Научная статья на тему 'Мафкура тушунчаси, унда ғоя ва категорияларнинг тутган ўрни'

Мафкура тушунчаси, унда ғоя ва категорияларнинг тутган ўрни Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
5428
257
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мафкура / ғоя / бунёдкор ғоя / вайронкор ғоя / мафкуравий категория / инсон онги / мафкурачи. / ideology / idea / creative ideas / corrupted idea / ideological categories / human mind / ideologist.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маматқулов Д. М.

Мақолада мафкура ҳамда унинг таркибидаги ғоя ва категорияларнинг мазмун-моҳияти ҳақида сўз боради. Унда ғоя ва категориялар айнан ўқитувчи ва мураббийлар фаолиятида қандай аҳамиятга эгалиги тўғрисида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPTS OF IDEOLOGY, THE ROLE OF IDEA AND CATEGORIES IN IDEOLOGY

There is considered in the article the consistence and concept of ideology, as well ideas in the categories of ideology. There is discussed significance of idea in teachers’ and tutors’ practice.

Текст научной работы на тему «Мафкура тушунчаси, унда ғоя ва категорияларнинг тутган ўрни»

Маматк,улов Д.М.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Ижтимоий-иктисодий фанлар» кафедраси катта укитувчиси

МАФКУРА ТУШУНЧАСИ, УНДА ГОЯ ВА КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ ТУТГАН УРН И

МАМАТЦУЛОВ Д.М. МАФКУРА ТУШУНЧАСИ, УНДА ¥ОЯ ВА КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

Маколада мафкура х,амда унинг таркибидаги Fоя ва категорияларнинг мазмун-мох,ияти х,акида суз боради. Унда Fоя ва категориялар айнан укитувчи ва мураббийлар фаолиятида кандай ах,амиятга эгалиги туFрисида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мафкура, Fоя, бунёдкор Fоя, вайронкор Fоя, мафкуравий категория, инсон онги, мафкурачи.

МАМАТКУЛОВ Д.М. ПОНЯТИЕ ИДЕОЛОГИИ, МЕСТО ИДЕЙ И КАТЕГОРИЙ В НЕЙ

В статье рассматривается суть и содержание идеологии, а также идей и категорий в составе идеологии. В ней речь идет о значении идеи и категорий именно в деятельности учителей и наставников.

Ключевые слова и понятия: идеология, идея, созидательные идеи, разрушительные идеи, идеологические категории, сознание человека, идеолог.

МАМАТКУЛОВ Д.М. THE CONCEPTS OF IDEOLOGY, THE ROLE OF IDEA AND CATEGORIES IN IDEOLOGY

There is considered in the article the consistence and concept of ideology, as well ideas in the categories of ideology. There is discussed significance of idea in teachers' and tutors' practice.

Keywords: ideology, idea, creative ideas, corrupted idea, ideological categories, human mind, ideologist.

Мафкура цацида фикр юритилганда шуни айтиш лозимки, у тутрисидаги билимлар икки даражани ташкил этади. Улар-нинг биринчиси бевосита мафкурачи мутахассислар, иккин-чиси кенг оммага мулжалланган булади.

Мафкурачи мутахассислар дейилганда мод-дий махсулотлар ишлаб чикарувчилар эмас, балки айнан инсон онги билан шугулланувчи, яъни инсон онгига таълим ва тарбия оркали таъсир этувчи соха вакиллари тушунила-ди. Албатта укитувчи ва мураббийлар том маънода мафкурачи шахслар хисобланади. Бундай шахсларга мафкура, унинг тузили-ши, ишлаш тамойиллари, кенг омма (жум-ладан укувчилар)га таъсир этишнинг усул ва воситалари, Fоявий ракиблар ва уларнинг мафкуравий ёндашувлари хамда бошка маъ-лумотлар тула-тукис берилади. Укитувчи да-ражасидаги шахс албатта бундай маълумот-ларни узлаштиришга кийналмайди, аксинча, уларни узлаштириши шарт хисобланади. Чунки бундай маълумотларсиз педагог кучли мафкурачи даражасига кутарила олмайди.

Кенг омма (жумладан, укувчилар)га мулжалланган маълумотлар доирасида эса Fоя ва мафкура тушунчасининг шархи, уларнинг тузилиши, ишлаш тамойиллари, оммага таъсир этишнинг усул ва воситалари каби маълумотлар булиши шарт эмас. Уларга купрок жамият муаммоларининг ечими ва мамла-катни юксалтирилишига каратилган, Fоявий ракибларнинг жамиятга келтириши мумкин булган хавфи ва унинг олдини олишдаги кенг жамоатчилик (жумладан, х,ар бир укувчи)нинг роли кандай булишлиги туFрисидаги маълумотлар нисбатан эмоцияга йуFрилган х,олда такдим этилади.

Мафкуравий ишни ташкил этишда мафкуравий билимларни туFри беришни ташкил-лаштириш жуда мухимдир. Агар мафкурачи мутахассислар узлаштириши керак булган билимлар кенг оммага берилса ёки оммага мулжалланган маълумотлар мафкурачи мутахассисларга берилса, х,ар иккала х,олда хам муаммо вужудга келади. Бу кенг омма-да мафкурага нисбатан нигилистик кайфият, энса котиш ёки куркувни келтириб чикарса, мафкурачи мутахассисларда эса мафкуравий саводсизликни вужудга келтиради.

Бунга алохида тухталишимиздан максад шуки, хар бир (педагог фан йуналишидан катъи назар) мафкурачи сифатида мафкуравий амалиётда аввало узи нимани узлаштириши лозим экани, кейин эса укувчилар (жумладан кенг омма)га нимани такдим этиш лозимлигини билиши зарурдир.

Куйидабериладиган маълумотларбевосита мафкурачи мутахассислар учун мулжалланган булиб, бу уларга мафкура ва мафкуравий ишни кенг оммага караганда янада чукуррок англаб олишларига ёрдам беради.

Умумий олиб караганда, мафкура дейилганда бу муайян ижтимоий гурух, синф ёки халкнинг дунёкарашини ифодалайдиган илмий-фалсафий, ижтимоий-сиёсий ёки бошка (масалан, диний) томондан тизим-га солинган Fоялар, тамойил ва категория-лар йиFиндиси хамда уларни жамият хаётига татбик этиш йуллари, усул ва воситалари мажмуаси тушунилади.

Мафкурани илмий жихатдан урганганда у асосан уч таркибий кисмдан ташкил топган-лиги маълум булади. Унинг ушбу таркибий кисмлари куйидагилар:

биринчиси, муайян тизимга солинган (илмий, фалсафий, диний ва бошка томондан асосланган) Fоялар, категориялар, тамойил-лар мажмуи;

иккинчиси, мафкурадагиFоялар, категориялар ва тамойилларни жамиятга татбик этувчи субъектив омиллар (мафкуравий муассасалар ва мафкурачи шахслар);

учинчиси, Fоя ва категорияларни жамиятга татбик этиш жараёнида кулланилган йуллар, усуллар ва воситалардир.

Мафкура уч таркибий кисмдан иборат бул-сада аслида у булинмас, яхлит механизмдир.

Жамиятнинг максадга эришишида мафку-радаги таркибий кисмларининг роли бекиёс. Уларнинг мафкуравий амалиётдаги баровар харакатигина жамиятни максад томон олиб боради. Аксинча булса, яъни мафкуранинг би-рор кисми тула шаклланмаган булиб, уз вази-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

фасини бажармаса, ушбу мафкура нуксонли булиб, жамиятда уз етакчилигини йукотади.

Мафкуранинг барча таркибий кисмлари-нинг узаро боFликлигини эътироф этган холда таъкидлаш лозимки, унинг биринчи таркибий кисми мафкуранинг назарий-фундаментал асоси хисобланади. Биринчи таркибий кисм-даги муайян тизимга солинган Fоялар, кате-гориялар хамда тамойиллар ана шу мафкура мохиятини очиб берувчи асосий элементлар булиб, улар кандай мохият (бунёдкорлик ёки вайронкорлик)га эга булса, ушбу мафкура реал хаётда ана шундай намоён булади. Бу дегани биринчи таркибий кисмдаги Fоя ва категориялар инсонпарвар, баFрикенгликка йуFрилган булса ана шу мафкура амалиёт-да инсонпарвар ва баFрикенгликка дахлдор ишларни амалга оширади. Fоя ва категория-ларнинг мазмун-мохияти вайронкор булса, мафкура хам хаётда вайронкорлик касб эта-ди. Яъни вайронкор Fоя ва категориялардан вайронкор мафкуралар вужудга келади.

Мафкуранинг шаклланиш жараёни аввало ана шу биринчи таркибий кисмдан бошла-нади. Бу кисм шаклланиши баъзи мафкура-ларда бир киши, бошкаларида эса бир гурух уз даврининг йирик олим ва мутафаккирла-ри томонидан амалга оширилади. Албатта, мафкуранинг назарий-фундаментал асоси-нинг шаклланишида нафакат замонанинг бир гурух инсонларининг фикри, балки утмишдаги мутафаккирларнинг карашлари хам роль уйнаши мумкин. Таъкидлаш лозимки, мафкуранинг биринчи таркибий кисмидаги Fоя ва категориялар бир-биридан алохида тушунча-лар хисобланади хамда улар амалиётда узига хос вазифаларни бажаради.

Fоя деганда ижтимоий характер ва ман-фаатни ифодаловчи, уз даври учун янги ва долзарб булган, инсон рухиятига кучли таъ-сир этувчи тафаккур махсули тушунилади. Fоя хакида гап борганда уни фикр билан алмаштириб юбормаслик лозим. Fоянинг фикр билан ухшашлиги ва узаро фарклари хам мавжуддир. Жумладан, Fоя ва фикрнинг ухшашлиги уларнинг хар иккиси хам инсон тафаккурининг махсули эканлигидан иборат. Фарки эса фикр кундалик онг даражасининг махсули булиб, унда шахсий характер ва манфаат кузда тутилади. Fоя эса назарий онг

даражасида вужудга келади хамда узида ижтимоий характер ва манфаатни акс эттиради. Инсон хар доим хам фикрлай олади. Аммо унинг онги кундалик онг даражасидан назарий онг даражасига кутарилмас экан, у Fоя ярата олмайди.

Барча Fоялар назарий онг даражасида вужудга келиб, узида ижтимоий характер ва манфаатни акс эттирсада, лекин жамият-га курсатадиган таъсирига караб икки тур-га булинади. Улар бунёдкор ва вайронкор Fоялардир.

Бунёдкор Fоя инсонларни эзгулик, адо-лат ва хакикат, миллий ва умуминсоний кадриятларни хурмат килиш, маънавиятли булиш, узидан яхши ном колдиришга чор-лайди.

Вайронкор Fоя бу бунёдкор Fояларга зид булган, ёвузлик ва жахолатга хизмат килувчи, инсонни ва жамиятни тубанликка бошловчи, одамларни Fаразли, кабих максадларга ун-довчи, халклар ва давлатларни таназзулга махкум этувчи Fоядир. Унинг асосида инсон-парварлик тамойилига зид булган, бир мил-латни бошкасидан устун куядиган, олий ирк даъвосида бошка халкларни кирFин килишга чакирувчи, жамиятни тарафкашларга ажра-тиб, булиб ташловчи карашлар ётади.

Диний акидапарастлик ва иркчилик, буюк давлатчилик шовинизми ва тажовузкор (агрессив) миллатчилик, фашизм ва большевизм мафкуралари таркибидаги Fоялар вайронкор Fояларга мисол булади.

Вайронкор Fояларнинг узига хос икки ху-сусияти мавжуд. Уларнинг биринчиси жуда яхши никобланиши булса, иккинчиси узига эргашган кишиларга уз йулини туFри ва хакикат деб тушунтиришидир. Вайронкор Fоялар инсонни узига тортувчи барча нар-салардан, жумладан, суз, мусика, санъат, дин ва хоказолардан хеч тап тортмай никоб си-фатида фойдаланиши ва улар оркали киши-лар онги ва калбига кириб бориши мумкин. Хозирда вайронкор Fоялар таъсирига берил-маслик, укувчи-ёшларда уларга карши имму-нитетни шакллантиришда албатта шу иш билан шуFулланувчи мафкурачи шахсларнинг узи аввало вайронкор Fояларнинг хусусият-лари ва турлари хакида тулик маълумотга эга булмоклари лозим.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

1-расм. Мафкура таркибидаги бош ва асосий гояларнинг узаро жойлашуви

Fоя х,ак,ида гап борганда айтиш керакки, у кайси (бунёдкор ёки вайронкор) турга мансуб булишидан катъи назар, агар мафкура тарки-бидан урин олмаган булса, курук назария си-фатида колаверади ва кенг куламли таъсирга эга булмайди. Хар кандай Fоя мафкура тарки-бида х,аракатлансагина кенг куламли таъсир кучига эга булади.

Fоялар мафкура таркибидан бош ва асосий Fоялар куринишида урин эгаллайди. Бош Fоянинг яралиши ва мох,иятан кандай булиши унинг муаллифлари томонидан бел-гиланган стратегик максад ва манфаатнинг кандайлигига боFликдир. Хар кандай бош Fоя якка шахс, муайян гурух,, миллат ёки бу-тун халк томонидан стратегик максад ва манфаатнинг англаниши натижасида вужудга келади. Англанган бирламчи максад ва ният мафкуравий максад булиб, у кандай (бунёдкор ёки вайронкор) булса, яралган бош Fоя х,ам шундай мох,иятга эга булади. Бош Fоя вужудга келиб мафкура таркибидан урин олгач, у узида юкорида айтилган англанган стратегик максад ва манфаатни акс эттиради. Мафкуранинг курилишида бутун бир структура ана шу бош Fоя атрофига курилади х,амда бош Fояни тарFиб этиш ва амалга оширишга йуналтирилади.

Мафкура таркибидаги асосий Fоялар эса уз мазмунига кура бош Fояга нисбатан торрок булиб, узларида бош Fоянинг алох,ида кирраларини ифодалайди ва узаро боFланган х,олда уни мазмунан бойитишга хизмат килади. Буни чизмада куйидагича ифодалаш мумкин (1-расм).

Асосий Fояларнинг мафкуравий амали-ётдаги роли жуда катта булиб, улар узлари оркали кишиларни мазмунан торрок, бирок аник нарсаларга ишонтиришга ундайди. Хосил килинган кичик ишончдан эса юкорига

- бош Fояга ишонч билан боришни таъмин-лаб беради. Негаки, асосий Fоялар тизимлаш-тирилаётганда бевосита ёки билвосита бош Fоя мазмунидан келиб чикади ва унга тобе килиб куйилади. Асосий Fояларнинг микдори канча булиши бевосита бош Fоянинг мазмун-мох,иятига боFликдир. Яъни, бунда бош Fоя чукур мазмун-мох,иятга эга булса, унинг х,ар бир киррасини хусусий тарзда ифодалаш учун асосий Fояларнинг х,ам микдори куп булади. Бош ва асосий Fоялар х,амда мафкуравий категориялар биргаликда мафкуранинг назарий-фундаментал асосини ташкил этибгина колмай, улар ана шу мафкура амал киладиган макон ва замон учун методологик асос вазифасини х,ам утайди.

Юкорида айтиб утилганидек, мафкуранинг биринчи таркибий кисмида Fоялар тизими-дан ташкари мафкуравий категориялар х,ам урин эгаллайди. Мафкуравий категориялар деганда, методологик ва дунёкараш мазмунига эга булган, мафкуравий билиш х,амда мафкуравий амалиёт натижасида вужудга келиб, Fоявий тус олган ва узаро бир-бири билан конуний боFланган асосий тушунчалар тушунилади. Ушбу тушунчалар кундалик онг натижасида эмас, балки назарий онг натижа-сида вужудга келганлиги билан х,ам оддий ту-шунчалардан фаркланади.

Мафкуравий категорияларнинг мох,иятини белгиловчи муайян мезонлар мавжуд.

Мафкуравий категориялар муайян мафкуравий таълимот билан бирга вужудга келади ва ана шу мафкура монополиясида бир-бири билан конуний боFланган х,олда х,аракатланади.

Мафкуравий категориялар кайси миллат тилида яратилган булса, мафкуравий амали-ётда х,ам улар х,еч бир миллат тилига таржи-ма килинмасдан кулланилади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

Улар хажм жихатдан бир ёки икки суздан иборат булади (бу уларда тушунча хажми канча кенгайса мазмунлари шунча тораяди, аксинча, тушунча хажмининг кискалиги унга кенг мазмун бахш этади, деган тескари нис-бат конунига буйсунишини курсатади)1.

Улар жозибадор ва инсон рухиятига таъ-сирчан булиб, макон ва замон (жумладан, ке-лажак) эхтиёжларини узларида яхлит ва ди-хотомик2 тарзда намоён этади.

Мафкуравий амалиётда улар узларининг ракибларига нисбатан ута муросасиз булади.

Мавжуд мафкуранинг максади кандай мохиятга (бунёндкорлик ёки вайронкорлик-ка) эга булса, ундаги категориялар хам шу максаддан келиб чикиб, борликни узларида ифодалайди.

Мафкуравий категориялар инсонлар учун билиш, бахолаш ва фаолият юритиш мезони-ни курсатувчи образли белги хисобланади.

Ана шу мезонларга туFри келадиган мафкуравий категориялар таснифланганда асо-сан уч турга булинади:

- идеал3 образларни ифодаловчи категориялар;

- душман образларни ифодаловчи категориялар4;

- холат ва жараёнларни5 ифодаловчи ка-тегориялар.

1 Шарипов М. Файзихужаева Д. Мантик. - Т.: <^афур Fулом», 2004. -72-бет.

2 Изох: дихотомик (грек. dicha - ва Ьюте - икки кисмга ажратиш) - тушунчани узаро зид булган икки тур ту-шунчага ажратишдан иборат. Каранг: Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. - Т.: <^афур Fулом», 2004. -79-б.

3 Изох: «идеал» юнонча суз булиб, «андоза», «наму-на», «норма» деган маъноларни англатади. Каранг: Идеал. Новейший философский словарь. - Минск, 1999. -С. 252. «Идеал (юн. idea - тимсол, Fоя, тушунча) - орзу-интилишларнинг олий максади. Идеал кенг маънода у ёки бу нарса, ходисанинг энг яхши, энг кадрли, энг мукам-мал холати...». Каранг: Фалсафа: энциклопедик луFат. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси», 2010. -122-б.

4 Изох: душман образларни ифодаловчи категориялар мафкуравий максадда белгиланган «андоза», «наму-на» ва «меъёр»лардан ташкарида булган хамда уларга каршилик килувчи куч ва образларни ёритади.

5 Изох: «жараён - муайян вакт оралиFида булиб утган ходисанинг давомийлиги... Табиатда руй берувчи жара-ёнлар ва жамиятда руй берувчи жараёнга булинади. Жа-

раёнлар сифат жихатдан фаркланади. Тафаккур жараё-

ни муайян мантикий конуниятларга буйсунади». Каранг: Фалсафа: энциклопедик луFат. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси»,. 2010. -112-б.

Ушбу категориялар амалиётда уз урнини саклаб келаётган хар бир мафкурада мавжуд булади.

Мафкуралардаги идеал образларни ифодаловчи категориялар, асосан, куйилган мафкуравий максадга хамоханг тарзда узида идеал инсон ва идеал макон (жамият)ни ёркин «ранг»ларда акс эттиради. Мазкур катего-риялар инсон онгини намунага йуналтиради ва танланган намуна ва андозага «мутлак ишониш»ни такозо этади. Демак, идеал образларни ифодаловчи категориялар неги-зида онгга йуналтирилган вокелик, андоза ёки намунага нисбатан «мутлак ишонч» пайдо булади. Айнан ана шу ишонч субъ-ектларни мудом идеалга талпиниб яшаш, унга имкон кадар тезрок етишиш учун дадил харакатларга ундайди6. Мазкур холат мафкуранинг харакатлантирувчи, сафарбар этувчи кучини ифодалаб беради.

Душман образларини ифодаловчи категориялар эса мафкуравий максадда белгиланган идеал «андоза» ва «меъёр»лардан ташкарида булган хамда уларга каршилик килувчи кишилар, куч ва макон (жамият, дав-лат ва турли гурух)ларни кора «ранг»ларда ифодалайди. Чунки «карама-каршиликсиз хеч нарса юзага чикмайди. Зеро, кузгунинг бир томони кора булмас экан, унда хеч нарса-нинг акси куринмаслиги кундек равшан»дир7. Хакикатдан хам мафкура халк хаётида унинг тарихи, бугунги куни ва келажагини курсатиб берувчи кузгу вазифасини утайди. Мафкуранинг бу вазифани тулаконли бажаришида унга душман образларини ифодаловчи кате-гориялар ёрдам беради.

Холат ва жараёнларни ифодаловчи категориялар хам айнан ана шу мафкура максадидан келиб чикиб, ижтимоий мухитдаги холат ва жараёнларни узида ифода этади.

Таъкидлаш лозимки, хар бир мафкура узидаги бу уч таснифдаги категориялар оркали, асосан, идеал инсон, идеал макон ва уларнинг акси булган душман образлар (мафкуравий таълимотга карши кишилар, ту-

6 Мусаев Ф.А. Узбекистонда хукукий демократик дав-лат ва фукаролик жамияти куришнинг фалсафий-хукукий асослари. Фалсафа фан... док. дисс. - Т., 2008. -86-б.

7 Бёме Я. Хакикат манзаралари: 96 мумтоз файласуф. -Т.: «Янги аср авлоди», 2011. -250-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

зумлар ва давлатлар)ни х,амда борликдаги мавжуд х,олат ва жараёнларни уз максадидан келиб чикиб акс эттиради. Яъни, мазкур ка-тегорияларда ифодаланаётган вокеликлар факат мафкуравий максаднигина амалга ошириш учун хизмат килади.

Агар мафкуравий максад илмий ва умум-инсоний мезонларга туFри келса, бу унинг категорияларида х,ам акс этади ва улар мафкуравий максадда ифодаланаётган вокеликни реал х,аёт билан уЙFунлаштиради. Бу эса жа-миятдаги муаммоларни бартараф этиш ба-робарида, куйилган эзгу максадлар сари ки-шиларни интилтиришни таъминлаб беради. Лекин мафкуранинг максади аксинча булиб, яъни у илмийликдан, инсонийликдан узок булса, у х,олда ундаги категориялар мавжуд мафкуравий максаддан келиб чикиб, реал х,аётдаги окни кора, корани эса ок, деб курсатади. Бу жараён биринчи навбатда ин-сон рух,ияти ва колаверса жамиятнинг бошка барча сох,аларида унгланиши кийин булган оFир фожиаларни вужудга келтиради.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, мафкуравий амалиётда ишлатиладиган мафкуранинг асосий тушунчалари билан мафкуравий категориялар уртасида тафовут мавжуд. Бу тафо-вут факатгина уларнинг шаклида эмас, балки мазмунида х,ам куринади. Маълумки, тушун-ча - борликдаги предмет ва х,одисаларнинг умумий, мух,им белгиларини акс эттирувчи тафаккур шаклларидан биридир1. Кундалик ва илмий истеъмолда ишлатиладиган тушун-чалар мазмунига кура таснифланганда бир катор (иктисодий, сиёсий, математик, кимёвий ва бошка) турларга булинади. Мафкуранинг асосий тушунчалари х,ам худди мана шундай таснифланган, мазмун-мох,иятига кура бир-бирига якин тушунчалар х,исобланади. Бирок бу тушунчалар борликни якка, бир-бири билан узаро мантикий боFланмаган х,олда акс эттириш хусусиятига эга. Мазкур хусусият туфайли мафкуранинг асосий тушунчалари мафкуравий амалиётда кишилар онги ва калбидан тулик урин эгаллай олмайди. Шу оркали улар мафкуравий категориялардан фаркланади.

1 Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. - Т.: <^афур Fулом», 2004. -69-б.

Мафкуравий категориялар мафкурада-ги асосий тушунчалардан фаркли уларок, бир-бири билан конуний, мутаносиб х,олда боFланади ва биргаликда мафкуравий жа-раённи яхлит тарзда ифодалай олади. Мафкуравий категориялардаги бу хусусият мафкуравий амалиётда мавжуд жараёнларни кишилар учун дихотомик ва ишончли х,олда ифодалаш имконини беради. Мафкуранинг асосий тушунчаларида эса бундай хусуси-ятларнинг йуклиги туфайли улар борликни узларида яхлит ва дихотомик тарзда акс этти-ра олмайди. Шу уринда таъкидлаш лозимки, мафкуранинг асосий тушунчалари х,ам муай-ян мафкуранинг тулаконли шаклланишида асосий роль уйнайди. Бинобарин, бу тушунчалар орасида узаро мантикий ва мутаносиб х,олда боFланиш мавжуд булмаса-да, мафкуранинг боскичма-боскич шаклланиб бора-диган хусусияти туфайли улар мафкуравий амалиётда янги мафкуравий категориялар-нинг вужудга келиши учун асос вазифасини утайди. Илмий тамойиллар, умуминсоний ва миллий манфаатлар негизида вужудга келган мафкуравий категориялар, албатта, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий сох,аларини ривож-лантиришда асосий роль уйнайди. Аксинча булса вайронкорликни келтириб чикаришга сабаб булади.

Мафкуравий категориялар барча тарихий ва мафкуралар таркибида мавжуд булади. Уларсиз х,еч бир мафкура уз максадини ва шу максадга тускинлик киладиган кучларни кишиларга аник тушунтириб бера олмайди. Мафкуралар кандай (диний ёки дунёвий) тур-га мансуб булишидан катъи назар уларнинг (гарчи мазмун ва мох,ияти ухшаш булмаса-да) структуравий тузилиши ухшаш булади. Хар кандай мафкурада албатта уч турдаги, яъни идеал образлар, душман образлар х,амда х,олат ва жараёнларни ифодаловчи категориялар мавжуд булади. Мафкуралар бундай турдаги категориялар оркали амалиётда уз нуктаи назаридан кишиларга нима яхши-ю, нима ёмон эканлиги, кимлар дуст-у, ким-лар душман эканлигини уктиришга х,аракат киладилар. Шу йул билан улар кишиларга х,аётда ^аракатланиш йулини курсатиб бо-ради.

Хулоса сифатида айтганда, таълим-тарбия сохасида фаолият юритаётган укитувчи-мураббийлар албатта мафкурачи шахслар хисобланади. Мафкурачи шахслар умумий холда мафкура хакида назарий билимга эга булишларидан ташкари, энг аввало узлари тааллукли булган мафкуранинг асосий Fоя ва категорияларининг мазмун-мохиятини тула тушуниб олмоклари лозимдир. Мафку-рачининг энг асосий куроли суз булганлиги учун хам унинг фаолияти учун Fоя ва маф-куравий категориялар ута зарурдир. Чунки Fоя ва мафкуравий категориялар мафкурачи

(укитувчи ва мураббий)нинг нуткида, ёзган макола ва асарларида, умуман олганда унинг фаолиятида аник позиция акс этишини таъ-минлаб беради. Уларсиз хеч бир мафкурачи оммага кайси йул туFри-ю, кайси йул нотуFри эканлигини аник ва бардавом тушунтириб бера олмайди. Fоя ва мафкуравий категория-ларни тула тушуниб олган ва уни уз урнида ишлатиш куникмасига эга булган мафкура-чигина амалиётда миллий манфаатга хамда давр хусусиятларига мос холда тизимли ва изчил фаолият юрита олади.

Адабиётлар:

1. Новейший философский словарь. - Минск, 1999.

2. Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. - Т.: «^афур Fулом», 2004.

3. Фалсафа: энциклопедик луFат. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси», 2010.

4. Бёме Я. Хакикат манзаралари: 96 мумтоз файласуф. - Т.: «Янги аср авлоди», 2011.

5. Мусаев Ф.А. Узбекистонда хукукий демократик давлат ва фукаролик жамияти куришнинг фалсафий-хукукий асослари. Фалсафа фан. ... док. дисс. - Т., 2008.

6. Маматкулов Д. Сиёсий онг ва тарихий мафкура. // «Жамият ва бошкарув»: Т., 2010, 3-сон. -103-б.

7. Маматкулов Д., Козокбоев А. Миллий мафкура асосида жамият сиёсий мадания-тини юксалтирувчи субъектив омиллар. // «МуFаллим хам узликсиз билимлендириу»: Нукус, 2011, 5-сон. -27-б.

8. Маматкулов Д. «Миллий истиклол Fояси ва маънавият асослари» фани дарсликла-рининг яратилиш масаласи. // ТВПККТМОИ «Умумий урта таълим мактабларида миллий Fоя тарFиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини оширишда замонавий усул ва воситалардан фойдаланишни такомиллаштиришнинг долзарб масалалари» мавзусидаги Республика илмий-амалий конференцияси. Т., 2014 йил 6 июнь. -178-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.