CC BY
757,9% мардуми Африко, 40,6% дар Амрикои Лотинй, 24,6% дар Осиё, 8% дар Амрикои Шимолй ва Аврупо таъсир мерасонад. Дар кишвархои осебпазири Африко ва дигар минтакахо мушохида карда шуд, ки нархи нурихо 300% боло рафтааст, ки ин албатта таъсри манфй худро ба хосили махсулотхои сохаи кишоварзй дар солхои минбаъда мерасонад [1. с.16,17].
Тавре, ки аз маълумотхои оварда шуда, мушохида карда мешавад, солхои охир афзоиши табии ахолии сайёра, дар бисёр давлатхо аз хисоби истехсолоти дохилй таъмин нагардидани ахолй бо озукаи хаётан мухим, кохишёбии назарраси захирахои чахонии галладона, тагйирёбии иклим, норасоии захирахои энергетикй ва дигар омилхо дар таъмини ахолии сайёра бо озука таъсири манфии худро бевосита мерасонад. Дар чунин шароити душвор таъмини устувории бозори озука дар асоси истифодаи окилонаи захираву имкониятхои мавчуда дар афзунгардонии хачми истехсоли махсулоти гизой барои Чумхурии Точикистон ба яке аз вазифахои стратегй табдил ёфтааст.
Дар Чумхурии Точикистон тибки маълумотхои омори афзоиши солонаи ахолй мушохида мешавад. Агар соли 2010 шумораи ахолии чумхурй 7621,2 миллион нафаро ташкил дода бошад, пас ин дар соли 2022 ба 10 миллион нафар расид[2. с.14]. Ин тамоюли афзоиши ааол! бори дигар шаходати онро медихад, ки таъмини ахолии бо махсулоти озукаворй ба яке аз масъалахои мухим дар кишвар табдил ёфтааст.
Тибки маълумотхои омори дар Чумхурии Точикистон зиёда аз 90 % истехсоли махсулотхои озукаворй ба бахши хусусй рост омада, он барои ташаккулёбии заминаи вокеии таъмини ахолй бо маводи озукаи истехсоли ватанй имкониятхои мусоид фарохам меорад. Х,амзамон, таназзулёбии базаи моддй - техникй ва ба таври зарурй ташаккул наёфтани сохтори институтсионалй, нокофиягии мавкеи хочагихои дехконй дар низоми маркетинги кишоварзй, инчунин дар сатхи зарурй халли худро наёфтани масъалаи арзёбии устувории бозори озукавории чумхурй мушкилотро дар таъмини амнияти озукаворй ба миён овардааст. Дар истехсолоти махсулотхои кишоварзй истифодаи навъхои серхосили зироатхо ва зотхои сермахсули хайвоноти кишоварзй, чорй намудани технологиями нави инноватсионй ва истифодаи иктидорхои дохилии минтакаю зерминтакахо барои пешбурди устувори сохахои мачмааи озукаворй мувофикат намекунанд. Тахлилхо нишон медиханд, ки то хол фоизи истифодаи тухмии элита, репродуксияхои 1 ва 2, саршумори чорвои зотй дар саршумори умумй солхои охир танхо 25 - 35% - и талаботро ташкил менамоянд. Воридшавии Чумхурии Точикистон ба Созмони умумичахонии савдо (СУС) ба вучуд овардани заминаи истехсолоти ракобатпазирро талаб менамояд. Дар ин раванд масъалахои таъмини сохахои мачмааи озукаворй дар заминаи назарияхои асоснокшуда, афзун намудани хачми истехсоли махсулоти ватании аз лихози экологй тоза, муайян намудани таносуби унсурхои моддии хаётан мухим, хамохангсозии муносибати боэътимод миёни молистехсолкунандагони ватанй, миёнаравхо ва харидорон халли худро бояд пайдо намоянд. Таъмини устувории бозори озукаворй дар Чумхурии Точикистон зарурати такмили сиёсати давлатии аграриро дар самтхои баланд бардоштани даромаднокй ва ракобатнокии истехсоли озукаворй, ташаккулёбии сохтори институтсионалй, ташаккули занчираи ягонаи логистикй ва кластерхои агросаноатй, дастгирии давлатии молистехсолкунандагони кишоварзй дар шароити тагйирёбии иклим инъикоси пурра, шаффофият ва таваччухи махсус ба миён овардааст[3. с.12,16].
Омузиши тачрибаи мамлакатхои хоричй нишон медиханд, ки устувории бозори махсулоти озукаворй дар асоси рушди зерсистемахои инфрасохторй, аз чумла зерсистемахои танзими меъёрй ва хукукии фаъолияти иштирокчиёни бозор, инфрасохтори илмй -инноватсионй, иктидори кадрй, зерсохторхои хизматрасонии карзию молиявй, миёнаравй, хариду фуруши яклухту чакана, логистикй, иттилоотй - машваратй таъмин карда мешаванд.
Ахамияти ин масъаларо аз хад зиёд бахо додан душвор аст, зеро бо озука таъмин намудани ахолй аз чихати чисмонй таъмин намудани рузгори он мебошад.Аз руи дарачаи таъмни амнияти озукаворй хамаи мамлакатхоро шартан ба чор гурух таксим кардан мумкин аст:
— мустакил — 100 фоиз бо махсулоти асосии озукавории истехсоли худ таъмин намудани ахолй;
— нисбатан мустакил - кисми асосии маасулоти хурокворй мустакилона истеасол карда мешавад ва ба микдори кам ворид мешавад;
— вобаста - микдори зиёди озукаворй ворид карда мешавад.
— комилан вобаста — мустакилона ба микдори кифоя максулоти озукаворй истехсол карда наметавонанд.
Бо ин таксимот, Чумхурии Точикистонро метавон ба як гурухи кишвархои нисбатан мустакил тасниф кард. Баръакси бисёр кишвархо, Точикистон дорои захира ва имкониятхои бузургй зарурии махсулоти кишоварзй, гизо ва ашёи хом дар минтака бахисоб меравад[4. с.43,45].
Бахри таъмини ахолй бо озукаи хушсифату аз чихати экологй тоза тадбирхои зарурй андешида шуда, дар ин бобат аз чониби Хукумати кишвар як катор конуну карорхо, стратегияву барномахои дахлдор кабул гардида, дар таъмини амнияти озукаворй ва дастрасй ба гизои хушсифат икдоми саривактй хисоб мешавад. Бо ин максад «Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030», ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи амнияти озукаворй» ва «Барномаи таъмини амнияти озукаворй дар Чумхурии Точикистон барои солхои 2019 - 2024» кабул гардидаанд. Ин икдом барои амалй ва муайян кардани самти афзалиятноки сиёсати давлатй, ки вобаста ба таъмини амнияти иктисодй, ки чузъи чудонашавандаи амнияти миллй ба хисоб рафта, бо меъёрхои байналмилалй ва дохилй равона гардидааст.
^айд кардан зарур аст, ки дар партави сиёсатхои созандаи Пешвои миллат истехсоли махсулотхои гуногуни хочагии халкй мамлакат аз чумла сохаи кишоварзй дар кишвар афзоиш ёфта чихати ноил шудан ба яке аз самтхои мухими стратегии мамлакат мусоидати калон намуд. Х,амин аст, ки дар соли 2022 истехсоли галладонагихо ба 1 миллиону 600 хазор тонна расонида шуда, истехсоли картошка ба 1 миллион тонна баробар гардида, хачми умумии меваю сабзавот ба 3 миллиону 200 хазор тонна ва истехсоли гушти паранда дар соли 2022 бошад 8 баробар зиёд шуда, хачми воридоти он 11 баробар кам гардид, ки сабаби ин кохишёбй дар бунёду таъсиси фабрикахои парандапарварй ва истехсоли гушти паранда дар худи чумхурй мебошад[5. с.104,105].
Тахлилхо нишон медиханд, ки дар бист соли охир рушди миёнасолонаи иктисодиёт дар сатхи 7,5 фоиз таъмин гардида, Мачмуи махсулоти дохилии мамлакат аз 1,8 миллиард сомонии соли 2000 - ум то 95 миллиард сомонй дар соли 2021 ва даромади бучети давлатй аз 252 миллион сомонй ба 28 миллиард сомонй расонида шуд. Яъне, Мачмуи махсулоти дохилй кариб 53 баробар ва бучети давлатй 111 баробар зиёд гардида, хачми Мачмуи махсулоти дохилй ба хар нафар ахолй беш аз 30 баробар афзоиш ёфт.
Дар айни замон, некуахволии шахрвандони мамлакат, суботи ичтимой ва иктисодй дар кишвар бештар аз сатхи ракобатпазирии бахши кишоварзии ватании иктисодиёт вобаста аст. Рушди самараноки комплекси агросаноатй дорои ахамияти стратегй мебошад, ки халли он дурнамои таъмини амнияти озукавории мамлакатро муайян мекунад. Барои баланд бардоштани дастрасии иктисодии озукавор'1 бояд ба паст кардани сатаи камбизоат'', дастгирии табакааои эатиёлманди ааол'1, инчунин афзоиши ракобат дар истеасол ва фуруши маасулоти хуроквор'1 таважшуаи махсус дода шавад[6. с.285].
Хулоса: йамин тавр, метавон кайд кард, ки баланд бардоштани самаранокии истеасолоти кишоварз'1, таъмини дастрасии ааолии кишвар ба маводи озукавор'1, дастгир'1 ва аифзи истеасолкунандагони маасулоти кишоварз'1 аз ракибони беруна бештар аз тааия ва татбики сиёсати дахлдори кишоварз'1 вобаста аст. Бинобар ин, ба назари мо, яке аз самтхои асосии таъмини амнияти озукаворй баланд бардоштани самаранокии сохаи кишоварзй дар кишвар мебошад.
АДАБИЁТ
1.Назаренко В.И. Амнияти озукаворй / V.I. Назаренко // Ахбори аграрии Урал. - 2021. - № 3 (39). — сах. 16 - 21
2. Агентии омори назди Президенти Лумаурии Точикистон, 2021
3.Барномаи ислоаоти кишоварзии Лумаурии Точикистон барои солаои 2012 - 2020.
4. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030. -Душанбе, 2016. - 104 с.
5.Наимов БД. Таъмини амнияти озукавор'1 - омили муаими рушди иктисоди милл'1. [Матн] / Наимов БД., Нурализода Н. // Международниый исследовательский центр "Endless Light in Science» ALMATA. KAZAKHSTAN 25 JUNE 2023. с.106 - 110
6.Наимов БД. Вазъи сохаи саноат ва тамоюли рушди он дар вилояти Хатлон [Матн] / Наимов БД. // Паёми Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав. - Бохтар, 2023. - № 1/2 (110) - с.284 - 288.
УДК 330 322
РО^ОИ ЧДЛБИ САМАРАНОКИ САРМОЯГУЗОРИИ ЩТИСОДЙ БА СО^АИ
КИШОВАРЗЙ ФАЪОЛИЯТИ БОНК^ОИ ТИ^ОРАТЙ
ЛУТФУЛЛОЕВ С.З., РАСУЛОВА Д.Б.
Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
Аннотация: Мууимияти мацола аз ауамияти хоси дарки зарурати цалби сармоя ба соуаи кишоварзй вобаста аст, ки сармоягузорщои ояндадор мебошанд ва метавонанд даромади устувори дарозмуддат оваранд. Дар мацола цанбауои назариявии сармоягузории кишоварзй баррасй карда мешавад. Муаллиф роууои цалби сармоя ба ин соуаро баррасй мекунад, ки ин имкон медщад вазъи молиявии истеусолкунандагони кишоварзй беутар шавад. Баъзе самтуои цалби сармоя ба соуаи кишоварзй пешнщод шудаанд.
Калидвожахр: сармоягузории ицтисодй, лощаи сармоягузорй, хоцаги цишлоц, худмаблаггузорй, уаракати сармоя, самаранокии ицтисодии истеусолот, таулили сармоягузорй, лоиуаи сармоягузорй, ицораи молиявй, субсидияуои давлатй, царзуои сармоягузорй, царзуои кишоварзй, уудадориуои шартномавй.
Сармоягузории иктисодй ба сохаи кишоварзй сармоягузорихои умедбахш буда, метавонанд даромади устувори дарозмуддат оваранд, зеро махсулоти кишоварзй хамеша арзиш дорад, бахусус дар холе, ки чомеаи муосири мо ба истеъмоли махсулоти табий нигаронида шудааст. Х,амин тарик, сармоягузорй ба сохаи кишоварзй дар иктисодиёти кунунй фоидаовартар ва ахамияти бештар дорад. Мукаррар намудани монеахои содиротй барои корхонаххои кишоварзй имкониятхои нав фарохам овард, вале барои дарёфти манбаъхои маблаггузорй бояд талош кард.
Сармоягузории иктисодй - ин ташкили раванди истехсолй бо максади гирифтани фоида, яъне таъсиси иктидорхои истехсолй (харид ё лизинг) ва шугли мехнат маънидод карда мешавад. [10,с.174]
Лоихаи сармоягузорй бошад, амалиёти максадноки иктисодии асоснок, хачм ва мухлатхои амалишавии сармоягузорихои асосй, аз чумла хуччатхои зарурии лоихавй-сметавии ба тартиби стандартй (меъёрй) омодагардида, фаъолияти амалй оид ба татбики сармояхо (бизнес-накша) мебошад. [1. - С.19.]
Таърифи дигари ин мафхуми сармоягузорй, ин лоихаи сармоягузорй хуччати асосие мебошад, ки зарурати гузаронидани сармоягузории асосиро муайян месозад, ки дар он дар пайдарпайии кабулгардидаи фаслхо тавсифи асосии лоиха ва нишондихандахои молиявй-иктисодии бо татбики он алокаманд, пешниход гардидааст. [8. - С.25.]
Ширкатхои сармоягузорй ба бозори дохилй таваччух зохир карда истодаанд ва зарур аст, ки бозорро бо махсулоти истехсоли худ таъмин кунанд, ки ин хам барои худи сохаи кишоварзй ва хам барои сармоягузорон муфид аст.
Самаранокии фазои сохибкорй бештар аз фаъолияти макомоти ичроияи махаллии хокимияти давлатй вобаста аст ва бо таъсисдихии институти Омбудсмен оид ба хукукхои сохибкорон чихати халли масъалахо дар сатхи миллй пурзур мегардад.
Мушкилоти асосй дар сохаи бехтар намудани фазои сохибкорй ва шароити сармоягузорй аз инхо иборат аст:
- махдуд будани бозори дохилй ва хамгироии заифи байналмилалии тичоратию иктисодй, ки бо дурдаст аз бозорхои калони чахонии истеъмолй ва роххои асосии тичоратию наклиётй алокаманд аст;
- монеахои маъмурй дар рохи пешрафти сохибкорй ва мавчуд набудани механизми худмаблаггузорй (иттиходхои карзй, чамъиятхои сугуртаи мутакобила ва гайра);
