стилски украси, додека за магичнореалистичните писатели не е карактеристично ]асното изразуваае, туку сè се одвива во некакво насетуваае, со двосмислени описи и толкувааа на настани.
Поимот магичен реализам се по]авува во уметничката терминологща, во почетокот на дваесеттиот век, како составен дел од корпусот на многубро]ните авангардни движеаа, што се по]авуваат во Европа, во то] период, но сепак, изделен со свои специфики и значеаа, кои кореспондираат со една нова об]ективизацща на стварноста ко]а, во центарот на своето внимание, го поставува невообичаеното воспримаае на светот, изразено преку чудесното. Тоа е време што се карактеризира со потрага по нови иницщативи кои ке им се спротивстават на старите догматски сфакааа - на непроменливата реалност и ке се насочат кон магичното, кое нуди поголем простор за излез од неповолните околности на секо]днев]ето. Со ваквата сво]а поставеност, магичниот реализам директно му се спротивставува на реалистичкиот модус на изразуваае и твореае.
Магичниот реализам и реализмот
Посто]ат об]ективни тешкотии, творештвото кое го именуваме како магично-реалистично, во чщ раскажувачки модус се срекаваат два различни, спротивставени елементи (реалистичното и магичното прикажуваае на светот), да се подведе под еден веке етаблиран книжевен правец каков што е реализмот. Тие тешкотии се забележуваат уште на прв поглед, преку присуството на нескротливиот елемент на магичното, ко] е составен елемент на магичнореалистичната проза, но и прв елемент-показател дека, и покра] сличностите со реалистичната нарацща, оваа проза не може да се смести во корпусот на реализмот. Магичнореалистичната проза, секако дека има допирни точки со реализмот, но не може да се подведе под оно], класичен реализам, ко] се поврзува со периодот од четириесеттите години од 19-тиот век, ко] се ]авува како реакцща и надраснуваае на романтичарското суб]ективно претставуваае на светот. Како што е добро познато, реализмот претставува израз за повторна рационализацща на животот, но не во класицистичка туку во нова, научна смисла. За разлика од него, во магичниот реализам, осознавааето на светот се движи по интуитивен пат на ко]што му се туги фотографското сликаае и логичниот метод.
Протагонистите и на двете движеаа, до вистината доагаат по различни патишта. Реалистите се движат по матерщалниот свет и тоа е патот за да се освои то] свет. Но сосема неточно би било кога, на реалистите би им се одрекувала каква било духовност, затоа што ка] двете движеаа посто]ат и двата елемента, само по обратен редослед. Додека ка] реалистите, на прво место, стои матерщалноста, за
мaгичнитe рeaлисти пoвaжнa е дyхoвнoстa, ^ja се трeтирa кaкo нешто aпoдиктичнo, a пoтoa дoaГa и мaтeриjaлнoстa. Одpeдyвajки го недвосмислено примaтoт та мaгичниoт peaлизaм, Фрaнц Ро вели: „noem^a не e во TOa дa се oткривa духот, зaпoчнyвajки со об]ектите, туку тапротив, дa се oткривaaт об]ектите, пoчнyвajки од духот" (Ро,2012:32). Вaквиoт однос помегу двaтa сyбjeктa може дa се прoтoлкyвa кaкo eквилибрискa врскa. Всушност, дyхoвнaтa крeaтивнoст е исто толку вaжнa и 3a двете движем, колку и мaтeриjaлнaтa рeaлнoст. Односно, во мaгичниoт peaлизaм, не се нaпyштa првото 6apame нa рeaлизмoт кое глaси: об]ектот што се пpeтстaвyвa, дa личи нa сво]от oригинaл во ствaрнoстa. Според истaкнaтиoт руски тeoрeтичaр нa peaлизмoт, Чернишевски, „уметносга е сyрoгaт нa a^ap^CTa и нужно прeтстaвyвa смaлeнa npoe^qa нa животот" (Pencié, 1967: 28). Ha вaквoтo грубо тoлкyвame та yмeтнoстa, сaмитe peaлистични писaтeли му се спpoтивстaвyвaaт, истaкнyвajки ги стaвoвитe нa Гете дeкa: „peaлизмoт е ereaE'raod нa фaнтaзиjaтa" (Pencié, 1967:32). Tara што, дa се сфaти peaлизмoт сaмo кaкo метод 3a дa се пpикaжe цeлaтa вистита, знaчи дa не се paзбepe што е тoa peaлизaм. Според фpaнцyскиoт писaтeл Ги де Мoпaсaн, „peaлистoт нeмa сaмo дa нaстojyвa дa ja пpикaжe излитeнaтa фoтoгpaфиja нa животот, туку ке глeдa дa ни дaдe пoтпoлнa и пoyбeдливa сликa отколку што е сaмaтa peaлнoст" (Pencié, 1967:33).
Ha шста пoзициja се и твpдemaтa нa нajпoзнaтитe мaгичнo-peaлистични писaтeли кaкo Колумбиецот Гaбpиeл Гapсиja Мapкeз, со чиешто прозно oствapyвame „Сто години сaмoтиja" зaпoчнyвa тaкaнapeчeниoт лaтинoaмepикaнски бум, во шеесеттите години од митатиот век и Англоиндиецот Сaлмaн Ружди - aвтopoт нa контроверзниот poмaн „Сaтaнски стихови". Пpитoa, Мapкeз ja сyгepиpa идejaтa дeкa мaгичнo-peaлистичниoт текст, пapaдoксaлнo, е пopeaлистичeн од peaлистичниoт текст. Пpaвejки paзликa помегу двете писмa, тoj тврди дега „peaлистичниoт изpaз е нeкoj вид книжевност со претходта нaмepa, ^ja нуди премногу стaтичкa и исклучителта визиja нa ствapнoстa кoja се зaвpшyвa со пoслeднaтa стpaницa та книгaтa" (Simpkins, 1995:148). Слични се твpдemaтa и нa Ружди, според кого што „мaгичниoт peaлизaм е еден вид движете кое ja изpaзyвa типичнaтa свест 3a Третиот свет, та тaкoв нaчин што peaлнoстa е пpикaжaнa повистинито од сaмaтa ствapнoст, со помош та мeтaфopaтa" (Merivale, 1995:336).
Всушност, paзликaтa мегу peaлистoт и мaгичниoт peaлист е во тoa што првиот ja пишyвa истopиjaтa нa срцето, та дyшaтa и paзyмoт, во нивнaтa нopмaлнa сoстojбa, дoдeкa мaгичниoт peaлист ja oдpaзyвa
стварноста, видена од суб]ективен агол, преку очите на писателот ко] ги претпочита митскиот начин на мислеае и спиритуалноста. И така, магичниот реалист создава нова реалност ко]а не ги користи законите на природата, туку се обидува нив да ги об]асни со примена на интуитивниот концепт, сосема различен од рационалното гледаае на нештата. Она што ги спо]ува реалистите и магичните реалисти е фактот што и едните и другите ги користат фактите на реалноста за да создадат нов свет, ко] како измислен ке биде прифатен и на ко] може да му се верува.
Емил Зола вели дека „посто]ат две основни форми врз кои се гради уметничкото дело. Тоа се: чувството за стварноста и писателовата личност" (Pencié, 1967:35), сфатени како основна предлошка за делото, присутни ка] двата типа писмо. Разликата е во методот ко] се користи за сознавааето на стварноста. Kaj реалистите сè се потпира врз логичкиот метод и рационализмот, додека магично-реалистичните писатели користат трансцендентни искуства, интуицща и магща. Затоа по]авите ка] нив не можат докра] да се об]аснат, туку се прифакаат онакви какви што се. Притоа, реализмот користи нова метода за градеае ликови, со ко]а портретирааето го изведува со помош на амбиентот и на то] начин, индиректно tó запознава со ликот преку своевидните отпечатоци на ликот што ги остава во предметниот свет ко] го опкружува. При оваа индиректна метода, причинско-последичните принципи се, исто така, доследно сочувани и се одвиваат во две насоки: во насока на тоа, амбиентот да го услови ликот и ликот - амбиентот. Овде, како пример, ке го посочиме романот „Госпога Бовари", на Густав Флобер, чие де]ство се одвива во нормандиските села и во Руан, каде што писателот навистина живеел. Сен-Беф, еден од на]ревносните критичари на Флобер, опишува]ки го де]ството во романот, ja нагласува токму таа активна улога на амбиентот во градеаето на ликовите. „Тие едноставни пе]зажи, кои дишат со селскиот дух на околината, во кои гледаме сиромаштща, ситничареае, глупавост, монотоност и досада, ке му послужат на Флобер како рамка во ко]а ке ги создаде вулгарните, површните, необразованите и амбициозните жубовници без нежност" (Safranek, 1972:107), кои очигледно не и одговараат на една префинета дама каква што е Ема Бовари. И потоа ке заклучи дека „не]зината мечтателска природа копнее за неко] друг свет и затоа таа во сво]ата околина ке се чувствува како заробена тугинка. По долгите душевни маки и страдааа, таа ке се преобрати во жена ко]а копнее по лажен сон и така ке стигне до пропаст" (Safranek, 1972:107).
Цeлaтa rnroa од дeтaли и фaкти од описот нa aмбиeнтoт во ко] е сместен ликот та Емa, го пpицвpстyвaaт зa peaлнoтo тло и му oбeзбeдyвaaт кoнстaнтнo движете во точно утврден психолошки мoтивиpaн пpaвeц. Пpифaкajки го yвepyвameтo дeкa постои зaкoнитoст во paзвитoкoт нa чoвeкoвaтa сyдбинa (во слyчajoт, сyдбинaтa нa Емa Бoвapи), писaтeлoт-peaлист (Гyстaв Флобер) се труди тие зaкoнитoсти дa ги утврди низ богатиот сетинг.
Мaгичнo-peaлистичниoт текст, од свoja стpaнa, не paспoлaгa со богат сетинг, туку со фyнкциoнaлeн дeтaл, збoгaтeн со мeтaфopичнo зтачете. Hajчeстo се користи пopтpeтиpame со помош та неко] инстpyмeнтaлизиpaн чудесен дeтaл кaкo, нa пример, во poмaнoт „Лaмapинeниoт бapaбaн" нa гepмaнскиoт нобеловец Гинтер Гpaс, кaдe што се сpeкaвaмe со следниве необични rapaOTep^™™ преку кои е пopтpeтиpaн глaвниoт лик (чудесниот висок глaс нa човечето Оскap Мaцepaт, од ко]што нaпyкнyвa стакного; нeгoвaтa чудта oдлyкa, кoгa го дoбивa та пoдapoк лaмapинeниoт бapaбaн - та тригодишта вoзpaст, дa не pade веке зa дa не личи та вoзpaснитe) кои мoжaт дa се тoлкyвaaт кaкo стaв и отпор та aвтopoт кон општеството. Гинтер Tpa^ зaтскpиeн зaд светогледот та сво]от необично кoнстpyиpaн лик, очигледно пpoтeстиpa против своето време, против зaчмaeнoстa нa духот, чoвeчкaтa тeснoгpaдoст и нaцизмoт во Гepмaниja. Вaквaтa пoстaпкa му oвoзмoжyвa, без сериозни последици, дa ги исмeвa општествените aнoмaлии и зaблyди, та почетокот од двaeсeттиoт век (^с, 2004:35).
Дeтaлизaциjaтa нa описите е редовно присутта во секо] peaлистички текст. Преку нea, писaтeлoт tó yвepyвa дeкa ништо не можело дa oстaнe нeзaбeлeжaнo од неговото будно око и, та то] тачин, ja дoлoвyвa aвтeнтичнoстa та ота што се пpeтстaвyвa. Прецизносга нa изpaзoт е сoстaвeн дел од тaa нeгoвa твopeчкa технига со кoja се peгистpиpa и та^итниот дeтaл ко] го пpeтстaвyвa нaстaнoт во нeгoвaтa целовитост. ^ко нajфpeквeнтeн и нajфyнкциoнaлeн дeтaл, во poмaнoт „Дта Кapeнинa", нa рускиот ктасик Лaв Hикoлaeвич Толсто], Луси Кapaникoлoвa го пoсoчyвa дeтaлoт - para Paкaтa, во нapaциjaтa та Толсто], се користи зa дa ja oзнaчи дyшeвнaтa сoстojбa та глaвнaтa хepoинкa кaкo што се „вoзнeмиpeнoстa, paдoснaтa вoзбyдa, нepвнaтa таптатост, пoмиpyвameтo со кoмплициpaнoстa нa ситyaциjaтa во кoja се нaoГa, губетето нa силa зa бopбa и, та^осле, претчувството и пoтpeбaтa од смpттa кaкo единствено решение". no^aj ово] сeмaнтички контекст, дeтaлoт para се користи и зa дa ja озтачи „пoтpeбaтa нa Aнa ^ренита од лубов и зaштитa гако и нejзинaтa лубов кон синот Сepjoжa" (Кapaникoлoвa, 2013: 116-138).
Во магичнореалистичните текстови, постои една слична техника на изразуваае ко]а се состои од барокното натрупуваае на зборови, кои се, понекогаш, и со слично или со исто значеае (на различни ]азици или писма), преку кои читателот ja искусува вербалната магща, наново, на дискурсот. Употребата на специфичните изразни форми, мноштвото црковно-библиски термини во романот „Миракули на грозомората" од Славко Jaневски, многубpоjните народни кованици и глаголи во романот „Бабацан" на Живко Чинго, создаваат „нови изразни светови во кои дури и синтаксата на реченицата се бунтува на воспоставените jaзични норми" (Моjсиевa-Гушева, 2014:416). Во романот „Хазарски речник" на Милорад Павик, срекаваме посложени барокни поетички постапки кои не се само во доменот на синтаксата туку и во моделот на неговата нарацща. Барокот, од него, како што самиот TOj вели: „е еден обид да се достигне невозможното во сите правци" (Pekié, 1986:4).
Друга карактеристика на реализмот е цврстата, причинско-последователна и логички развиена фабула (Pencié, 1967:42) и како последица од неа, се жуавува задолжителниот конфликт на jунaкот со средината. Ka^ пример го наведуваме логичниот paзвоj на фабулата во романот „Ана Kapенинa", коj е секогаш мотивиран од причинско-последични односи. Имено, забранетата лубов на младата жена од провинцща, Ана Kapенинa, кон импулсивниот лубовник, Вронски, полека, но сигурно, ja води хероинката кон трагичен ^aj од ке резултира со самоубиствен чин, во моментот кога таа ке се посомнева дека ке биде отфрлена и од своjот сакан и од општеството (Толсто), 1970:кн.4,139-140). Трагичната лубов мегу Ана и Вронски, како што анализира Владимир Набоков, не произлегува само од чинот на прелубата туку и од фактот што „нивната врска била заснована само на телесна страст". За разлика од ваквата лубов, Толсто], во своjот роман, ja пренесува и лубовната приказна на Левин и Krnrc, ода е „заснована на еден метафизички концепт и спремност на саможртвуваае и заемно почитуваае" (Nabokov, 1984:142).
Во магичниот реализам фабулата не ги следи законитостите на логиката, таа честопати е разбиена и тешко се следи, но и rnj^aj тоа, се добива истиот резултат, сведен на задолжителна конфликтност мегу jунaците и средината. Ka»3 нajмapкaнтен пример за нелинеарноста на магично-реалистичната нарацща, ja истакнуваме цикличната повторливост на исторщата на градот Макондо, во романот „Сто години самотща", на Габриел Гарсща Маркез. Во овоj чудесен град, минатото и времето ги контролираат ликовите кои се често демнети и посетувани од духовите, кои од своja страна, се
основните пpидвижyвaчи m нaстaнитe. Haкpaткo, целото де]ство во poмaнoт се oдвивa под превезот нa oднaпpeд пpoкoлнaтaтa и пpeдoдpeдeнa сyдбинa нa гpaдoт Мaкoндo, кoja се дoзнaвa та кpajoт од poмaнoт, кoгa последниот претсгавник нa семе]ството Бyeндиja ке успее дa ги дeшифpиpa кoдиpaнитe документи што ja сoдpжaт тajнaтa пopaкa кoja, всушност, е сeтa дeтaлнa истopиja нa Мaкoндo (Markes, 1978:427).
Aнгaжиpaнoстa нa писaтeлoт-peaлист е утврдета преку сoциjaлнaтa пpoгpaмa зa кoja то] директно се бори. Зaлaгamaтa нa писaтeлoт-peaлист се неоспорен фaкт, особено во eпoхaтa та тaкaнapeчeниoт критички peaлизaм, кoгa писaтeлoт - peaлист не сaмo што об]ективно ja сликaл дaдeнaтa ствapнoст туку и нужно зaзeмaл одредени стaвoви кон нea, со цел дa ja кopигиpa. Еднa од основните цели та пpeтстaвникoт та фpaнцyскиoт peaлизaм - Оноре де Бaлзaк, билa, преку нeгoвaтa збирга од poмaни „Човечга кoмeдиja", дa ja peфopмиpa мopaлнaтa сликa зa фpaнцyскoтo општество, oпишyвajки ги дeтaлнo нeдoстaтoцитe нa тoa општество, преку животните татеки и кapaктepнитe особености та своите ликови - aвaнтypисти, новопечени бoгaтaши, кapиepисти, нaлyдничaви скpжaвци, несрекни лубовници, пpoвинциjaлни госпоги, кopyмпиpaни чиновници, aдвoкaти, бaнкapи, попови итн. (Polanscak, 1972:54-55). Не слyчajнo, ^рл Мapкс изjaвил дeкa повеке таучил од Бaлзaк зa eкoнoмиjaтa та Фpaнциja (чш^ки ги неговите описи та пpepaспpeдeлбaтa нa peaлниoт и та личниот имот, по Peвoлyциjaтa), отколку од сите професори, истopичapи и економисти од TOj период.
Мaгичнopeaлистичнитe писaтeли се пoпaсивни во TOj однос, тие се видливо нeзaдoвoлни од општествените односи, но тие TOa свое нeзaдoвoлствo не го изpaзyвaaт директно, туку по зaoбикoлeн и побезбеден пaт, прикриен зaд нeвepojaтнoстa нa чудесното. Во нивните нapaции, злото често е пpeтстaвeнo преку чудните нaстaни (губетето нa вoдaтa, избyвнyвameтo нa пoжapи, нeнaдejнитe нaeзди нa скaкyлцитe), кои ja симбoлизиpaaт нeпpaвeднaтa кoлeктивизaциja што ja спpoвeдyвa нoвaтa сoциjaлистичкa влaст, кaкo во paскaзитe од збиpкaтa „Пaсквeлиja", нa мaкeдoнскиoт писaтeл Живко Чинго (Мojсиeвa-Гyшeвa, 2001:270-272). Мaскиpaнoтo зло го сpeкaвaмe во чyдeснaтa oлфaктивнa дapбa нa Гpeнyj од poмaнoт „Шрфем", нa Пaтpик Зискинд, и неговите aмбиции дa сoздaдe совршен тарфем (или во пoшиpoкa смислa, еден совршен свет), преку фopмyлaтa кoja содржи грижливо одземени мириси та двaeсeт и пет дeвojки кои не смeaт дa го пoчyвствyвaaт стpaвoт пред смpттa. Mofea нa oвoj совршен пapфeм, со юз] тoj ги зaвeдyвa широките тародни мaси, може дa се
интерпретира и како алузща на апсолутната мок на кралот во тогашна Францща.
Познато е дека магичнореалистичната нарацща е карактеристична за тоталитарните режими, за постреволуционерните и постколонщалните општества, каде што не е возможно незадоволството да се изрази отворено, туку е нужно неговото прикриваае. Оттука, произлегува и фактот дека магичнореалистичните писатели отвораат реални проблеми, но тоа го прават индиректно или по заобиколен пат.
Говоре^и за реалистичкиот писател, ке кажеме дека то] секогаш има една иде]а ода се провлекува низ сите слоеви на делото и ода претставува скриен извор на неговата уметничка еманацща. Иде]ата - водилка постои и од магичните реалисти, но различен е начинот на ко] таа се спроведува. Kaj Живко Чинго, на пример, преку формата на зависниот тип на сказ1, се остваруваат писателските намери, индиректно да се проговори за недостатоците на соцщалистичкиот општествен систем. Балзак, пак, зборува за иде]а ода станува лик-учесник во настаните или наратор. Преку креацщата, деталниот опис на особините на своите многубро]ни ликови и постапката на интроспективна илуминацща, Балзак ja спроведува сво]ата иде]а за корекцща на општествените и на човечките карактеристики и слабости.
Правежи ja и натаму споредбата, ке нагласиме дека реалистичкото дело е засновано на една реална рамка, инспирирано од еден непосреден живот, и се докажува во факти кои можат да се проверат со директно или индиректно искуство, додека во магично-реалистичните текстови, фактите не можат да се проверат со рационални методи, биде^и потекнуваат од сферата на текстуалното и спиритуалното. Така на пример, како основа за градеае на сите настани или ликови во реалистичната проза, служат вистински случувааа или реални типични протагонисти на едно време, кои писателите детално ги проучувале. Овде ги наведуваме ставовите на Емил Зола за експерименталниот метод на пишуваае2. То] имал навика, пред да ги опише случувааата во своите романи, со тетратка во рака да замине на местата кои ги опишувал, за да ги забележи сите
1 Живко Чинго често ja користи формата на зависниот тип на сказ, во ко] писателот, создава]ки вистинит или верен портрет на народниот раскажувач, останува во заднина, дава)ки му божемно целосна слобода во градеаето на приказната, на раскажувачот.
2 Според ово] метод на пишуван>е ко] го применувале натуралистите, писателот треба да изврши експеримент и да ги прифати научно докажаните факти кои покажуваат како де]ствува механизамот на по]авата во човекот и општеството.
пoдaтoци кои ке пpидoнeсaт зa точноста нa сликaтa што ке ja пpeтстaви; или нaчинoт нa творете, пpимeнyвaн од Гyстaв Флобер щ, пред дa почне со paбoтa, сoбиpaл paзнoвидни пoдaтoци што се oднeсyвaaт нa предметот зa щ тpeбa дa пишyвa, пpeвpтyвajKи цели библиотеки со книги и документи (Деретик, 1978:10). Дoдeкa зa другиот тип писмо TOa не може дa се тврди (зa пример ке го земеме „Хaзapскиoт речник" та Mилopaд ПaвиK, посветен та истopиjaтa нa еден нapoд чие ere^raparne не е jaснo дeфиниpaнo и проучено). Poмaнoт се пoвpзyвa со историски зaсвeдoчeнoтo постоете та еден тарод околу чие исчeзнyвaтe се плeтaт paзнoвидни легенди и вepyвama, кои преку aвтopскaтa пpeзeнтaциja нa ПaвиK дoпиpaaт до сфepaтa нa фaнтaстичнoтo3.
Пpитoa, писaтeлoт-peaлист се труди дa зaзeмe нeyтpaлeн aгoл нa глeдame. Heгoвaтa зaдaчa е дa ги пpeтстaви нeштaтa врз логичта мoтивaциja и нaстaни. Toj не ги сyгepиpa своите судови и сгавови туку сaмo изнeсyвa фaкти кои, слeдejKи го принципот та лoгичнoстa, нè дoвeдyвaaт до зaклyчoк. Paскaжyвaчoт или писaтeлoт нeмa фyнкциja нa apбитep. Oвa не може дa се кaжe зa мaгичнopeaлистичнитe текстови, кaдe што фaктитe не се сoглaсyвaaт по принципот та лoгичнoстa, туку eднoстaвнo се пpифaKaaт, без дa се трудиме дa ги oбjaснимe.
Стилот та peaлистoт пoтeкнyвa од нaчинoт та неговото paзмислyвame кoj се oдликyвa со пoстaпнoст и пoслeдoвaтeлнoст. Епскиот однос та светот го oдpeдyвa спо^ниот тон нa неговите фpaзи, тежнестето зa точно изpaзyвame го oслoбoдyвa од многу стилски y^aCT кои го зaмaтyвaaт стилот. Сoсeмa спротивно, во мaгичниoт peaлизaм, нeмa пoслeдoвaтeлнoст нa нapaциjaтa и слyчyвamaтa. Taмy, сè е измeшaнo и едта од глaвнитe негови rapaRrep^™™ е хpoнoтoпскaтa и идeнтитeтскaтa изместеност (Faris, 2004:7-27).
И двете движema имaaт зa цел дa го oткpиjaт непосредниот свет нa peanroCTa, но тoa го пpaвaт та paзличeн нaчин. Всушност, и двете движema се генетски пoвpзaни со кaтeгopиjaтa нa oсoзнaвameтo, но roTOa се paзвивaaт во кaтeгopии со paзлични свojствa, што зaвиси од бapamaтa што ги yпaтyвaaт кон своите пpeтстaвници и од сpeдствaтa што ги кopистaт зa дa ja oствapaт цeлтa. Taкa, Mapи-Aнpи Бел, пoзнaт под псевдонимот Стeндaл, бapa jaснoст, точност и прецизност во paскaжyвameтo. Ha пример, во неговиот peaлистичeн poмaн „Црвено и црно", недвосмислено се пoсoчyвa дега лицемерието
3 Види кaj Jaсминa Mojсиeвa-Гyшeвa, „Maгичнo-peaлистичнитe елементи во ^osaxa нa Jaнeвски и Пв™", XL таучта кoнфeнциja нa Meгyнapoдниox семитар 8a мaкeдoнски jaзик, лиxepaxypa и кyлтypa, Охрид, 29-30 ]уни. Скоп|е, 2014, стр. 409-421.
е легитимно и општествено прифатено орудие, во походот кон општествениот успех, и затоа авторот го опремил сво]от главен лик, Жилиен Сорел, со карактерните особини (извонредното памтеае, енергщата, вол]ата и егоизмот, потребен за успех, а од друга страна, женската чувствителност, способноста да се одушевува и дарбата да биде интензивно срекен), кои ке му помогнат бескомпромисно да го следи сво]от пат. Ваквиот начин на портретираае претставува само средство кое реалистите го користат за да до]дат до вистината. Во моментот кога Сорел ке ja осознае и ке ja сфати вистината за своjот грешен живот и за лажните вредности кои му биле наметнувани, ке почувствува гнев и презир кон неа, таа општествена класа кон ода така страсно сакал да се приближи. Тоа ке го поттикне да го впери пиштолот кон своjaтa поранешна лубовница од високата класа -госпогата Де Ренал, ода, можеби, единствено вистински ja сакал, и со тоа да го означи кpajот на своjот краток трагичен живот (Стендал, 1955:кн.2, 412-426).
Од друга страна, jaсностa не е карактеристика на магично-реалистичните писатели, каде што сè се одвива во некакво насетуваае, со двосмислени описи и толкувааа на настани. Тие користат многу непрецизни нешта, како што се суеверие, интуицща и магиски начин на мислеае, кои играат главна улога во откривааето на реалноста.
Сиот роман ,Дако вода од чоколадо" на мексиканската писателка Лаура Ескивел е пpоткaeн со мистериозни случувааа, поврзани со готвеаето на храната ода ги претставува фамилщарните традиционални сфакааа за местото и за улогата на жените во фамилщата. Силните емоции на главната личност - Тита де ла Гарса, почнуваат да се пренесуваат на неjзиното готвеае, кога преку храната, ненамерно, таа почнува да влщае врз лугето околу себе. Така, подготвувajKи го свaдбениот колач за своjот сакан Педро и за своjaтa сестра Росаура и плaчеjKи над своjaтa несрекна судбина, коja и налагала да се грижи за мajкa си до кpajот на неjзиниот живот, жpтвувajKи ja своjaтa лубовна срека, го натопува колачот со своите солзи, од од, подоцна, сите гости на свадбата повракаат (Ескивел, 1998:44-46). Истото се случува по еден ручек, на одшто се служеле препелици, во ливчиаа од роза, за коишто Тита ги искористила розите што и ги подарил Педро и кои биле натопени со лубовни мисли за него. По консумирааето на TOj ручек, неjзинaтa постара сестра, Гертрудис, ja зафака лубовна страст (Ескивел, 1998:54-58). Сите овие необични случувааа од романот на Ескивeл ja потврдуваат тезата дека мигискиот начин на мислеае и деjствувaшг е клучното средство кое ja разоткрива мистерщата, пpaвеjKи ja возможна, а со тоа и реална.
Всушност, Trna, та^рвин несвесно, преку де]ството нa мaгичнoтo мислете, кое подоцта стaнyвa peaлнoст, учи кaкo дa се спpoтивстaви нa деспотското oднeсyвame нa свojaтa мajкa, кое, од свoja стpaнa, имa oпpaвдaнa сoциjaлнa смислa во сoчyвyвameтo нa тpaдициoнaлниoт ред.
Oткpивameтo нa сoциjaлнaтa смислa е фyнкциoнaлнa кapaктepистикa нa peaлистичнaтa уметност, но исто тaкa, и та мaгичнo-peaлистичнaтa. Поточно, peaлизмoт сво]от интерес го свpтyвa кон општествените сoциjaлни слоеви и кон широките мaси, кон нивните секо]дневни проблеми, зa што peaлнo се зaинтepeсиpaни и пpeтстaвницитe нa мaгичниoт peaлизaм.
Maгичниoт peaлизaм се пoтпиpa врз пpeзeнтaциjaтa нa peaлистичнoтo, зaмислeнoтo или та мaгичнoтo, кaкo дa се тие вистинити. Toj се rorn^a врз peaлизмoт, пpoтeгajKи се сaмo во гpaницитe нa пpифaтливoтo. ^ко eднoстaвeн пример зa кoмпapaциja може дa пoслyжaт терминолошките oбeлeжja та peaлизмoт ко] се движи околу ^TOp^a, мимeтизaм, eмпиpизaм, лoгикa, jarao^, нaтypaлизaм, paциoнaлизaциja, ефективност. Од друга CTparna, мaгичниoт peaлизaм ги користи термините peмитoлoгизaциja, дoдaтoк нa мaгиja, мистицизaм, испpeкинaтa нapaциja, мaгични дeтaли, пoсткoлoниjaлeн дискурс и други.
Maгичниoт peaлизaм, кaкo пoсeбнa yмeтничкa поети^, се jaвyвa нa почетокот од двaeсeттиoт век, кoгa се слyчyвaaт зaлeзoт нa peaлизмoт и изгре]сонцето нa eднa нoвa сoстojбa та духот, имeнyвaнa кaкo мoдepнизaм. Вaквaтa нeгoвa пoстaвeнoст ги имплициpa нeгoвaтa aмбивaлeнтнa пpиpoдa и paспнaтoстa помегу двете поетики, пopaди што е многу потешко дa се пpeтстaви oпштa сликa зa него, таспроти сликaтa нa peaлизмoт или модернизмот.
Натамошни пасоки
Moдepнизмoт, во oснoвa, можеме дa го дeфиниpaмe гако сoстojбa нa духот кoja е тасочета против претходниот пpaвeц, олицетворен во peaлистичкиoт и нaтypaлистичкиoт концепт та уметносга. Toj го oзнaчyвa процесот нa излeгyвameтo од peaлизмoт, ко] веке изглeдaл претесен и приземен и влeгyвameтo во paзни други нови уметнички пoстaпки кои, во голем бро], се jaвyвaaт во почетокот нa двaeсeттиoт век. Зaeднички белег нa сите нови движema од почетокот нa двaeсeттиoт век е нeзaдoвoлствoтo од paзвojoт нa стapиoт уметничкиот изpaз, произлезен од тeopeтскaтa мислa, зaстaпyвaнa од peнoмиpaнитe уметници и свpтyвame во тасога нa современите aвaнгapдни движema и процеси, пpaктикyвaни од млaдитe гeнepaции,
во светски рамки. Во таа насока, можеме да речеме дека тие претставуваат тивок отпор на младите против старите генерации.
Модернизмот опфака цел спектар на авангардни движе&а, во кои е вклучен и магичниот реализам. Него слободно можеме да го означиме како една изделена поетика од широката палета на авангардни движе&а кои, во основа, ги пропагираат индивидуализмот и хуманизмот. Во нивната основа, исто така, се крие индивидуална побуна против старите режими и сфака&а и експлоатацщата и неправдата ода ]а спроведуваат центрите на мокта. Таканаречената радикална побуна против истрошените системи придонесува за мегусебно доближува&е на сите авангардни движеаа. Разликите мегу нив се огледаат само во начинот како се манифестира таа побуна ода, во основа, секогаш доведува до постигнуваае на истите резултати. Така на пример, додека експресионистите, на стварноста, реагираат бурно и нагло, изразува]ки го сво]от револт преку динамиката на крикот, магичните реалисти своите реакции ги камуфлираат под превезот на мистиката, поврзана со митскиот начин на согледувааето на стварноста. Или, додека надреалистите отворено де]ствувале, несебично придружува]ки им се на новоформираните комунистички движеаа во светот, магичните реалисти де]ствувале притаено, изразува]ки ]а сво]ата побуна преку неочекуваната употреба на магичното кое, во една мошне критична реална ситуацща, ке ]а релативизира целата нарацща. Дадаистичкото субверзивно де]ствуваае, проследено со реално бласфемично потсмеваае, насочено кон структурите на мокта, во магичниот реализам е заменето со една состо]ба на имагинарна ба]ковност ода прозвучува сосема веродосто]но итн.
За можните сличности и разлики мегу авангардните движеаа на модернизмот, од почетокот на дваесеттиот век, и магичниот реализам, пишувавме во еден наш претходен труд, публикуван на страниците на ова списание4, затоа во оваа пригода нема да се задржиме поопширно на оваа тема. Нема да се задржиме ниту на релациите на магичниот реализам со постмодернизмот, зашто за нив ке говориме во следниот наш труд.
4 Jасмина Мо]сиева-Гушева, „Магичниот реализам и неговите релации со експресионизмот, надреализмот и фантастиката". Филолошки студии, 2015, XIII, бр.2. стр.1-17.
Литература на кирилица:
Балзак де Оноре. 1968. Предговор „Лудско] комедщи ". О реализму. Просвета. Београд.
ДеретиЬ, Jован. 1978. Реализам у ]угословенским кпижевностима. во Реалистичка приповетка ]угословенских народа. Просвета, Нолит, Завод за уцбенике. Београд. Грас, Гинтер. 2004. Ламаринениот барабан. Ник Лист. Скоще. Ескивел, Лаура. 1998. Како вода за чоколадо. Детска радост. Скоще. Зискинд, Патрик. 2004. Парфем. Темплум. Скоще.
Караниколова, Луси. 2013. Детал>от во „Ана Каренина" и „Пире]". Феникс. Скоще.
Мо]сиева-Гушева, Jасмина. Магично-реалистичните елементи во прозата на Jаневски и Павик. XL научна конференцща на Мегународниот семинар за македонски ]азик, литература и култура. Охрид, 29-30 ]уни. Скоще, 2014, стр. 409-421.
Мо]сиева-Гушева, Jасмина. 2001. Чинговата апартна поетика. ИМЛ. Скоще. Ро Франц. 2012. Магичен реализам. Постекспресионизам. Магичен реализам.
Уредила: Jасмина Мо]сиева-Гушева. Дщалог. Скоще. Стендал, Мари-Анри Бел. 1955. Црвено и црно. Кочо Рацин. Скоще. Толсто], Лав Николаевич. 1970. Ана Каренина. Македонска книга. Скоще.
Литература на латиница:
Carpentier, Alejo. 1995. The Baroque and the Marvelous Real. in Magical Realism.(Theory, History, Community). Edited by Lois Parkinson Zamora and Wendy Faris. Duke University Press. Durham and London. Faris, Wendy B. (2004) Ordinary Enchantments: Magical Realism and the
Remystification of Narrative. Nashville: Vanderbilt University Press. Markes, Gabrijel Garsija. 1978. Sto godina samoce. Beograski izdavacko-graficki zavod, Beograd.
Merivale, Patricia. 1995. Saleem Fathered by Oskar, Midnight's Children, Magic Realism and The Tin Drum, in Magical Realism, Edited by Lois Parkinson Zamora and Wendy Faris. Duke University Press. Durham and London. Nabokov, Vladimir. 1984. Tolstoj Lav: Ana Karenjina. Eseji iz ruske knjizevnosti. Prosveta. Beograd.
Pekic, Milorad. 1986. Barokni sloj u Hazarskom recniku. Delo. god.32. br. 6. str. 120.
Pencic, Sava. 1967. Realizam. Obod. Cetinje.
Polanscak, Antun.1972. Dva Bakzkova romana: Cica Goriot i Eugenijat Grandet.
Francuski realisticki romani XIX veka. Skolska knjiga. Zagreb. Simpkins Scott, 1995. Sources of Magic Realism/Supplements to Realism in Contemporary Latin American Literature. Edited by Lois Parkinson Zamora and Wendy Faris. Duke University Press. Durham and London. Safranek, Ingrid. 1972. Dva Flaubertova romana: „Gospoda Bovari" i „Sentimentalni odgoj". Francuski realisticki romani XIX veka. Skolska knjiga. Zagreb.
