Научная статья на тему 'МИЛЛАТ ШАКЛЛАНИШИНИНГ УМУММИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ЮКСАКЛИШДАГИ ЎРНИ'

МИЛЛАТ ШАКЛЛАНИШИНИНГ УМУММИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ЮКСАКЛИШДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
162
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавият / маънавий юксалиш / тарбия / фалсафий фикр / миллат / умуммиллий қадрият / spirituality / spiritual uplift / upbringing / philosophical thought / nation / national value

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Файзбек Улуғбек Ўғли Умаров

“Миллат” тушунчаси ижтимоий-гуманитар ва фалсафий фанлар доирасида энг баҳс талаб мавзулардан бири саналади. Бу масалага фалсафий фикр тарихида кўп бор тўхталинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF NATIONAL FORMATION IN NATIONAL SPIRITUAL GROWTH

The concept of "nation" is one of the most controversial topics in the social sciences and philosophical sciences. This issue has been touched upon many times in the history of philosophical thought.

Текст научной работы на тему «МИЛЛАТ ШАКЛЛАНИШИНИНГ УМУММИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ЮКСАКЛИШДАГИ ЎРНИ»

МИЛЛАТ ШАКЛЛАНИШИНИНГ УМУММИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ

ЮКСАКЛИШДАГИ УРНИ

Файзбек УлуFбек уFли Умаров

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

"Миллат" тушунчаси ижтимоий-гуманитар ва фалсафий фанлар доирасида энг бахс талаб мавзулардан бири саналади. Бу масалага фалсафий фикр тарихида куп бор тухталинган.

Калит сузлар: маънавият, маънавий юксалиш, тарбия, фалсафий фикр, миллат, умуммиллий кадрият

THE ROLE OF NATIONAL FORMATION IN NATIONAL SPIRITUAL

GROWTH

Fayzbek Ulugbek ugli Umarov

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

The concept of "nation" is one of the most controversial topics in the social sciences and philosophical sciences. This issue has been touched upon many times in the history of philosophical thought.

Keywords: spirituality, spiritual uplift, upbringing, philosophical thought, nation, national value

КИРИШ

Марказий Осиё уйгониш даврида ижод килган алломалар ижодида бу масала хусусида куплаб фикрлар учрайди. Масалан, Абу Наср Форобий тарбияда миллий узига хослик мавжудлигидан келиб чикиб ёзади: "Тарбия... амалий иш, тажриба билан яъни шу халк, шу миллатнинг амалий малакаларидан иборат булган иш харакат, касб-хунарини урганишдир"1. Абу Райхон Берунийнинг таъкидлашича, "эхтимол мамлакатлари бизнинг мамлакатларимиздан узок миллатнинг бизга етиб келмаган ёки (кейинчалик) ишлатилмай колган тарихлари

л

(эралари) бордир" . Шу уринда таъкидлаб кетиш жоизки, мутафаккирлар миллат тушунчасига синоним сифатида ишлатилувчи эл, улус, раъият, халк деганда

1 Хайруллаев М. Форобий (хаёти ва илмий меъроси) - Т.: Узбекистан, 1991. 71-б.

2 Абу Райхон Беруний. Тарвохлар (Жавохирот китоби). -Т.: Мерос, 1991.71-б.

ишлатиладиган "миллат" тушунчасини хам уз урнида ишлатган.

Филология фанлари доктори, профессор Б.Косимов ушбу холатни назарда тутиб ёзади: "Миллат тушунчаси бизда эскидан келади. Масалан, Навоийнинг деярли хар бир асарида учрайди. Олайлик у Пахловон Мухаммадга "Шамсул миллати вад-дин" (дин ва миллат куёши) деб таъриф беради. У миллатни куп уринларда тил, дин, худуд бирлигига таянган дин, мазхаб маъносида хам куллайди, лекин кишилар жамоасини назарда тутади .

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Юкорида келтирилган муаллифлар фикрига таяниб айтишимиз мумкинки, миллат тушунчаси Марказий Осиё халклари ёзма манбаларининг купчилигида айни маънода ишлатилган.

Собик иттифок даври тадкикотларида "миллат" тушунчасига оид булган сузлар деярли ишлатилмай унинг урнига халк тушунчаси кулланиб келинган. Лекин синчиклаб урганилса, хатто уша давр олимлари хам "халк" сузини купинча "миллат" маъносида ишлатганлигини пайкаса булади1. Ю.В.Бромлей тадкикотларида "муайян худудда яшаши, тили, келиб чикиши, моддий ва маънавий маданияти, турмуш тарзи ва умумий хусусиятларга эга булган тарихий

л

бирликни англатадиган халк маъносида "этнос" атамаси ишлатилади" , деб изох берилади. Фалсафа фанлари доктори, профессор И.Жабборов фикрича, "халк деган тушунча анча кенг маънога эга, баъзан халк деб бир туп кишиларни ёки оммани тушунсак, баъзан бир неча эллат ва миллатлар яшайдиган давлат ёки

"5

мамлакат ахолисини тушунамиз" .

"Узбек тилининг изохли лугати"да хам халк сузи, "бирор мамлакат ёки давлат ахолиси", "миллат, элат, халойик, оломон" сингари катор маъноларни бериши уктирилади4. С.Т.Калтахчяннинг далолат беришича арман тилидаги "азг" ("нация", "миллат") тушунчаси V асрдан бошлаб учрайди. Бу уринда "азг" арман халкини умуман унинг миллатини, яъни умумий этник белгиларини ифодалайди, бундан ташкари, мазкур атама у ёки бу кондошликнинг 10 тагача булган авлоди гурухини хам англатади5.

Шу билан бирга собик иттифок даврида чоп этилган айрим адабиётларда миллатларнинг уткинчилиги, худди синфларни зурлик кучи билан йук килиш

3 Косимов Б. Уйгонган миллат маърифати. / Узбекистон адабиёти ва санъати. 1994. 25- март.

1 Каранг: Бахронов Ж. Шахс миллий узлигини англаш конуниятлари. - Самарканд.: Зарафшон. 1995.11- 6.

2 Бромлей Ю. В. Этнос и этнография. -М.: Наука. 1978. стр. 37.

3 Жабборов И. Жахон халклари этнографияси. - Т.: Укитувчи,1985. 39- б.

4 Узбек тилининг изохли лугати. - М.: 1981. II жилд. 316- б.

5 Калтахчян С.Т. Ленинизм о сушности нации и пути интернацианальний обшности людей. - М.: Издательство МГУ, 1976.стр. 15.

мумкинлигига ("кулоклаштириш сиёсати") ухшаш каби фикрлар хам илгари сурилган. Собик иттифок даврида чоп этилган "Философиядан семинар машгулотлари" китобида талкин килинишича, синф сингари миллат хам "табиий географик факторлар билан эмас, балки ижтимоий-иктисодий муносабатлар билан белгиланадиган мураккаб ижтимоий ходисадир. Синфлар сингари миллатлар хам уткинчидир, яъни тарихда абадий сакланиб колмайди"1.

Бизнингча, миллатни синфларга киёслаб уни "уткинчи" сузи билан боглаб ифодалаш уринсиз хисобланади. Чунки синфларни маълум бир даврда йукотиб (зурлик йули билан) синфсиз жамиятни барпо этиш мумкин лекин у абадий булиб колмайди. Жамият, инсонлар бор эканки улар ижтимоий мулкни турлича тасарруф этади. Бу холат синфларнинг доимо мавжуд эканлигини англатади. Синфсизлик жамият тараккиётига узининг салбий таъсирини курсатгани сингари миллатларни йукотишга каратилган сиёсат хам жамият тараккиётига ижобий таъсир этмайди.

МУХ,ОКАМА

Миллатлар табиий-тарихий шароит ва ижтимоий-географик мухит таъсирида шаклланади. Бу жараёнда хар бир миллатнинг узига хос гурури, характери, тили, яшаб турган жойи ва маънавий бирлиги булади. Миллат тушунчасига берилган "иктисодий бирлик" тушунчаси замирида хам чинаккам

л

илмий хулоса эмас купрок мафкуравий режа ётади . Агар бир территорияда яшовчи ва умумий тилга эга булган одамларни иктисодий алокалар бир бутун килиб, миллат сифатида шакллантирганида, кадимги Туронда ягона туркийлар бугунга келиб узбек, козок, туркман, коракалпок, уйгур каби шахобча миллатлар сифатида номланмас эди.

"Миллат" тушунчаси хакида собик иттифок давридаги адабиётларда кайд этилганидек капиталистик жамият пайдо булгандан кейин миллатлар пайдо булганлиги, яъни Англия, Франция, Италия каби давлатларга хос булган тил, иктисодий бирлик, худуд ва маънавий бирликларни узида акс эттирувчи тушунча сифатида эмас, унга янгича, креатив ёндошув лозим. Шунда хар бир миллатга хос булган миллий хусусиятлар, фазилат ва иллатлар тугрисида тулаконли тасаввурга эга булинади. Натижада миллий онг усади ва миллий узликни англаш содир булади.

Миллат ва миллатлараро муносбатлар масаласи буйича илмий изланиш олиб борган файласуф Н.Назаров таъкидича, "миллат - тил, урф-одат, анъана, ижтимоий-маданий алокалар, узликни англаш ва узликни аташ хусусиятларини

1 Туленов Ж., Fофуров 3., Исмоилов Ф. Философиядан семинар машгулотлари. -Т.: Укитувчи. 1990. 209-б.

2 Бахронов Ж. Шахс миллий узлигини англаш конуниятлари. - Самарканд.: Зарафшон, 1995. 13-б.

узида мужассам этувчи ижтимоий бирликдир"1.

Юкоридаги миллат масаласига берилган таърифни инкор килмаган холда миллат тушунчасига куйидагича таъриф беришни уринли деб хисоблаймиз. Миллат - худудий ва иктисодий хаёт, тил ва маънавий хусусият, маълум даражада биологик узига хослик (ташки куринишда билинади) шунингдек, характер, темпрамент ва урф-одат хусусиятлари бирлигига эга булган, тарихан таркиб топган одамлар уюшмасининг махсус шаклидир.

НАТИЖА

Тил бирлиги унда гапирувчиларни боглайди, уларнинг якдиллигини ва хамфикрлигини таъминлайди: муайян миллатнинг барча вакиллари бир-бирларини яхши тушунишади, бу эса инсоннинг энг ички калбини камраб олади. Бинобарин, хаётнинг энг чукур асосида миллатнинг реал алока ва бирлиги мавжуд. Тил нафакат алока (мулокат) воситаси, балки билиш воситаси хамдир: тил - миллатнинг калби (рухи). Тил - бу узига хос "анъаналар араваси", авлоддан авлодга хиссиётларни, тимсолларни, эмоцианал ассоциацияларни ва мифларни саклаб ва етказиб келади. Тил характер миллий узига хослигининг энг чукур ва асосий ифодаси. Миллатдаги одамлар характерининг турли-туманлиги миллатнинг реал бирлигига халакит бермаганидек, миллий характернинг турли-туманлиги барча миллатларнинг инсониятга реал бирлашишига халакит бермайди.

Бу бирликда миллатнинг маънавий хаёти, унинг маданияти миллат субъектларининг барча шахсий кучлари томонидан мустахкамланади, унинг хар бир субъекти эса, умуммиллий маънавий юксакликдан ижодий энергия манбасини олади. Бу йулда уз миллатига мухаббат, унга булган ишонч унинг рухининг ижодий кучига ва равнакига хизмат килиш учун бирлашади.

Уз миллатини севган инсоннинг унга ишонмаслиги мумкин эмас: зеро, "Ватан жонли маънавий (рухий) кучдир, бундай холат унинг фаровонлигига, хаклигига, энергиясига ва келажак авлодларига мустахкам сезги (хис-туйгу) беради"1.

ХУЛОСА

Бир суз билан айтганда, миллат бир-бирига кон-кориндош булган кабилалар ва элатлардан хам, кон-кориндош булмаган кабилалар, ирк ва элатлардан хам вужудга келган. Миллатнинг тарихий утмиши вужудга келиши ва ривожланишининг хусусиятлари, унинг иктисодий тузуми, маданияти, географик

1 Назаров Н. Марказий Осиёда миллатлараро муносабатлар. -Т.: Global Books, 2018. 67- б.

1 Ильин И.А. Путь духовного обновления. - Мюнхен., 1962. Стр.176

ва иктисодий мухитининг, турмуш тарзи ва анъаналарининг узига хослиги -буларнинг барчаси миллатнинг маънавий киёфасида из колдиради, хамда у умуммиллий маънавий юксалишда мухим урин тутади. Чунки миллат сифатида бирлашган одамларда муштарак манфаатлар атрофида жипслашиши кучаяди. Муаммолар англаб этилади ва буни хал килиш учун хаммада харакат пайдо булади. Шундай экан хар бир мамлакат уз олдига жамият аъзоларни бирлаштириш ва том маънодаги миллатни шакллантириш гоясини устувор вазифа сифатида куймоги лозим.

REFERENCES

1. Хайруллаев М. Форобий (хаёти ва илмий меъроси) - Т.: Узбекистон, 1991. 71-б.

2. Абу Райхон Беруний. Тарвохлар (Жавохирот китоби). -Т.: Мерос, 1991.71-б.

3. Косимов Б. Уйгонган миллат маърифати. / Узбекистон адабиёти ва санъати. 1994. 25- март.

4. Shayxislamov, N. (2020). So'z urg'usining o'zbek va ingliz tillaridagi farqlash vazifasining qisqacha tavsifi. O'zbekistonda innovatsion ilmiy tadqiqotlar va metodlar, 13-14.

5. Шукурова, М. А. (2020). СВЯЗЬ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ С КУЛЬТУРОЙ РУССКОГО И УЗБЕКСКОГО НАРОДОВ. Science and Education, 1(Special Issue 3), 204-211.

6. Ахмедов, Б. А., Шайхисламов, Н., Мадалимов, Т., & Махмудов, К. (2021). SMART ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНДАН ТАЪЛИМДА ТИЗИМИДА КЛАСТЕРЛИ ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ. Scientific progress, 7(3).

7. Шайхисламов, Н. (2020). Абай поэзиясындагы философиялык сарын. Абай ижоди ва илмий меросини урганиш масалалари, 154-157.

8. Шайхисламов, Н. (2020). МАВКЕИ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИЯ ДАР СИСТЕМАМ ФАНХ,О ВА ВОБАСТАГИИ ОН БО ЭТНОЛИНГВИСТИКА, СОТСИОЛИНГВИСТИКА ВА ЭТНОПСИХОЛИНГВИСТИКА. Academic research in educational sciences, (4).

9. Shayxislamov, N. (2021). Lingvomadaniyatshunoslikning shakllanishi va vujudga kelishi. The 21st Century Skills for Professional Activity, (2), 274-276.

10. Kobilova, N., Shayxislamov, N., & Raimova, M. (2021). O 'ZBEK VA INGLIZ PAREMIOLOGIK BIRLIKLARINING QIYOSIY-SEMANTIK TAHLILI. Scientific progress, 1(4).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.