Научная статья на тему 'МАДАНИЯТНИ ГЕОГРАФИК ЎРГАНИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

МАДАНИЯТНИ ГЕОГРАФИК ЎРГАНИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

70
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
анъана / ижтимоий муҳит / моддий маданият / маънавий маданият / урф-одат / қадрият / этнос / табиий мувозанат / табиий муҳит.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ҳилола Шуҳратовна Джўрабоева

Ушбу мақолада маданиятнинг ҳудудий жиҳатлари ва уни географик ўрганишнинг асосий йўналишлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАДАНИЯТНИ ГЕОГРАФИК ЎРГАНИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

МАДАНИЯТНИ ГЕОГРАФИК УРГАНИШНИНГ АСОСИИ

ЙУНАЛИШЛАРИ

Хилола Шу^ратовна Джурабоева

ФарFOна давлат университети география кафедраси докторанти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада маданиятнинг худудий жихатлари ва уни географик урганишнинг асосий йуналишлари очиб берилган.

Калит сузлар: анъана, ижтимоий мухит, моддий маданият, маънавий маданият, урф-одат, кадрият, этнос, табиий мувозанат, табиий мухит.

КИРИШ

Инсоният этник жихатдан шунча бой ва хилма-хилдирки, хозиргача Ер сайёрасида канча халк ва элатлар яшаётганлиги фанда аник маълум эмас. И.Жабборовнинг ёзишича, «жахонда икки мингдан ортик элатлар мавжуд булиб, улар бир неча мингдан то миллиардгача етадиган миллий бирликлардан иборат» [1]. "Дунё халклари" этнографик энциклопедиясида кундалик хаётда куп ишлатиладиган "халк", "миллат", "элат" каби тушунчаларга изох берилиб, замонавий фанда бу тушунчалар урнига нисбатан аникрок "этнос" тушунчасидан фойдаланиш таклиф этилади ва Ер шарида яшовчи 600 этносга таъриф берилади [2]. Халк ёки этнослар сони канча ва улар кандай ижтимоий даражада булмасин, муайян худудда шаклланади, умумий конуният ва кадриятлар асосида ривожланади. Халклар яшаётган худуднинг табиий, минтакавий хамда тарихий узига хослиги факатгина шу халк учун хос булган моддий ва маънавий маданиятнинг ривожланиши учун шароит яратади. Маданият эса уз навбатида этнос хаётининг сакланиб колиши ёки таназзулига сезиларли даражада таъсир курсатади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маданият энг фундаментал, кенг камровли тушунчалардан бири булиб, Гарбда ва Шаркда уни ифодалаш учун турлича атамалардан фойдаланилади. Гарб мамлакатларида кулланиладиган «culture» сузи асли лотинча булиб, даставвал К,адимги Римда пайдо булган ва «ерга ишлов бериш», «ерни парваришлаш», «дехкончилик мехнати» сифатида кулланилган хамда «natura» (табиат)га зид тушунча сифатида ишлатилган [3]. Бу маънода уни дастлаб "De agri cultura"

July, 2022

330

асарининг муаллифи, милоддан аввалги 234-149 йилларда яшаб утган Рим сиёсатдони Марк Порций Катон ишлатган эди. «Culture» атамасини юкоридаги маънода куллаш бугунги кунда хам учрайди. Масалан, рус, инглиз, француз тилларидаги "агрокультура" ёки "agriculture" сузи оркали хозирда дехкончилик тармоклари ифодаланади. Кейинчалик Рим нототи, файласуф Марк Туллий Цицерон (милоддан аввалги 106-43 йй.) «Тускулан сухбатлари»да инсон томонидан яратилган, табиат яратган дунёдан фарк килувчи барча нарсаларга нисбатан «culture» атамасидан фойдаланишни таклиф этган [4].

Демак, дастлаб «culture» тушунчаси инсоннинг табиатга максадли таъсири хамда инсоннинг узини тарбиялаш, укитиш маъноларини ифодалаган булса, УЙFOниш даврида бу тушунча оркали инсоннинг гуманистик, маърифатчилик FOялари ифодаланди. «Culture» сузидан илмий адабиётларда тизимли фойдаланиш эса 1782 йили немис олими И.Х.Аделунг (1732-1806) томонидан «Опыт истории культуры человеческого рода» асарининг чоп этилиши билан бошланди [5].

Шарк мамлакатларида хусусан, узбек тилида кулланиладиган «маданият» атамаси арабча «мадина» (шахарлик, таълим-тарбия курган) сузидан келиб чиккан булиб, "шахарга хос", "шахарга оид" деган маънони ифодалайди [6]. Араблар кишилар хаётини икки турга ажратиб, бирини бадавий ёки сахроий турмуш, иккинчисини маданий, яъни шахар турмуши деб атаганлар. Бадавийлик - кучманчи холда дашту сахроларда яшовчи халкларга, маданийлик - шахарда утрок холда яшаб, узига хос турмуш тарзига эга булган халкларга нисбатан ишлатилган. Кейинчалик шахарлар илм-фан, маърифат учоFи булиб келгани таъсирида «маданият» бир катор халклар тилларида, шу жумладан узбек тилида хам, маърифатлилик, билимлилик, тарбия курганлик маъноларида ишлатила бошланди. Х,ар икки холда хам маданият дейилганда, кишилик жамияти фаолияти давомида яратилган ва яратилаётган барча ютуклар тушунилишини англаш, кийин эмас.

Маданият жуда кенг камровли тушунча булиб, «ижтимоий муносабатлардаги хар кандай узгариш маданиятга таъсир этади ва маданият бу муносабатларнинг кандай натижаларга олиб келишидан хабар беради» [6]. Француз этнологи, антрополог Клод Леви-Стросснинг фикрига кура, «каерда тартиб-коида булса, шу ерда маданият бошланади. Инсон табиатидаги барча умумийлик табиатга тегишли ва стихияли автоматизм билан характерланади, мажбурлаш нормалари билан белгиланувчи сифатлар эса маданият сохасига хосдир» [7]. Маданият факат мавжуд норма ва урф-одатларга риоя килиш кобилиятини

July, 2022

331

ривожлантиришни эмас, балки уларга риоя килиш истагини раFбатлантиришни хам уз ичига олади.

Инсоният тарихининг утган даври мобайнида олимлар томонидан цивилизациялар ва турли-туман маданиятлар тараккиётига оид жуда бой ва анча сермахсул материаллар йотилганига хамда бу борада илм ахли орасида куплаб бахс-мунозаралар булиб утганига карамай, хали хануз фанда маданият атамасининг ягона, мукаммал таърифи мавжуд эмас [8]. Америкалик маданиятшунос олимлар А.Крёбер ва К.Клакхомларнинг маълумотларига кура, 1871-1919 йиллар оралотида маданият ходисасига берилган таърифлар сони 7 тани ташкил этган булса, сунгги адабиётларда уларнинг сони 500 дан ортиб кетди [9]. Маданиятга берилган таърифлар орасида инглиз этнографи Э. Тайлорнинг таърифи энг мукаммал, деб хисобланади, яъни, "Маданият кенг маънода кишининг жамият аъзоси сифатида узлаштирган билими, эътикоди, санъати, одоб-ахлоки, конун-коидалари хамда бошка бир катор кобилиятлари ва одатлари йотиндисидан ташкил топади" [10].

Жамият ишлаб чикаришининг икки амалий тури - моддий ва номоддий ишлаб чикариш булганидек, маданият хам бир-бири билан узаро алокадор, узаро таъсирда ва бир-бирини таказо килган холда ривожланадиган икки турга -моддий ва маънавий маданиятга булинади. Моддий маданият хар доим маълум бир маънавий маданиятнинг тимсоли хисобланади, уз навбатида маънавий маданият хам кайсидир нарса, белги, тасвир, рамзларда моддий уЙFунликда мужассам булади. Мураккаб ижтимоий вокелик сифатида маданиятнинг узига хос хусусияти шундаки, у инсоният авлодларининг мехнати ва билимларини узига сингдириб олади, саклайди, доимий равишда бойитиб боради, кадриятларни туплайди ва уларни келгуси авлодларга етказиб бериш билан боFлик булган сохаларни ифодалайди [8].

Юкорида таъкидлаб утилганидек, Ер шаридаги хар бир халк ёки этнос муайян худудда шаклланади ва ривожланади. Агар этнос бир худудда узок вакт яшаса, у уша худудга оптимал мослашади ва коидага кура, табиий мувозанатни бузмайди, асрлар давомида табиатдан фойдаланишнинг факатгина шу халк учун хос булган анъаналарини шакллантиради. Ушбу анъаналар минг йиллар давомида сакланиб, доимий равишда бойитиб борилади ва маданий анъаналар сифатида авлоддан-авлодга бериб келинади. Бу сохадаги билимларни тупланиб, авлоддан-авлодга берилиб келиниши эса географиядаги ритмийлик ва даврийлик конуниятлари билан боFлик. Маданият ёрдамида кишилар у ёки бу табиий мухитга вакт давомида мослашиб борадилар ва маълум даражада мазкур табиий мухитни кайта

July, 2022

332

узгартириб, «маданий ландшафт»ларни яратадилар. Бу жараён этнослар шаклланган ва узок вакт (бир неча авлод) яшаб келган маълум географик мухитда содир булади. Кишилар жамоаси бу мухитдан фойдаланишнинг узига хос куникма, малака ва анъаналарига маданият сифатида караб, уни авлоддан авлодга бериб келадилар [11].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Инсоният яратган моддий ва маънавий бойликлар шу кадар бехисоб ва хилма-хилдирки, битта фан оркали уларни тулик камраб олиш, турли жихатларини урганиш мумкин эмас. Урганилаётган ходиса, предмет ёки вокеа, реал борлик канча мураккаб ва серкирра булса, уни урганувчи фанлар сони хам шунча куп булади ва мазкур фанларда эришилган ютукларни урганиш натижасида бу обьект туFрисида тула маьлумот олиш мумкин. Маданият сохаси этнология, тарих, фалсафа, социология, санъат, ахлок, эстетика, диншунослик, маданиятшунослик, фольклоршунослик, археология ва бошка фанлар томонидан урганилади. Мазкур фанларнинг хар бири тадкикот предмети сифатида маданиятнинг маълум бир FOясини яратади ва узига хос тадкикот усулларидан фойдаланади. Масалан, этнология учун маданиятни урганиш этносларнинг келиб чикиши ва шаклланиши, жойлашиши ва этник тузилиши, урф-одатлари, маънавияти ва миллий хусусиятларини урганиш учун керак. Тарих фани учун маданиятни урганиш инсониятнинг бутун утмиши давомида жамият хаётида содир булган вокеа-ходисалар, жараёнларни яхлит бир тарзда тадкик этиш учун мухимдир. Археология учун маданиятни урганиш моддий маданият ёдгорликларига асосланиб, кишилик жамияти утмишини урганиш учун зарур булади. Бу сохадаги билимларни тупланиб, авлоддан-авлодга берилиб келиниши эса географиядаги ритмийлик ва даврийлик конуниятлари билан боFликлигини хисобга олиб, биз бу йуналишни урганишга географларнинг диккатини каратиш лозим, деб уйлаймиз.

Географлар томонидан маданиятнинг худудий жихатларини урганиш XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланди ва купрок маданият географияси, маданий экология, этногеография, этноэкология, этнометеорология, этнотопонимика каби йуналишларда амалга оширилмокда. Маданиятни географик жихатларини тадкик этишнинг назарий-услубий асослари хорижлик олимлар (Ф.Ратцел, К.Зауэр, Г.Конклин, Ж.Стюард) ва МДХ, мамлакатлари олимлари (Л.С.Берг, П.Н.Савицкий, М.Г.Левин, Н.Н.Чебоксаров, В.Г.Богораза-Тан, Б.В.Андрианов, В.И.Козлов, И.И.Крупник, Л.Н.Гумелев, Р.Ф.Итс, А.Н.Ямсков, К.Б.Клоков, К.П.Иванов, И.Ю.Гладкий,

July, 2022

333

В.Н.Kaлуцков, МЗ^гулита, A.Г.Дружинин) ишлaридa кeлтирилгaн. Хэлкимизнинг тaбиaтдaн фойдaлaниш aнъaнaлaрини yргaнишнинг тaриxий жихэтлэри Ba худудий мaсaлaлaри и.жэ66оров, И.Лширов, У.Aбдуллaeв, Р.Бaллиeвa, A.С.Солиeв, Ю.Axмaдaдиeв, и.нэзэров Ba бошкэ кэтор олимлэр томонидэн урганилган [12].

А.Г.Дружининнинг тэъкидлэшичэ, хэр кэндэй сaйëрaвий (плaнeтaр) ходисэ сингэри, "мэдэният худудийдир, яъни, угeогрaфик омилнинг кенг кулэмли тэъсиридэ шэкллэнэди, мэкон Ba зэмондэ фэрклэнэди, муэйян иммaнeнт (ички) худудий шэкллэрдэ ривожлэнэди" [13]. Мэдэниятдэги узигэ xослик xaлклaрнинг узи яшэйдигэн тэбиий мухитгэ мос холдэги турмуш тэрзи хэмдэ xyжaлик фэолиятидэ нaмоëн булэди. Тэбиий-геогрэфик Ba иклим шэроити эхолининг нэфэкэт xyжaлик фэолияти Ba турмуш тэрзи, бэлки куп киррэли мэънэвий мэдэнияти Ba миллий рухияти xусусиятлaрининг шэкллэнишидэ хэм мухим омил булиб xизмaт килэди.

Геогрэфиядэ мэдэниятни, эйниксэ, инсоннинг тэбиэт билэн уЙFунликдaги мэдэниятини ургэниш энтропогеогрэфик излэнишлэрнинг эсосини тэшкил этэди. Тaриxaн шэкллэнгэн тэбиэтдэн фойдедэниш мэдэниятини (кенг мэънодэ) бaxолaшдa этнология, ижтимоий-экология Ba геогрэфия орaдиFидa шaкллaнгaн этноэкология йyнaдишидaги нэзэрий ëндaшувлaр кул келэди. Kyn эсрлик, вaкт синовигa бэрдош бергэн, тaкрорлaшлaр Ba янглишишлэр нэтижэсидэ тaкомиллaшиб боргэн тэбиэтдэн фойдaдaниш Ba уни мухофэзэ килиш буйичэ тyплaнгaн куникмэ Ba мaлaкaлaр йиFиндиси яъни этноэкологик мэдэният aвлоддaн aвлодгa бериб келинэди [11, 14]. Хэлклэрнинг миллий кэдрятлэри дaрaжaсигa эйлэниб улгургэн бундэй мэдэниятни унитилиши ëra уни нaзaргa илмэслик окибэтидэ дунëдa куплэб минтaкaвий Ba глобэл экологик муэммолэр келиб чикмокдэ.

XyroCA

К,илиб aйтгaндa, тэбиий Ba ижтимоий мухит билэн уЙFун ривожлaнишгa aсослaнгaн мэдэниятни геогрэфик нуктэи нaзaрдaн ургэниш, бу мэдэниятни ижтимоий тaрaккиëтни инкор этмэгэн холдэ xaëтгa тэтбик этиш, келэжэк aвлодлaргa еткэзиш мaвжуд экологик муэммолэрни бaртaрaф этишдэ, вужудгa келиши мумкин бyлгaнлaрини эсэ олдини олишдэ мухим омил булиб xизмaт килэди.

July, 2022

334

REFERENCES

1. Жабборов И. Узбек халки этнографияси. Т.: "Укитувчи", 1994. - 320б.

2. Народы мира. Энциклопедия.- М.: ОЛМА Медиа Групп, 2007.-640с.

3. Культурология: Учебное пособие / Под ред. проф. Г.В. Драча. - М.: АльфаМ, 2003. - 432 с.

4. Культурология : учебник / Т. Ю. Быстрова [и др.] ; под общ. ред. канд. ист. наук, доц. О. И. Ган. - Екатеринбург : Изд-во Урал. ун-та, 2014. - 192 с.

5. Культурология: учебник для вузов/ В.М.Соловьев, 2-ое изд., испр. и доп.-Москва; Берлин: Директ Медиа 2019.-616с.

6. Фалсафа комусий луFати. Т.: "Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти", 2004. 230-б.

7. Лотман Ю.М. Избранные статьи в трех томах. Том I. Статьи по семиотике и топологии культуры. Таллин, «Александра», 1992.- 247б.

8. Etnologiya. Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun o'quv qo'llanma/ A.A. Ashirov, Sh. Atadjanov. - Т.: «IQTISOD- MOLIYA», 2008. - 176 b.

9. Культурология : учебник / Т. Ю. Быстрова [и др.] ; под общ. ред. канд. ист. наук, доц. О. И. Ган. - Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2014. - 192 с.

10.Тайлор Э.Б. Первобытная культура. Москва: "Политиздат", 1989, с. 57.

11. Ахмадалиев Ю. Этноэкология. (географик жихатлари). - ФарFOна: "Classic", 2021. 286 б.

12. Ахмадалиев Ю., Комилова Н. Этноэкологик маданиятнинг худудий жихатлари. / (монография) ФарFOна: "Classic"-2020. 120 б.

13. Дружинин А.Г. Теоретические основы географии культуры. Ростов -

на-Дону: из-во СКНЦВШ, 1999. - 151 с. 14.. http://www.dissercat.com/news/rss.

July, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.