Научная статья на тему 'МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАРДА ФАНЛАРАРО БОҒЛАНИШ ВА УНИНГ ЁШ АВЛОДГА ТАЪСИРИ'

МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАРДА ФАНЛАРАРО БОҒЛАНИШ ВА УНИНГ ЁШ АВЛОДГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
93
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тасвирий санъат / меъморчилик лойиҳалари / ҳаққоний тарих / бирламчи манбаларни илмий асосда ўрганиш услублари. / Fine arts / architectural projects / real history / methods of studying primary sources on a scientific basis

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Бахтиёр Асқарович Рўзинов

Мазкур мақола олий таълим ва умумий ўрта таълим тизимида тарих, археология, география, биология, меъморлик, тасвирий ва амалий санъат йўналишларида илмий изланишлар олиб бораѐтган тадқиқотчилар ва педагог ходимлар учун ўз касбий кўникма ва малакаларини такомиллаштириш масалаларига қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERDISCIPLINARY LINKS IN RESEARCH ON CULTURAL HERITAGE SITES AND ITS IMPACT ON THE YOUNGER GENERATION

This article focuses on improving the professional skills and competencies of researchers and educators conducting research in the fields of history, archeology, geography, biology, architecture, fine and applied arts in higher education and general secondary education.

Текст научной работы на тему «МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАРДА ФАНЛАРАРО БОҒЛАНИШ ВА УНИНГ ЁШ АВЛОДГА ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРИДАГИ ТАДЦЩОТЛАРДА ФАНЛАРАРО БОГЛАНИШ ВА УНИНГ ЁШ АВЛОДГА ТАЪСИРИ

(Гойиб булган шахдрдан нишона, ёхуд Дах,якота ёдгорлиги мисолида)

Бахтиёр Аскарович Рузинов Наманган давлат университети, Амалий санъат ва рангтасвир кафедраси

укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6762293

Анотация. Мазкур мацола олий таълим ва умумий урта таълим тизимида тарих, археология, география, биология, меъморлик, тасвирий ва амалий санъат йуналишларида илмий изланишлар олиб бораётган тадцицотчилар ва педагог ходимлар учун уз касбий куникма ва малакаларини такомиллаштириш масалаларига царатилган.

Калит сузлар: Тасвирий санъат, меъморчилик лойщалари, %аццоний тарих, бирламчи манбаларни илмий асосда урганиш услублари.

МЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫЕ СВЯЗИ В ИССЛЕДОВАНИЯХ ОБЪЕКТОВ КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ПОДРАСТАЮЩЕЕ

ПОКОЛЕНИЕ

Аннотация. Данная статья посвящена повышению профессиональных навыков и компетенций научных работников и педагогов, проводящих исследования в области истории, археологии, географии, биологии, архитектуры, изобразительного и прикладного искусства в высшей школе и общем среднем образовании.

Ключевые слова: изобразительное искусство, архитектурные проекты, реальная история, методы изучения первоисточников на научной основе.

INTERDISCIPLINARY LINKS IN RESEARCH ON CULTURAL HERITAGE SITES AND ITS IMPACT ON THE YOUNGER GENERATION

Abstract. This article focuses on improving the professional skills and competencies of researchers and educators conducting research in the fields of history, archeology, geography, biology, architecture, fine and applied arts in higher education and general secondary education.

Keywords: Fine arts, architectural projects, real history, methods of studying primary sources on a scientific basis.

КИРИШ

Мамлакатимизда олиб борилаётган кенг куламли ислох,отлар, моддий маданий меросимизни асраб-авайлаш, улар билан боглик тарихий хдкикатни халкимизга етказиш, ижобий узгаришларни жамоатчиликка етказишда, халкимиз тарихий тафаккурини устиришнинг урни бекиёсдир. Халкимиз ва усиб келаётган ёш авлодни юксак инсоний кадриятлар рух,ида тарбиялаш, уларда аждодлар хотирасига садокат, Ватанга мухдббат х,исларини шакллантириш таълим-тарбия сохд вакилларининг хизматларидан биридир.

Айникса, тасвирий ва амалий санъат сохдси айни пайтда илгор тарбиявий-маънавий таргибот воситаси уларок давлат эътиборидаги сох,а сифатида ривожланиб бормокда. Мазкур сохдни ривожлантириш юзасидан Узбекистон Республикаси Президенти томонидан имзоланган Фармон ва ^арорлар айни вактда узининг амалий натижасини бермокда.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Мухтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев давлат рахбари лавозимига киришган дастлабки кунлардаёк, халкнинг хакконий тарихи тараккиётнинг кудратли кучи эканлигига алохида ургу бериб, жумладан: "Буюк тарихда хеч нарса изсиз кетмайди. У халкларнинг конида, тарихий хотирасида сакланади ва амалий ишларида намоён булади. Шунинг учун хам у кудратлидир. Тарихий меросни асраб-авайлаш, урганиш ва авлодлардан авлодларга колдириш давлатимиз сиёсатининг энг мухим устувор йуналишларидан биридир", деган эдилар [1:29.].

Зеро, жамиятда санъат сохасининг ахамияти юзасидан давлатимиз рахбари Ш.Мирзиёевнинг: "Бир хакикатни хеч качон эсимиздан чикармаслигимиз керак: мамлакатимизда маданият ва санъат тараккий этмаса, жамият ривожланмайди. Халкимизнинг ривожланиш даражаси аввало миллий маданиятимизга караб бахоланади. Шу маънода, маданият — бу халкимиз, жамиятимиз киёфасидир. Биз Узбекистоннинг янги киёфасини яратишга киришган эканмиз, буни аввало миллий маданиятимизни ривожлантиришимиздан бошлашимиз лозим" - деган таъкиди жуда уринлидир.

ТАДЦЩОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Миллий мафкурамизнинг пойдевори булган тарихий меросимизни урганиш жамият маънавиятини юксалтиришнинг асосий шартларидир. Маълумки, диёримиз дунё тамаддунининг энг азалий масканлари, марказларидан биридир. Республика худудидаги моддий - маданий ашёлар юзлаб бебахо археологик, меъморий ва ёзма ёдгорликлар, ота-боболаримиз кадок кулларининг заминда колдирган кошона-ю саройлари, уз давридаги гузаллик оламининг мезони - амалий санъат ва халк ижодиёти намуналарининг барчаси халкимизнинг бой ва бетакрор тарихий - маънавий меросидир [2:12.].

Вилоятимиздаги кисман очиб урганилган моддий маданий мерос объектларидан бири бу археологик ёдгорликлар булиб, уларни илмий урганиш, уларни авайлаб-асраш ва келажак авлодларга бенуксон етказиш бизнинг шарафли бурчимиздир.

Жумладан, Буюк ипак йулининг гуллаб-яшнашида пойтахт шахарларнинг ахамияти катта булган. Бу борада кадимги Фаргона улкасининг пойтахти Ахсикент катта ахамиятга моликдир. Лекин шу билан бир каторда урта асрлардаги киркдан зиёд шахарлар хакида хам ёзма манбаларда маълумотлар бериб утилган. Ушбу манбалардаги шахарлардан бири Шикит шахри булиб, у икки дарё оралигидаги дастлабки шахардир. Ушбу манбаларни манбашунос Алижон Вохидов томонидан Фаргона шахарлари орасидаги масафоларни урганиш натижасида аниклаган.

Зотан, мозий пинхонларини фанга фош килиш савоблидир. Инсоният хаётида туфон, тошкин, кучки, зилзила каби куплаб табиий офат мусибатларни бошидан кечирган. 1621 йилда Ахсикентда хам руй берган дахшатли ер силкинишидан сабаб водийдаги катор шахар-у кишлок харобага айланди. Х,атто номлари тарихдан изсиз учди. Аммо, олимларнинг изланишлари туфайли уларнинг вайронага айланиш сабаблари илмий равишда мукаммал урганиш, бирламчи манбалар оркали жойлашган урни, координаталари оркали мутахассислар билан хамкорликда урганилиб хакконий тарихини аниклаш ишлари олиб борилмокда [3:73.].

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2019 йил 28 февраль 1 март кунлари Наманган вилоятига хусусан, Ахсикент мажмуасига ташрифи ёдгорликни "Очик осмон остидаги музей"га айлантиришда мухим ахамият касб этди. Давлатимиз

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

рахбари Ахсикент - темурийзода Умаршайх Мирзо давлатининг пойтахти булганлигини, шахар тарихини бирламчи, ишончли манбалар асосида янгидан ёзиб халкка етказиш лозимлигини уктириш баробарида археология фанини ривожлантиришга доир баъзи таклифларни билдириб утди. Ахсикентда республикамиз Олий таъдим муассасалари тарих ва археология йуналиши талабаларининг дала амалиётини утказиш, хар икки йилда "Утмишга саёх,ат", деб номланувчи халкаро тарихий, археологик-этнографик фестивалини, халк таълими муассасалари укувчиларида утмишга булган кизикишни уйготиш максадида ёдгорликка синфдан ташкари мунтазам экскурсиялар уюштириш, "Ёш кадимшунослар" мактабини ташкил этиш, сафар таассуротлари асносида иншолар танловини утказиш максадида "Буюк тарихдан-буюк келажак сари" шиори остида боскичма-боскич амалга ошириладиган тадбирлар жадвалини ишлаб чикиш, "Бархаёт аждодларимиз" рукнидаги улуг шахсларимиз хакидаги брошюраларни нашр этиш ва вилоятимиздаги укув даргохларига етказиш кабилар шулар жумласидандир [4.]. ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Х,акикатан хам, мактабларда хафтасига икки марта синфдан ташкари машгулотлар утказиш, диккатга сазовор турли ёдгорликларга экскурсиялар уюштириш, укувчиларни ижодий фаолиятга йуналтириш уларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш ишига кумаклашса, бошка бир жихати буш вактларини мазмунан бойитади, уларни аклан ва жисмонан камолотига ёрдам беришда катта роль уйнайди.

Узбек археологияси отаси саналмиш академик Яхё Гуломов "Археологик казишма жаррох,лик операциясига ухшайди" дея, бежиз ургу бериб утмаган [2:7.].

Худди шундай археологик ёдгорлик колдикларини муаллиф томонидан Наманган вилояти, Уйчи тумани Жийдакапа кишлок фукаролар йигини, Дахякота кишлогида яшовчи А.Х,акимовнинг ховлисидан кадимги бино пойдевори колдиклари топилди ва IX-XI асрларга тегишли эканлиги аникланди. Бу ерда археологларни жалб килиб илмий тадкикот ишлари олиб борилиб, бу иншоот колдиклари хакикатан хам 1Х-Х1 асрларга мансуб хаммом колдиклари эканлиги аникланди. Натижада хозирги кунда сакланиб колган хаммомнинг уч хонаси очиб урганилди.

Бизга маълумки, ислом оламида факатгина йирик марказлашган шахарларда илм-фан, савдо-сотик ва ишлаб чикаришни янада ривожлантириш максадида талабалар учун мадрасалар курилган. Шу билан бир каторда мадраса атрофида масжид, хаммом ва хунармандлар расталаридан иборат бир мажмуа булган. Бу аждодларимиз урта асрлардаёк диний ва дунёвий илмларни пухта узлаштирганликлари, айникса, хандаса (геометрия), математика, кимё, тиббиёт, меъморчиликни санъат даражасигача олиб чикканликлари, фанлараро алоканинг ахамиятини уша даврлардаёк хис этганликлари ва табиатни эъзозлаганларидан далолатдир.

Ушбу жойдан уша даврга оид Сомоний ва ^орахонийлар даврида зарб этилган чака тангалар хам топилди. Яна бир мухим топилма эса камдан-кам ишлатилган 37х37х4 см улчамдаги пишик гишт хамда 30х14х4 см улчамдаги гишт намуналари билан ишланган пойдевор ва девор колдикларидир. Бу ерда турли услубда ишланган сирли сопол идишлар, тигел парчалари, шиша синиклари, сопол кувур синиклари, мис буюм колдиклари ва уларнинг синиклари хам учради. Еиштларни махсус тайёрланган кир коришмаси билан урилган. [5:57.].

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Бу топилган топилмаларни, яъни утхона йулагидан олинган курум, кир коришмаси ва бошка буюмларни НамДУ профессори Ш.Абдуллаев, катта укитувчи ФДошимовлар тахлил килдилар. Дастлабки кимёвий тахлил натижалари куйидаги жадвалда келтирилди.

1-жадвал

Таъсир Узгаришлар

Аникланган модда

этувчи реагент ^озон куяси Х,аммом девори Кул колдиги

1.Ж1 Хлорид кислота Х,идсиз, рангсиз газ, тиник эритма озрок коллоид чукма Рангсиз газ, озгина палагда тухум хидли лойка эрит-ма, лойранг чукма Х,идсиз, рангсиз, лойка эритма, кора чукма CO2, CaCl2, SiO2, силикатлар

2. KOH Уювчи калий Узгармади Узгармади Узгармади -

3. CH3COOH Сирка кислота ^идсиз, рангсиз газ Эриди Эриди CaCO3 MgCO3

4. Бутанол Эритмади эритмади эритмади Ноорганик моддалар

5. Хлороформ эритмади эритмади эритмади Ноорганик моддалар

6. Ацетон эритмади эритмади эритмади Ноорганик моддалар

7. Сув эритмади эритмади эритмади Ноорганик моддалар

Биринчи тажрибада олинган хлорид кислотали эритмаларни кайта тахлил килиш натижасида кайси аналитик гурух катиони борлиги маълум булди.

2-жадвал

Узгаришлар

Таъсир

^озон куяси Х,аммом девори Кул колдиги

этувчи реагент Аникланган модда

1.KOH Ок чукма Ок чукма Озрок ок чукма CaCO3, MgCO4 чукмалари

2.H2SO4 сульфаткислотаси Ок чукма Ок чукма Озрок окчукма CaSO4чукмаси

Ушбу тахлиллар бирламчи булиб, янада аникрок ва туларок маълумотлар олиш учун элемент анализ, спектроскопик, хроматографик ва атом-адсорбцион усулларда текшириш максадга мувофикдир.

^ургонча махалласида яшовчи фукаро Шарифжон Йулдошев ховлисида урта асрларга тааллукли булган, сомоний ва корахонийлар даври курилиш анжоми булган пишик гиштдан курилган расадхона ёки сардобага ухшаш иншоот колдиклари эканлиги аникланди. Иншоотнинг улчамлари диаметри 7,40 метр, айрим жойлари эса 6,60 метрдан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

иборат. Ер сатхидан 1 метр чукурликда жойлашган. Гишт улчами калинлиги 3х14х28 см.дан иборат. Туккиз катор терилган гишт катлами сакланиб колган. Девор сувок килинмаган. Пол кисмига эса, 15х30х3см.ли пишик гиштларни махорат билан терилган. Айрим жойларига копкок сифатида 37х37х4 см.ли пишган гишт намуналари ишлатилган. Яна бир диккатга сазовор томони пол сатх,ининг уртасига сув обдовини олиниб, махсус гиштли арикча ишланган ва арикчани иншоотнинг шимолий томонига куйиладиган килинган. Демак, бу кишлокдаги ушбу зиёратгохни ахоли томонидан эъзозлаши бежиз эмас эканлиги курсатди. МУ^ОКАМА

Манбашунос А.Вохидов билан ушбу ёдгорликнинг бирламчи манбаларига асосан меъморий курилиш ишлари солиштирилганда, ^охира шахри хукмдори асли келиб чикиши Бухоролик Тулун томонидан хамюртимиз Ахмад Фаргоний томонидан барпо этилган Тулун масжидидаги сув иншооти курилмалари эканлиги билан ухшашлиги аникланди. Албатта Нил дарёсидаги Нилометр сув улчагич курилмасини барпо этган хамюртимиз буюк мутафаккир олим Ахмад Фаргоний дастлабки мукаммал билим ва тажрибаларини шу узи усиб улгайган юртида олиб, Тулун таклифига биноан ^охира шахрига боради. Ва у ерда Нил дарёсидаги дастлабки мужизакор сув улчаш курилмасини барпо этди. Ушбу курилма мана минг йиллар утиб хам уз фаолиятини давом эттирмокда.

Демак, шу каби моддий маданий мерос объектларида утказилган илмий тадкикотларни факатгина археологик нуктаи назар билан бир тарафлама урганиш эмас, балки хар бир соха буйича етук мутахассислар жамоаси билан кенг камровли манбаларни моддий ашёлар билан солиштириш оркали илмий тахлил ва хулосалар оркали урганиш хакконий тарихимизни мукаммал килиб ёритиб беришга асос булади.

Албатда уз урнида халк огзаки ижоди намуналари ва афсоналардан хам фойдаланиш мумкин, лекин уша афсоналарни хам илмий асосда урганилиб аниклик киритилса авваломбор ёш авлод тарбиясида уз юртига, миллатига булган мехр уйгонади. Ташриф буюрадиган сайёхлар хам бундай зиёратгох мукаддас кадамжолардан ажабланмай завк олишлари мумкин булади.

Аслида кадимий ёзма манбалардаги китобларда хозирги Норин дарёси Хайлом номи билан юритилган ва дарё буйида Хайлом шахри мавжуд булган. Шунинг учун куплаб Хайломий нисбасини олиб ижод килган алломалар ёзма манбаларда мавжуд. ХУЛОСА

Хулоса урнида уйлаймизки, жамланган янги маълумотлар Наманган хусусан, Фаргона водийсининг кадимий тарихини, дунё илм-фанига юксак даражада хисса кушган алломаларни аниклаш, утмишини, маданиятини, санъатини, меъморчилик тарихини урганаётган тадкикотчи-меъмор, тарихчи, санъатшунос ва бошка мутахассислар учун унинг тарихий-маданий меросимизда тутган урнини аниклашда мухим кумак булиб хизмат килади. Бундан ташкари такдим этилаётган Дахияк ота археологик объекти ушбу улка тарихи хакида эшитган барчани кизиктириб, вилоятга мамлакатимиз ва дунёнинг турли томонларидан купдан-куп сайёхлар келишини таъминлайди деб умид киламиз.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш. М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. Асарлар I жилд.-Тошкент: Узбекистон, 2017.

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2. ^озоков Т, Рузинов Б, Вохидов А. Буюкларга бешик булган Ахсикент ёхуд

Фаргона алломалари.- Тошкент: Навруз, 2020.

3. ^озоков Т., Рузинов Б., Вохидов А. Ибрат нигохидаги Ахсикент.-Тошкент: Навруз, 2018.

4. ^озоков Т., Рузинов Б. Кашфиётчилар мактаб давридаёк кашф этилиши зарур //Маърифат, 2021 йил 10 ноябрь.

5. Исмоилов Ю., Рузинов Б. Ахсикент-кадимги Фаргона пойтахти.- Наманган: Наманган нашриёти, 2013.

6. Рузинов Б. Наманган вилояти дурдоналари. "Fan ziyosi nashriyoti" 2021 yil

Даммом худудида ва Ш. Иулдошев ховлисидан топилган урта асрга оид

иншоот колдиклари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.