Научная статья на тему 'МАФҲУМИ ОМОРИИ АМНИЯТИ ЭНЕРГЕТИКЇ ВА САМАРАНОК ИСТИФОДАБАРИИ НЕРУИ БАРҚ АЗ ЉОНИБИ АЊОЛЇ'

МАФҲУМИ ОМОРИИ АМНИЯТИ ЭНЕРГЕТИКЇ ВА САМАРАНОК ИСТИФОДАБАРИИ НЕРУИ БАРҚ АЗ ЉОНИБИ АЊОЛЇ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
омор / ањолї / амнияти энергетикӣ / захираҳои энегетикӣ / неруи барқ / истеъмоли неруи барқ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Одинаев Мењрубон Абдурањмонович, Тураева Муќаддам Турабоейвна, Њайдарзода Мењроби Ислом, Раљабов Туймурод Бободавлатович

Дар мақола таҳлили таърифи амнияти энергетикии кишварҳои содиркунандаи энергия дар асоси таҳлили сиёсати таъмини амнияти миллии энергетикии ин кишварҳо пешниҳод шудааст. Андешаҳои олимони соҳа оид ба мафҳумҳои амнияти энегетикӣ оварда шуда, хулосаҳои асосӣ дар бораи моҳият ва роҳҳои таъмини амнияти энергетикӣ пешнищод карда шудаанд. Љанбаҳои назариявии омории масъалаи амнияти энергетикӣ дар алоқамандӣ бо ҳолати самаранок истифодабарии неруи барқ таҳқиқ карда шуда, равишҳои омории истифодабарии неруи барқ дар низоми энергетикии мамлакат муайян ва асоснок карда шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАФҲУМИ ОМОРИИ АМНИЯТИ ЭНЕРГЕТИКЇ ВА САМАРАНОК ИСТИФОДАБАРИИ НЕРУИ БАРҚ АЗ ЉОНИБИ АЊОЛЇ»

УДК: 311:314.1 (575.3)

МАФХУМИ ОМОРИИ АМНИЯТИ ЭНЕРГЕТИКИ ВА САМАРАНОК ИСТИФОДАБАРИИ НЕРУИ БАРК АЗ ЧОНИБИ

АХОЛЙ

ОДИНАЕВ МЕХРУБОН АБДУРАХМОНОВИЧ

Дотсенти кафедраи омори Донишгохи миллим Точикистон.

ТУРАЕВА МУВДДДАМ ТУРАБОЕЙВНА Номзади илмхои ик;тисодй, муаллими калони кафедраи андоз ва сугуртаи Донишгохи давлатии тичорати Точикистон.

ХАЙДАРЗОДА МЕХРОБИ ИСЛОМ Номзади илмхои ик;тисодй, директори коллечи омори шахри Вахдат.

РАЧДБОВ ТУЙМУРОД БОБОДАВЛАТОВИЧ Дотсенти кафедраи бахисобгирии буггалтерй-и Донишгохи миллии

Точикистон.

Дар ташаккулёбии куввахои истехсолкунанда комплекси сузишворию энергетики накши мухим бозида, фаъолияти он ба холати бозори чахонй ва инчунин Fунчоиши энергия ва махдуд будани захирахо дар мамлакат вобастагии зиёд дорад. Комплекси сузишворию энергетики на танхо ба рушди иктисодиёти давлат, балки ба ташкил ва ташаккулёбии худудии давлат низ таъсири назаррас дошта, корхонахои ин соха заминаи рушди иктисоди минтакавй шуда метавонанд. Рушди комплекси истехсолии худудй ва минтакахои саноатй, Минтакахои Озоди Иктисодй (МОИ) албатта дар он чое ба назар мерасад, ки неругоххои баркию обй бунёд шудаанд.

Бинобар ин яке аз масъалахои мубрам, ки айни хол дар назди Хукумати Чумхурии Точикистон истодааст, ин кабули чорахои катъй ва таъхирнопазир чихати самаранок ва сарфакорона истифодабарии энергияи баркй ва хамзамон таъмини амнияти энергетикй дар мамлакат ба хисоб меравад.

Амалишавии ин хадафхо бо рохи татбики технологияи каммасрафи энергия ва бунёди иктидорхои нави энергетикй, азнавсозй ва баркарор намyдани шабакахои баркии амалкунанда ё чорй намудани системаи муосири назорат ё бахисобгирй, кам намудани талафоти неруи барк мебошад.

Тавре маълум аст дар Чумхурии Точикистон 98% неруи барк тавассути неругоххои баркию обй истехсол мегарданд[14].

Бинобар ин соли 2019 дар Паёми солонаашон Президенти кишвар мухтарам Эмомалй Рахмон истифодаи васеи манбаъхои баркароршавандаи энергия, бахусус захирахои обй - энергетикиро, ки манбаи асосии коркарди "энергияи сабз" ва омили рушди "иктисоди сабз" мегардад, хеле бамаврид кайд намудаанд[8]. Хдмзамон модели нави рушди иктисод, ки дар Хддафхои Рушди Устувор (Х,РУ) низ кайд гардидааст ва хадафи хафтуми он энергияи арзон ва аз лихози экологй тозаро дар бар гирифтааст, ки максаднок истифодабарии манбаъхои энергетикиро мефахмонад.

Таъминот бо энергияро яке аз холатхои мухимми иктисодиёт мефахманд, ки омили калидии таъмини фаъолияти мунтазами тамоми корхонаю ташкилот ва ахолй мебошад. Боэътимодона, устувор, ба кадри кофй таъмин ва аз нигохи иктисодй самаранок ва ё аз лихози экологй мувофики максад амал намудани иктисодиёти мамлакат ва таъмин бо захирахои энергетикй кафолати амнияти энергетикии мамлакат ба хисоб рафта, хамзамон омили рушди босуботи иктисоди миллй мебошад.

Таъмини амнияти энергетикй яке аз самтхои афзалиятнок дар сиёсати муосири иктисодии давлат ба шумор меравад. Аз лихози илмй мафхуми "амнияти энергетикй" бо тарзхои гуногун шарху тавзех дода шуда, нуктаи назари мухаккикон вобаста аз самти фаъолият ва доираи чахонбиниашон гуногун аст. Лекин ин масъала аз назари омор кам тахкик ва баррасй гардидааст.

Муаллифи номбурда бехатариро хамчун василаи асосии таъмини амният ва эмин будани манфиатхои хаётан мухимми чомеа, арзишхои миллй ва тарзи миллии зиндагии ахолй аз тахдидхои дохилию берунй мефахмад. Дар ин андешаи муаллиф мафхуми бехатарй нисбат ба амният васеътар шарху тавзех ёфтааст ва бехатарии иктисодии давлат бояд аз хисоби сифати махсулот, сатхи баланди технологияи раванди истехсолй, хосилнокии баланди мехнат, инчунин кобилияти баланди ракобатпазирии махсулоти истехсолшаванда таъмин карда мешавад.

Лекин истилохи "амнияти иктисодй", ки як чузъи амнияти умумии давлат аст дар таърихи афкори иктисодй ба наздикй ба вучуд омадааст, бинобар ин шархи ин мафхум нихой ва якранг нест. Дар аксарият тахкикоти илмй мафхуми "амнияти иктисодй" хамчун имконият ва кобилияти иктисодиёт, ки барои таъмини озодй ва мустакилияти рушд, муътадилии холати чомеаи шахрвандй ва ниходхои он, хамзамон кифоя будани иктидори давлат дар холатхои номусоид, кобилияти давлат дар мавриди хифзи манфиатхои миллии иктисодй, инчунин дар холатхои гуногуни тахдиди хатархои дохилию берунй ба хисоб меравад.

Ба андешаи олими шинохтаи кишвар Ашуров А.Н. низоми амнияти иктисодй сохтори мураккаби дохилй дорад ва муаллиф се элементи мухимми онро аз якдигар чудо менамояд, ки инхоянд:

- истиклоли иктисодй, ки дар шароити муосир хеч гох хусусияти мутлаки комил надорад, яъне таксимоти байналхалкии мехнат иктисодиёти миллиро аз якдигар алокаманд намуд. Дар ин шароит истиклоли иктисодй имконоти идоракунонии захирахои миллиро аз чониби давлат мефахмонад, ки ба даст овардани сатхи муайяни истехсолот, самаранокй ва сифати махсулотро дар бар гирифта, ракобатпазирии онро таъмин ва инчунин барои иштирок дар тичорати байналхалкй ва ё худ табодули дастовардхои илмй - техникй шароит фарохам месозад, ки дар ин замина халли масъалахои зерин имкон дорад;

- мyътaдилй Ba бocyбoтии и^т^ди миллй, ки хифзи мoликиятpo дap xaMa шaклaш тaъмин нaмyдa, бyнёди шapoити yмeдбaхш Ba мyнocибpo бapoи pyшди фaъoлияти кacбии co xибкopй пешбинй мeнaмoяд. Faйp a3 ин мyбopизa aлaйxи coхтopxoи чиной дap и^ш^д^т Ba pox нaдoдaн бa xap гyнa xoлaтxoи Faйpик;oнyнй;

- тaъмини xoлaти мyнocиб бapoи хyдинкишoфёбй Ba pyшд, ки дap шapoити мyocиp axaмияти бeштapepo кacб нaмyдa, яъне тaъмини и;лими мyнocибpo бapoи capмoягyзopй Ba тaтбики иннoвaтcия ё My^a3aM нaвкyнoнии иcтexcoлoт, бaлaнд бapдoштaни caтxи кacбият Ba мaълyмoтнoкии мyтaхaccиcoнpo ифoдa мeнaмoяд [1].

Hиcбaтaн мyфaccaл Ba пyppaтap мaфxyми '^мнияти энepгeтeкй"-po Faфypoв A.P. чунин шapx дoдaacт: "'^мнияти энepгeтикй" - ин чунин x^ara мyвoзинaти кoмплeкcи cyзишвopй-энepгeтикй мeбoшaд, ки ;обилияти кoмплeкcи мaзкyppo бapoи бa тaвpи боэътимод ;онеъ гapдoнидaни тaлaбoти acocнoки и^ш^д^ти минтaкa бо зaхиpaxoи a3 чиxaти и^т^дй дacтpacи cyзишвopй Ba энepгeтикии cифaти ;обили ^бул дap дилхох Ba;r Ba nyppa мyaйян нaмyдa бa тaъcиpи мaнфии тaxдидxoи доимо тaFЙиpёбaндa, тaxaввyлoти дохилй Ba бepyнй мyкoвимaт мeнaмoяд Ba дap cypaти тaъcиpи ин тaxдидxo - зapapи a3 он pacидapo кaм нaмyдa, ;обилияти ин кoмплeкcpo дap хyдpyшдкyнй Ba хyдтaкмилдиxй мyaйян мeкyнaд[3].

Бинoбap ин aлoкaмaндии энepгeтикa бa aмнияти миллй, инчунин бa тaвpи мycтaким бо якдигap Ba ё тaъcиpи кoмплeкcи энepгeтикй Ba мyxити иcтeъмoли энepгия, ки киcмxoи тapкибии aмнияти миллй мeбoшaнд, бояд aлoxидa дидa бapoмaдa шaвaнд. A3 caмapaнoкй, фapoгиpй Ba cифaти pyшди энepгeтикa acocaн caтxи тaъмини aмнияти миллй вoбacтa acт, ки он дap шaкли нaк;шaвй дap pacми 1 oвapдa шyдaacт.

Бa aндeшaи мо xaнгoми тacнифoти oмopии нaвъxoи aмният дap киcмaти aввaли он aмнияти энepгeтикй мeиcтaд, ки мyxити иcтexcoл, иcтeъмoл Ba тaъмини энepгияpo дap бap мeгиpaд, ки a3 он aмнияти

экологию истехсолй маншаъ мегирад. Инчунин сиёсати дохилй, хоричй, иттилоотй, ичтимой ва кадрй низ ба он вобастагии бештаре дорад.

Ба андешаи муаллиф амнияти иктисодй асоси амният ва бехатарии ичтимой, сиёсй, мудофиавй ва экологиро ба вучуд оварда аз онхо ташаккул ёфтаанд, ки дар мачмуъ амнияти миллии давлатро ба вучуд меоранд. Дар навбати худ ба амнияти иктисодии давлат тахкики манфиатхои иктисодии миллй ва тахдидхои бехатарии иктисодии мамлакат ва хамзамон кобилияти давлат барои хифзи манфиатхои иктисодию миллиаш аз тахдид ва хатархои дохилию берунй фахмида мешавад. Инчунин кобилияти иктисоди миллй барои хифз, нигохдорй ва баркарории раванди такрористехсоли чамъиятй ва иктидори мудофиавии чамъият дар холатхои бухронй мохияти асосии "амнияти иктисодй"- ро дар бар гирифтааст.

Pacми 1. - Haмyдxoи aмнияти энepгeтики

Хднгоми гyзapoнидaни тacнифoти oмopии мaфxyми '^мнияти и^т^дй" к;иcмxoи тapкибии он бa мoнaнди aмнияти мoлиявй, дeмoгpaфй, экологй Ba энepгeтикиpo a3 якдигap чудо мeнaмoянд. Дap бaйни ин киcмaтxoи тapкибй '^мнияти и^т^дй" xoлaт Ba тaъминoти мoлиявй мaвкeи мyнocибpo ишFOл нaмyдa, яке a3 мyxимтapин Ba xaлкyнaндa мeбoшaд, зepo дap шapoити мyocиp мaблaFxo xaмчyн вocитaи пeшбypди фaъoлияти xaмaгyнa низоми и^т^дй фaxмидa мeшaвaнд Ba тaъминoти cap^a^rn бо мaблaF acocи pyшд бyдa мeтaвoнaд.

Aмнияти дeмoгpaфй к;иcмaти н^ой бa шyмop paфтa, xoлaтepo дap нaзap дopaд, ки xифзи и^т^ди миллй, чaмъият Ba бoзopи мexнaтpo a3 тaxдид Ba хaтapxoи дeмoгpaфй дap бap гиpифтa, pyшди и^т^ди миллиpo a3 xиcoби paвaндxoи мyocиpи дeмoгpaфй бояд тaъмин нaмoяд. Paвaнди тaFЙиpёбии шyмopaи axoлй Ba xoлaти бoзтaвлиди он бapoи пeшpaфти и^г^од^т ягон мoнeapo бояд эчод такутад. Ч,aнбaxoи мyхтaлифи мacъaлaи aмнияти энepгeтикй Ba acocxoи ичтимоию и^т^дии он дap acapxoи мyxaккикoни вaтaнй хеле бapчacтa дapч гapдидaaнд.

Tax^^ илмии ин мacъaлaи aмнияти энepгeтикй a3 чониби олимони вaтaнй бо тapзxoи гуногун шapx ДOдa шyдaacт.

Macaлaн, Aминчoнoв P. М. чунин ^йд мeнaмoяд, ки aмнияти энepгeтикии мaмлaкaт дap aкcap мaвpид xoлaти фoндxoи acocии кopхoнaxoи coxaи энepгeтикиpo мyaйян мeнaмoяд. A3 xaд зиёд хypдaшaвии ин фoндxo (60%) эxтимoлияти бa вyчyд oмaдaни хaтappo ниcбaти xoлaти aмнияти энepгeтикй мeфaxмaнд. Бapoи пeшгиpии ин xoлaт зapypияти capмoягyзopй чиxaти нaвкyнoнии иктидopxoи aмaлкyнaндa Ba инфpacoхтopи инти;оли энepгия, инчунин бaлaнд бapдoштaни чолибиятнокии coxaи кoмплeкcи энepгeтикй бо мaкcaди минбaъдa чaлби capмoя Ba мaблaFгyзopии лoиxaxoи энepгeтикии caмapaнoкии бaлaнд

дошта, мухим мебошанд. Хдлли самараноки масъалаи чалби сармоя дар энергетикаи мамлакат асосан бо таъмини кафолати амнияти энергетик й ва алокаманд бо он ва инчунин бехатарии сармоягузории низоми миллии нигохдории энергия вобаста мебошад. Нишондихандаи мазкур он холати сохаи сармоягузориро ифода менамояд, ки энергетикаи мамлакат дар мачмуъ ва низоми таъминоти он ё дар нихояти кор иктисодиёти Точикистон кодир аст дар холати таъсири омилхои дохилию берунй сатхи захирахои сармоягузориро нигох дошта ва дастгирй намуда, мунтазамй ва эътимоднокии таъминоти энергия ва рушди устувори онро таъмин намояд [2].

Дар ин радиф мухаккики дигар ватанй Зардова М. Н. кайд менамояд, ки новобаста аз мавчудияти захирахои кофии табий ва иктидорхои гидроэнергетикии мамлакат зарур аст, ки диверсификатсияи со хаи энергетикаро ба рох монда, барои дарёфти манбаъхои нави алтернативии энергия (масалан энергияи офтоб) ва чорй намудани технологияи пешкадам коркарди ангишт тавассути бунёди корхонахо ва истифодаи гази табий дар коркарди ангишти навъи аълосифат бо табдил додани он ба сузишвории маишй, кушиш ба харч бояд дод. Хдрчанд айни хол дар чумхурй захирахои кофй барои навкунонии комплекси саноатии мамлакат мавчуд нест, лекин зарурияти пайдархам навкунонии фондхои асосй дар саноат ва минбаъд чорй намудани технологияи пешкадам сарфачуйии энергияро аз кафои худ мебарад, ки ба таври мусбй ба нишондихандахои асосии самаранок истифодабарии энергия таъсир мерасонанд[5].

Ба андешаи мухаккики дигари ватанй Самадов Ш. Д. омили асосии таъминкунандаи амнияти энергетикии мамлакат бехтар намудани нишондихандахои иктисодии низоми энергетикии миллй, баланд бардоштани самаранокии раванди истехсолот, тахким ва истифодабарии энергияи баркй ва амалй намудани сиёсати тарифии танзимшаванда мебошанд. Ин тарифхо бояд ду талаботи асосиро конеъ гардонанд, яъне

acocнoк Ba бapoи xaмaи гypyxи иcтeъмoлкyнaндaгoн, a3 чyмлa axoлй бояд дacтpac бoшaнд, инчунин бapoи мyнтaзaм фaъoлият нaмyдaни низоми энepгeтикй мyнocиб бoшaнд. Taшaккyлёбии cиёcaти тapифй дap Toчикиcтoн дap шapoити мyocиp xaтмaн бояд oмилxoи ичтимой, caтxи тaвappyм, чoйгиpшaвии чyFpoфии мaмлaкaт Ba шapoити и;лими мaмлaкaт, paк;oбaт Ba тaнocyби нapхи coдиpoтy вopидoти нepyи бapкpo бa инoбaт гиpaд[15]. X,apчaнд пaxлyxoи гуногуни и^т^дии ин мacъaлa a3 чониби мyxaккикoни вaтaнию хopичй к;иcмaн тaxкик; гapдидa бoшaнд xaм, лекин чaнбaxoи oмopии ин мacъaлa aйни зaмoн бa aндeшaи мо a3 мaдди нaзap кaмe дyp мoндaaнд.

Бapoи тaъмини aмнияти и^т^дй пеш a3 xaмa кopхoнaxoи caнoaтиpo лозим acr, ки бa paвaнди caмapaнoкии иcтexcoли мaxcyлoт xapчй бeштap диккдт дoдa, фaъoлияти oнpo дypycт бa pox мoнaнд, зepo ин paвaнд кдоми тapкибии aмнияти и^т^дии дaвлaт xиcoбидa мeшaвaд. X,aмзaмoн xoлaти техникии кopхoнaxo мyxим дopaд, чунки ин

paвaндpo "иcтexcoлoтй - техникй" нoмидaн бa мaк;caд мyвoфик acт, зepo бapoи пeшбypди иcтexcoлoти caмapaнoк иcтифoдaи тeхникaи мyocиp aфзaлияти бeштap дopaд. Бa aк;идaи мyxaк;к;ик;и ,^rap A. Cyтopмин як кдоми тapкибии '^мнияти иктиcoдй"-po мебояд aмнияти иктиcoдиёти хopичй ном бypд, зepo ;обилияти дaвлaт дap мyбopизa бо тaxдид Ba хaтapxoи бepyнa, мyтoбикшaвй бapoи тaтбики aмaлии мaнфиaтxoи и^т^дй дap бoзopи дохилй Ba бepyнй axaмияти ^лони хyдpo дopaд[4]. X,aмзaмoн бa вyчyд oвapдaни paк;oбaти бapтapиятдoштa, ки pyшди бocyбoти иктиcoдиpo тaъмин мeнaмoяд дap мyнocибaтxoи бepyнй aз мaнфиaт холй нест, зepo мacъaлaи aмнияти и^ш^д^ти хopичй бapтapияти зиёде дopaд, xapчaнд pyшди и^т^ди миллй aз тaмoюли pyшди и^^од^ти чaxoнй xoлaти и^т^дй Ba cиёcии чaxoн вoбacтaгии бeштape дopaд.

Дигap чузъи тapкибии aмнияти и^т^дй бa aндeшaи мyaллиф ин aмнияти экологй мeбoшaд, ки aйни xoл мyxиммият Ba axaмияти

бештареро бархурдор аст. Амнияти экологй аз хар чихат ифодакунандаи холате мебошад, ки субъектхои амалкунандаи фаъолияти истехсолй ва тичоратиро ба анчом расонанда бояд фаъолияташонро тибки меъёр ва талаботи мавчуда ба рох монда, кафолати бехатари экологй ба онхо дода шавад. Бинобар ин молистехсолкунанда меъёрхои мукарраргардидаи миллиро оид ба ихрочи моддаи захрнок ба мухити атроф бояд риоя намояд.

Накшаи амалишавии амнияти экологй як чузъи таркибии накшаи умумии амнияти иктисодй ва зиддибухронии корхонахо ба хисоб меравад. Хдмин тарик, мафхуми "амнияти экологй"-ро муаллифони гуногун бо тарзхои мухталиф шарх додаанд, ки мухиммтарини элементи онро тавсифи холати устуворй, муътадилй ва мунтазами кобилияти мубориза бо хавфхои дохилию берунй, имконияти амалишавии пурраи таъмини зарурии захирахо ва самаранок истифодабарии онхо дар фаъолияти истехсолй ва хочагидорй мефахманд.

Акнун шархи мафхуми "амнияти энергетикй"-ро, ки як чузъи мухимми амнияти иктисодй ба хисоб меравад, аз назари омор дида баромада, хусусияти омории ин мафхумро тавсиф менамоем.Тавре дар таълифоти муосири иктисодй кайд гардидааст, амнияти энергетикй айни хол яке аз кисмхои таркибй ва ташкилкунандаи амнияти иктисодии давлат ба хисоб рафта, танхо дар холати таъмини рушди низоми энергетикй фаъолияти мунтазами тамоми ниходхои давлатиро ба рох мондан мумкин аст. Кайд кардан ба маврид аст, ки амнияти энергетикй пеш аз хама ин хачм ё микдори энергияи зарурй дар ихтиёри фард, давлат ё субъектхои дигари амалкунанда буда, аз лихози микдор ва сифат конеъкунандаи талабот мебошад. Дар шакли дигар амнияти энергетикй хамчун сатхи хифзшавандагии манфиатхои энергетикии фард, чамъият ва ё давлат аз хар гуна тахдид ва хатархои дохилию берунй дар фазо ва бо назардошти вакти муайян фахмида мешавад. Агар дар умум дида бароем ба андешаи муаллиф амнияти энергетикй холати хифзшавандагии ахолй, давлат ва

дар мачмуъ иктисодиёт фахмида мешавад, ки омилхо ва хатари норасоии захирахои сузишворию энергетикй ва инчунин тахдидхои ноустувории таъминоти энергия дар мамлакатро дар бар гирифтааст. Дар шароити бухронхои иктисодй ва таъсири хатархои эхтимолии зиёди дохилй ва берунй мухиммияти ин масъала дучанд гардида, амнияти энергетикй аз як тараф кобилияти мачмуи комплекси сузишворию энергетикии мамлакат барои конеъ гардонидани талаботи зарурй ва аз дигар самт холати ба таври максаднок истифодабарии захирахои мавчуда дар сатхи иктисодиёт ё сатхи баланди устувории низоми барктаъминкунонии давлат ва афзоиши талаботи беандоза ба ин захирахо дар назар дошта шудааст.

Хамзамон масъалаи амнияти энергетикй яке аз омилхои рушди иктисоди миллй барои Чумхурии Точикистон хамчун давлати сохибистиклол ба хисоб меравад. Накши мухим ва асосиро дар таъмини амнияти иктисодй дуруст ба рох мондани амнияти энергетикй мебозад, зеро яке аз самтхои афзалиятноки рушди иктисодиёти чумхурй, махз сохаи энергетика ба шумор меравад. Бинобар ин низоми энергетикии давлат бояд устувор, муътадил ва бо хавфхои дохилию берунй хаматарафа мубориза бурда тавонад ва барои таъмини фаъолияти самараноки ин низом бояд бо захирахои зарурй сари вакт таъмин бошад. Доир ба ин масъала акида ва нуктаи назари мухталиф чой дорад, ки яке аз тамоюлхои маъмул ва бештар истифодашавандаи "амнияти энергетикй" вобаста ба бартариятхои ин соха дар давлатхои алохида ба куллй фарк мекунад.

Дар "Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030" яке аз хадафхои асосии стратегии давлат таъмини амнияти энергетикй ва истифодаи самараноки неруи барк дар Чумхурии Точикистон кайд гардидааст[13].

Хдмзамон дар ин стратегия максад гузошта шудааст, ки иктидори энергетикии мамлакатро се маротиба аз 17 то 45 млрд. кВт-соат афзун бояд намуд. Барои ноил гардидан ба ин максад аз чониби Хукумати мамлакат чорабинихои муайян рохандозй гардида, як катор санадхои

мeъёpй Ba xy;y^ бa тacвиб pacидaнд. Aз чyмлa, мyвoфик;и кapopи X,yкyмaти Ч,yмxypии Toчикиcтoн aмнияти энepгeтикй ин capи Ba^ nyppa Ba тай дap пaй тaъмин нaмyдaни cyзишвopй Ba энepгияи зapypй бapoи и^^^ло™ моддй Ba coxaxoи Faйpииcтexcoлй, axoлй, иcтeъмoлкyнaндaгoни мaйишй Ba Faйpaxo мeбoшaд.

X,aмзaмoн пeшгиpии тaъcиpи мaнфй бa мyxити aтpoф дap мaвpиди инти;ол, aз нaв бa вyчyд oвapдaн ё иcтeъмoли зaхиpaxoи энepгeтикию cyзишвopй дap шapoити мyocиp бояд дap aмaл тaтбик гapдaнд, то ин ки зapapи кaмтape бa мyxити aтpoф pacoнидa шaвaд. Бинoбap ин aз дигap чиxaт aмнияти энepгeтикй ин xoлaти тaъмини caprna^rn Ba пyppaи энepгияи бocифaт Ba aз лиxoзи экологй тoзa, бa xaмaи coxaxoи хoчaгии хaлк Ba axoлй бо нaзapдoшти бapтapaф нaмyдaни тaъcиpи мaнфиaш бa мyxити aтpoф дap нaзap дoштa шyдaacт. Яъне aмнияти энepгeтикиpo нa тaнxo чузъи тapкибии низоми энepгeтикй Ba caнoaт, бaлки тaмoми caтxи мaкpoиктиcoдиёт xиcoбидa, як нишoндиxaндaи acocии тaъминкyнaндaи '^мнияти миллй" oнpo xиcoбидaн мумкин acт.

Крбилияти кoмплeкcи cyзишвopию энepгeтикй дap мaмлaкaт бa кaдpи зapypй бapoи тaъмини acocнoкии и^т^дии тaлaбoти coдиpoтй Ba cифaти интикoлдиxaндaгoни энepгия, ки чaвoбгy бa тaлaбoт Ba apзиши муношб мeбoшaнд;

Крбилияти ceктopи иcтeъмoлии и^^од^т чиxaти caмapaнoк иcтифoдaбapии зaхиpaxoи энepгeтикй Ba пeшгиpии хapoчoтxoи Faйpимaкcaднoки чaмъиятй дap мaвpиди хyдтaъминй бо энepгия;

Пoйдopй Ba ycтyвopии ceктopи и^ш^д^т ниcбaти хaтapxoи дохилй Ba бepyнй, и^т^дй Ba cиёcй, техногенй Ba тaбий, инчунин ;обилияти он чиxaти xapчи бeштap кaм кapдaни зapap Ba oмилxoи бa вyчyд oвapaндaи ин хaтapxo мeбoшaд.

Бояд ^йд нaмyд, ки тaxкикoти coлxoи oхиp гyзapoнидaи олимон нишон дод, ки бoзopи зaхиpaxoи энepгeтикй бa тaвpи нaзappac бa oмилxoи мyaйян вoбacтaгй дopaд, ки мyxимтapинaшoн caмapaнoк иcтифoдaи ин

захирахо мебошад. Мавкеи муайянро омузиши раванди таъмини амнияти энергетикй ва таксимоти самараноки захирахо байни истеъмолкунандагон ишFOл менамояд, ки муайянкунандаи тахдидхои иктисодй ба шумор меравад. Дар ин чода тарзи амалй кардани низоми амнияти энергетикй бояд ба инобат гирифта шавад, ки дар баъзе аз давлатхо хусусиятхои ба худ хос дорад. Барои мисол, ба акидаи В. М. Микитенко тачрибаи ташаккулёбии системаи амнияти энергетикии давлатхои Аврупо кобили кабул аст, зеро зарурияти ба хисоб гирифтани чунин омилхоро нишон медихад: шакли муайяни таърихии рушди системаи сиёсй ва иктисодй, ки мувофик аст бо шакли муайяни амнияти энергетикй, бо рохи коркарди Консепсия ва инчунин Стратегияи рушди комплекси сузишворию энергетикй, ки дар сиёсати энергетикии давлат хамчунин зохир гардидааст.

Амнияти энергетикй пеш аз хама на танхо хачми таъминоти захиравиро дар бар гирифтааст, балки сатхи рушди иктисодй ва технологй ё самаранок истифодабарии захирахои энергетикиро фаро гирифтааст.

АДАБИЁТ

1. Ашуров А.Н. Приоритетные направления обеспечения экономической безопасности в промышленности (на примере хлопкоочистительных предприятий Республики Таджикистан): авторефер. дис. канд. экон. наук / Ашуров Ашур Нуруллоевич. - Душанбе, 2009. - С. 11-12.

2. Аминджанов Р.М. Энергетическая безопасность Республики Таджикистан и организационно-экономические основы ее обеспечения: авторефер. дис. канд. экон. наук. / Аминджанов Рустам Муратович. -Душанбе, 2004. - с. 28.

3. Гафуров А.Р. Сущность категории «энергетическая безопасность» и ее место в общей структуре безопасности // А.Р.Гафуров // Вестник МГТУ. - Том 13. - №1. - 2010. - С. 181.

4. Зардова М.Н. Формирование стратегии развития энергетического комлекса Республики Таджикистан и ее роль в энергетической интеграции Центрально-азиатского региона. авторефер. дис. канд. экон. наук. / Зардова Махина Нагзибековна. - Москва, 2011. -С. 16.

5. Одинаев М.А. Экономико-статистическое моделирование демографических процессов Республики Таджикистан / Одинаев

М.А.,Табарзода О.С // Экономика Таджикистана. -2021. -№3. -С. 157-164. EDN:WEMGFR.

6. Одинаев М.А. Арзёбии омори сатхи зиндагии ахолй / М. А. Одинаев., С. С. Мирзоев., А.^. Гайдаров // Пайёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-идтисодй ва чамъиятй. - 2018. -№ 6.,

2. - C. 46-51. EDN:YMJVOP

7. Одинаев М.А. Тахлили омории амнияти энергетикй дар Ч,умх,урии Точикистон / М. А. Одинаев., Хдйдарзода М.И // Паёми донишгохи давлатии тичорати Точикистон. 2023. № 4/2(44). С. 184-189. EDN: MWEVMY

Одинаев М.А. Тахлили омории нишондихандахои сохаи энергетикй дар Ч,умхурии Точикистон / М. А. Одинаев., Хдйдарзода М.И // Конференсияи чумхурявии илмию назарявй дар мавзуи «Муаммохои гузариш ба системаи иктисоди ракамй дар ^умхурии Точикистон: вазъи кунунй ва дурнамо» Душанбе, 18 октябри 2023. С.18-35. EDN: OAUMLF

8. Омори солонаи Чумхурии Точикистон / Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон. - Душанбе, 2022. - С. 45-60.

9. Самадов Ш.Д. Механизм формирования и развития рыночных отношений в электроэнергетике Республики Таджикистан: авторефер. дис. канд. экон. наук. / Самадов Шакарбек Додхоевич. - Душанбе, 1999. - С. 25.

10. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 аз 1 декабри соли 2016. - № 636. - Душанбе: «Контраст», 2016. - С. 12.

11. Тураева, М. Т. Тахдиди идтисодй - омории тавозуни баркдии Чумхурии Точикистон / М.Т. Тураева // Паёми Донишгохи давлатии тичорати Точикистон (мачаллаи илмй). 2020. - №2 (31). - С. 161-167.

12. Тураева, М.Т. Тахлили иктисодй - омори самаранокии энергетикй дар ^умхурии Точикистон. дис. ... ном. илм. и;т: 08.00.08.01 / М.Т. Тураева - Душанбе, 2023.- 215 с. С. 80, 87, 88-90.....

Ч,урабоев T.F., Одинаев М.А. Тахлили иктисодй - омории сохахои саноати Чумхурии Точикистон дар даврони истиклолият/ T.F. ^урабоев., М.А. Одинаев // Паёми донишгохи давлатии тичорати Точикистон. 2022. № 4/2(44). С. 184-189. EDN: XADZZP

13. Шамсиддинов М.А., Одинаев М.А.^анбахои назариявии ташкили бахисобгирии идоракунй ва назорат дар корхонахои саноатй / Конфронси илмй-амалии байналмилалй бахшида ба 80-солагии арбоби илм ва

техникаи чумх,урии точикистон, доктори илмх,ои иктисодй, профессор Уроков Д.У. дар мавзуи «Иктисодиёт, молия, х,исобгирй, тах,лил ва аудит: афзалиятх,ои рушди стратегй дар шароити и;тисодиёти ракамй». Душанбе - 2022. С.675-680. EDN:VLBTBU

МАФХУМИ ОМОРИИ АМНИЯТИ ЭНЕРГЕТИКЙ ВА САМАРАНОК ИСТИФОДАБАРИИ НЕРУИ БАРК АЗ ЧфНИБИ

АХДЛЙ

Дар ма;ола тах,лили таърифи амнияти энергетикии кишварх,ои содиркунандаи энергия дар асоси тах,лили сиёсати таъмини амнияти миллии энергетикии ин кишварх,о пешних,од шудааст. Андешах,ои олимони сох,а оид ба мафх,умх,ои амнияти энегетикй оварда шуда, хулосах,ои асосй дар бораи мох,ият ва рохдои таъмини амнияти энергетикй пешнищод карда шудаанд. Ч,анбах,ои назариявии омории масъалаи амнияти энергетикй дар алокамандй бо холати самаранок истифодабарии неруи барк тахкик карда шуда, равишхои омории истифодабарии неруи барк дар низоми энергетикии мамлакат муайян ва асоснок карда шудааст.

Калидвожахр: омор, ах,олй, амнияти энергетикй, захирахои энегетикй, неруи барк, истеъмоли неруи барк,

СТАТИСТИЧЕСКОЕ ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЭНЕРГОБЕЗОПАСНОСТИ И ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЭЛЕКТРОЭНЕРГИИ НАСЕЛЕНИЕМ

В статье исследуется определения энергетической безопасности стран-экспортеров по энергоресурсов на основе анализа политики обеспечения национальной энергетической безопасности этих стран. Представлены мнение ученых в данной области на концепции энергетической безопасности, а также представлены основные выводы о сущности и способах обеспечения энергетической безопасности. Исследованы теоретические и статистические аспекты вопроса энергетической безопасности в связи с состоянием эффективного

использования электроэнергии, определены и обоснованы статистические подходы к использованию электроэнергии в энергосистеме страны.

Ключевые слова: статистика, насиления, энергетическая безопасность, энергетические ресурсы, электроэнергия, энергетическое потребление,

STATISTICAL DETERMINATION OF ENERGY SECURITY AND

EFFECTIVE USE OF ELECTRICITY BY THE POPULATION

The article examines the definitions of the energy security of exporting

countries in terms of energy resources based on the analysis of the policy of ensuring the national energy security of these countries. The opinion of scientists in this field on the concept of energy security is presented, as well as the main conclusions about the nature and methods of ensuring energy security. ^e theoreticaling and statisticaling aspects of the issue of energy security in connection with the state of efficient use of electricity were studied, statistical approaches to the use of electricity in the country's energy system were identified and substantiated.

Key words: statistics, population, energy efficiency, energy security, energy resources, electricity, energy consumption,

Маълумот дар бораи муаллифон: Одинаев Мехрубон Абдурахмонович - номзади илмхои иктисодй, дотсенти кафедраи омори Донишгохи миллии Точикистон. СурOFа: 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе. E-mail: Mehrubon.01@mail.ru. Телефон: (+992) 900-17-17-59.

Тураева Мукаддам Турабоейвна- номзади илмхои иктисодй, муаллими калони кафедраи андоз ва сугуртаи Донишгохи давлатии тичорати Точикистон. СурOFа: Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе. E-mail: muki-88@mail.ru Телефон: (+992) 77-711-60-00.

Хдйдарзода Мехроби Ислом- номзади илмхои иктисодй, директори

коллечи омори шахри Вахдат. СуроFа: Чумхурии Точикистон, ш. Вахдат. Email: Haydarzoda-m@mail.ru. Телефон: (+992) 902-66-66-84.

Рачабов Туймурод Бободавлатович -дотсенти кафедраи бахисобгирии буггалтерии Донишгохи миллии Точикистон. СурOFа: 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе. E-mail: radjabov.tb@mail.ru Телефон: (+992) 909-00-26-68.

Сведения об авторах: Одинаев Мехрубон Абдурахмонович - кандидат экономических наук, доцент кафедры статистики Таджикского

национального университета, Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, E-mail: Mehrubon.01@mail.ru. Телефон: (+992) 900-17-17-59.

Тураева Мукаддам Турабойевна - кандидат экономических наук, старший преподаватель кафедры налоги и страхования Таджикского государственного университета коммерции, Адрес: 734061, Республика Таджикистан, г. Душанбе, улица Дехоти 1/2. Тел: (+992) 777-11-60-00, Email: muki- 88@mail.ru.

Хайдарзода Мехроби Ислам - кандидат экономических наук, директор Статистического колледжа город Вахдат. Адрес: Республика Таджикистан, г. Вахдат. E-mail: Haydarzoda-m@mail.ru. Телефон: (+992) 902-66-66-84.

Раджабов Туймурод Бободавлатович - кандидат экономических наук, доцент кафедры бухгалтерский учета Таджикского национального университета, Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, Email: radjabov.tb@mail.ru Телефон: (+992) 909-00-26-68.

Information about authors: Odinaev Mehrubon Abdurahmonovich -candidate of economic sciences, assistant professor of the Department of Statistics of Tajik National University. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe. E-mail: Mehrubon.01@mail.ru. Phone: (+992) 900-1717-59.

Turaeva Muqaddam Turaboyevna - candidate of economic sciences, Senior Lecturer of the Department taxes and insurance, Tajik State University of Commerce, Address: 734061, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Dekhoti Street 1/2. Phone: (+992) 777-11-60-00, Email:muki-88@mail.ru.

Haydarzoda Mehrobi Islom - Candidate of Economic Sciences, Director of the Statistical College of the city of Vahdat. Address: Republic of Tajikistan, Vakhdat. E-mail: Haydarzoda-m@mail.ru. Phone: (+992) 902-66-66-84.

Radjabov Tymurod Bobodavlatovich - candidate of economic sciences, assistant professor of the Department of Tajik National University. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe. E-mail: radjabov.tb@mail.ru Телефон: (+992) 909-00-26-68.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.