Научная статья на тему 'МАҚОМ АНЪАНАВИЙ КАСБИЙ МУСИҚА НАМУНАЛАРИНИ ЎРГАНИШДА ОВОЗ ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАҚОМ АНЪАНАВИЙ КАСБИЙ МУСИҚА НАМУНАЛАРИНИ ЎРГАНИШДА ОВОЗ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
208
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
анъанавий касбий мусиқий мерос / миллий мақом санъати туркумлари / Бухоро Шашмақоми / хоразм мақомлари / Фарғона-Тошкент мақом йўллари / мақомга асосланган дидактик қўшиқлар / “Мушкилот” / “Наср”. / traditional professional musical heritage / national maqom art series / Bukhara Shashmaqomi / Khorezm maqoms / Fergana-Tashkent maqom roads / maqom-based didactic songs / “Mushkilot” / “Nasr”.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Исломжон Илҳом Ўғли Ахтамов

Мақолада мақом ва бошқа анъанавий касбий мусиқа намуналарини ўрганишда овоз хусусиятлари, куйлаш органлари фаолияти, мутация (балоғат) даври хусусияти ва овозни асраш ҳамда тарбия қилишнинг психологик хусусиятлари ва мақом санъати орқали ёш авлодни юксак инсоний туйғулар руҳида тарбиялаш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOUND FEATURES IN THE STUDY OF TRADITIONAL PROFESSIONAL MUSIC

The article examines the characteristics of the voice, the activity of the singing organs, the characteristics of the period of mutation (puberty) and the psychological features of sound preservation and education in the study of maqom and other traditional professional music, and the education of the younger generation in the spirit of high human feelings.

Текст научной работы на тему «МАҚОМ АНЪАНАВИЙ КАСБИЙ МУСИҚА НАМУНАЛАРИНИ ЎРГАНИШДА ОВОЗ ХУСУСИЯТЛАРИ»

МАКОМ АНЪАНАВИЙ КАСБИЙ МУСИНА НАМУНАЛАРИНИ УРГАНИШДА ОВОЗ ХУСУСИЯТЛАРИ

Исломжон Илхом уFли Ахтамов

Бухоро давлат университети Санъатшунослик факультети Мусика таълими

кафедраси укитувчиси i.i.axtamov@buxdu.uz

АННОТАЦИЯ

Маколада маком ва бошка анъанавий касбий мусика намуналарини урганишда овоз хусусиятлари, куйлаш органлари фаолияти, мутация (балогат) даври хусусияти ва овозни асраш хамда тарбия килишнинг психологик хусусиятлари ва маком санъати оркали ёш авлодни юксак инсоний туйгулар рухида тарбиялаш масалалари куриб чикилган.

Калит сузлар: анъанавий касбий мусикий мерос, миллий маком санъати туркумлари, Бухоро Шашмакоми, хоразм макомлари, Фаргона-Тошкент маком йуллари, макомга асосланган дидактик кушиклар, "Мушкилот", "Наср".

SOUND FEATURES IN THE STUDY OF TRADITIONAL PROFESSIONAL

MUSIC

Islomjon Ilhom ugli Akhtamov

Teacher of the Department of Music Education, Faculty of Art History, Bukhara State

University i.i.axtamov@buxdu.uz

ABSTRACT

The article examines the characteristics of the voice, the activity of the singing organs, the characteristics of the period of mutation (puberty) and the psychological features of sound preservation and education in the study of maqom and other traditional professional music, and the education of the younger generation in the spirit of high human feelings.

Keywords: traditional professional musical heritage, national maqom art series, Bukhara Shashmaqomi, Khorezm maqoms, Fergana-Tashkent maqom roads, maqom-based didactic songs, "Mushkilot", "Nasr"

КИРИШ

Маком ва бошка анъанавий касбий мусика намуналарини урганишда овоз хусусиятлари, куйлаш органлари фаолияти, мутация (балогат) даври хусусияти ва овозни асраш хамда тарбия килишни хам билиш зарур. Шунинг учун баланд авжлари булган маком шуъбалари ва мумтоз ашулаларни куйлашда асосан даромад ва миёнхат тузилмаларини парча сифатида куйлаб, танишиш тавсия этилган. Айрим мохир педагоглар шундай асарлардан айримларини транспозиция килиб (пастрок тоналликга тушириб) куйлашни хам амалда кулламокдалар.

Энг мухими макомга ухшаш мураккаб ва мукаммал мусика жанрларини узига хос хусусияти, тарихи, ижро тамойилларини укувчи-ёшларга тушунтириб, бундай асарларга нисбатан кизикиш ва эхтиёжни шакллантиришдир.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон Давлат мадхиясининг муаллифи, буюк композитор Мутал Бурхонов, мусикашунос профессор Файзулла Кароматов ва бошкалар зур тарбиявий ахамиягга эга булган маком ва бошка касбий мусика жанрларини урганиш кадимдан усгоз-шогирдчилик йули билан болаликдан бошлангани, шогирдларга дастлаб танбур, доира ва бошка созларда чалиш, ундан кейин ашула айтиш ургатилганлиги хакида гапириб, касбий мусика жанрлари билан танишиш умумтаълим мактабининг урта синфларидан бошланиши зарурлигини кайд этган эдилар. Маком ибораси арабчадан жой, урин, даража каби тушунчаларни англатиб, мусикада асарнинг бош пардаси жойини курсатади.

Макомот кенг маънодаги турли макомлар ва уларга ухшаш мусикий жанрларнинг умумлаштириб айтилишидир. Бунда Узбекистон худудидаги маком гуркумлари (Бухоро шашмакоми, Хоразм макомлари ва Фаргона-Тошкент маком йуллари)дан ташкари Озарбайжон мугомлари, Уйгур мугомлари, Х,инд рагалари, Эрон дастгохлари ва бошка туркумли асарлар назарда тутилади.

Бухоро шашмакоми ва республикамиздаги бошка маком куринишлари собик иттифок даврида норасмий тарзда камситилиб, улар асосан сарой мусикаси, бинобарин, макомлар сарой ахли гояларини акс эттиради, уларнинг кенг мехнаткашлар оммаси билан алокаси йук деган уйдирмалар таркатилган эди. Маълумки, оддий халк орасидаи етилиб чиккан барча доно хунарманд истеъдодли шоир, мусикачи ва олимларнинг энг сараси сарой хизматига жалб этилган.

Саройдаги рикоби (мусикачилар уюшмаси)да фаолият курсатиб келган машхур созанда ва хонандалар эл назарига тушганларига кадар кишлок ва шахар ахолисига мусикий хизмат курсатиб, уларнинг ижодий принциплари шу оддий

xanK муси^си aсосидa шaкллaнди. Бинобaрин, мaкомлaрни ярaтишдa xaм устоз aждодлaримиз xanK мyсикaсининг ёркин нaмyнaлaридaн унумли фойдaлaнгaнлaр.

Мyстaкиллик шaрофaти билaн бaрчa миллий кaдриятлaримиз кaторидa мaкомлaрнинг xaм мaкомини (дaрaжaсини, урнини) тиклaш, yлaрнинг нaзaрий aсослaри Ba aмaлий ижросини кенг кyлaмдa Ургaниш нaзaрдa тyтилмокдa. Шу нyктaи нaзaрдaн ёндaшиб мaком шyъбaлaрини ёки yлaрдaн олингaн пaрчaлaрни тингташ, aйрим нaмyнaлaрни кyйлaш, yмyмтaълим мaктaблaридaн бошлaб коллежлaр, yниверситетлaр Ba консервaториядaги укув жaрaёнлaригa киритилгaн.

Мaвзyнинг долзaрблиги шyндaки, мaкомлaрни Ургaниш Ba ургатиш тизими хозирга кaдaр узил кесил шaкллaниб бyлгaн эмaс. Агaр биз бу жaрaённинг yтмишдaги тизимигa нaзaримизни кaрaтмокчи бyлсaк, устоз шогирдчилик aнъaнaлaри Ba бу aнъaнaнинг оFзaки тaрздa aмaлгa ошиб келгaнигa гувох бутамиз. Хрзирги кyнлaрдa эсa бу жaрaён кисмaн Европa нотa тизимигa aсослaнгaнлиги кyзгa тaшлaнмокдa. Бу xap иккaлa yргaниш Ba yзлaштириш усулининг узига xос aфзaллиги Ba кaмчиликлaри мaвжyд.

Утмишдaги yстозлaр yзлaригa мaъкyл булган, яъни кучли мусикий xотирaгa, овозгa Ba кизикишгa эгa бyлгaн ёшлaрни тaнлaб мaкомлaр ижросини Ургaтгaн бyлсaлaр, хозирги кyндa aйрим yртa миёта мусикий имкониятлaргa эгa бyлгaн ёшлaр xaм мaком мyсикaси билaн шyFyллaнмокдaлaр. Бyнгa нотa ёзyви Ba мaкомлaр ижроси ayдио ёзyвлaри сaбaб бyлмокдa. Мaкомлaрдек мyрaккaб Ba мyкaммaл мусикий жaнрлaрни yзлaштириш Ba кaсб килиб олиш учун эсa aввaло етук yстозлaрдaн тaълим олиш Ba кyшимчa воситa сифaтидa нотa ёзyви xa^a турли ижрочилaрнинг ayдио ёзyвлaрини тaккослaб эшитишдaн фойдaлaниш зaрyр.

МУ^ОКАМА

Мaкомлaр ижроси бyйичa иxтисослaшгaн Укyв дaргоxлaридa yкиётгaн тaлaбa ёшлaр мaкомлaр ижросини урганиш учун турли yсyллaр (етук мaкомxон yстозлaрнинг ижролaрини эшитиш, yстозлaрнинг ижро кyрсaтишлaри, имкони боричa тaкомиллaшгaн нотa ёзyвлaридaн фойдaлaниш, уз ижросини мaгнит тaсмaсигa ёзиб, кaйтиб тинглaш Ba шу йул билaн ижросини тaкомиллaшгириш Ba бошкa)дaн фойдaлaнaдилaр. Умумий мyсикий-тaълим Ba мyсикий-педaгогик тaълим жaрaёнидa эсa, aсосaн мaкомлaр xaкидa нaзaрий мaълyмотлaр олиш Ba мaкомлaрнинг aйрим ёркин нaмyнaлaрини ёки yлaрдaн олинган пaрчaлaрни кyйлaб yзлaштиришгa эътибор кaрaтилaди.

Бунинг сaбaби шyндaки, умумий yртa-тaълим тизимидa тaрбиялaнaётгaн Укyвчилaр мaкомлaрнинг умумий тaбиaти Ba xyсyсиятлaридaн xaбaрдор булиб, yлaрдaн мaънaвий озyкa (лaззaт) олишлaри нaзaрдa тyтилaди. Мyсикий-педaгогик

олий вa yртa-тaълим мaскaнлaридa тaълим олaётгaн тaлaбaлaр келaжaкдa мyсикa мyaллимлaри 6УЛИ6 етишишлaри тyфaйли мaкомлaр вa бош^ aнъaнaвий кaсбий мyсикa жaнрлaрини УМУМИЙ тaрздa yргaнишлaри вa Укyвчилaргa yргaтишлaри тaлaб этилaди. ШУНИНГ УЧУН мyсикий-педaгогик тaълим жaрaёнидa aсосaн мaктaб муси^ дaстyрлaри вa дaрсликлaридaги мaком нaмyнaлaрини биринчи нaвбaтдa yзлaштириб олишлaригa ургу бериш лозим.

НAТИЖA

Ята бир мyaммо мaвжyдки, унинг ечимини топиш бир мyнчa мушкул. Бу мушмонинг aсосий келиб чикиш сaбaби бир ^4a Ун йиллaр мyкaддaм, турли мусикий тaълим дaргоxлaрини тyгaтиб, хрзирги кyндa укитувчи сифaтидa фaолият кyрсaтaётгaн yстозлaрнинг yшa собик дaврдa мaкомлaрни Ургaнишдaн бебaxрa колгaнликлaридир. Энди бу yстозлaр aнчaгинa ёшлaри yлгaйиб, мaком вa бошкa кaсбий мyсикa жaнрлaригa xос xyсyсиятлaр (кочирим, нолa вa бошкa безaклaр) ни yзлaштириб олишга кийнaлaдилaр. Шyнгa кaрaмaсдaн бaрчa yстозлaр мaкомлaр ижросини имконлaри дaрaжaсидa урганиб олишлaри, бу жaнрлaрнинг нaзaрий aсослaрини билишлaри xaмдa уз шогирдлaригa бyндaй юксaк бaдиий aсaрлaрни yргaниш учун тугри тaвсиялaр берa олишлaри зaрyр.

XУЛОСA

Хyллaс, yстозонa ёки тасбий мyсикa жaнрлaрини ёшлaргa yргaтишдa кyйидaги yсyллaрдaн фойдaлaниш зaрyр деб yйлaймиз:

- мaкомлaр вa кaсбий муситанинг бошкa жaнрлaри (мумтоз куй вa aшyлa, кaттa aшyлa, достонномaлaри) га xос нaзaрий мaълyмотлaр вa aмaлий ижро xyсyсиятлaри билaн тaнишиш;

- ^сбий мyсикaнинг етук ижрочилaри x1aмдa yлaрнинг ижро йyллaригa тaккослaб, тaxлил килиш;

- Хyсyсaн мaкомлaрнинг туркумлилиги, тузилиш xyсyсиятлaри (чолFyдa xонa, бозгуй, aшyлaдa дaромaд, миёнxaт, дyнaср, тамуд, aвж, фyровaрдa охднптар) ни ижро дaвомидa бир-биридaн aжрaтa олишни

урганиш;

- мaкомлaрнинг нотa ёзyвлaрини yргaниш вa нотaдa уз aксини тота олмaгaн ижродaги нозик нyктaлaрини топиб, yлaрни жонли ижродaги x1олaтини тaъминлaш;

- ayдио вa видео ёзyвлaрдaги мaком нyмyнaлaрини тинглaш;

- мaком вa бошкa кaсбий мyсикa жaнрлaридaн aйрим aсaрлaрни мyнтaзaм рaвишдa юкоридa кyрсaтилгaн yсyллaр aсосидa yргaниб бориш вa уз ижросини тaкомиллaштиришгa интилиш;

- айрим тадбир ва концертларда ижро чикишларини амалга ошириш; Агар айтилган тавсиялар ва бошка касбий манбаларда берилган маслахатларга амал килиб, макомлар ижросига сидки дилдан ёндашилса, буборадаги барча кийинчиликларни енгиб, макомлардан бахраманд булиш мумкин. Бу тавсияларга амал ки лишнинг асосий шарти укувчи ёшларга рахнамо булиб, уларни маком ижросига йуналтирадиган забардаст устознинг мавжудлиги булса, янада асосий шарт укув юртларига кабул килинаётган ёшларда мукаммал касбий мусика ижросини узлаштириш учун зарур булган истеъдод ва мусикий кобилиятнинг мавжудлигидир.Ушбу асосий шартларни бажаришга етарли эътибор бериб, -ёшлар хурматли Президентимизиинг ёшларга мусикий таълим ва тарбия беришни янада яхшилаш чора тадбирлари тугрисидаги фармойишларига амал килсак, укувчиларимизни юксак макомларимиз мусикаси намуналарини узлаштириб олишларида улкан муваффакиятларига эришамиз деб уйлайман.

REFERENCES

1. Yarashev, J. Т. (2013). "Bukhorcha" and "Mavrigi" song classes-as a national and noetic spiritual values of the Uzbek nation. ТРАДИЦИОННАЯ И СОВРЕМЕННАЯ КУЛЬТУРА: ИСТОРИЯ, АКТУАЛЬНОЕ ПОЛОЖЕНИЕ, ПЕРСПЕКТИВЫ, 114.

2. Yarashev, J. T. (2019). Research on Bukhara music heritage through axiologic features. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(12).

3. Yoshiyevna, U. M. R., & O'G'Li, R. A. R. (2021). MUSIQA MADANIYATI DARSLARIDA "VENA KLASSIK MAKTABI" NAMOYONDALARI HAYOTI VA IJODIYIY FAOLIYATI BILAN TANISHTIRISH USLUBLARI. Scientific progress, 1(3).

4. Yoshiyena, U. M. (2020). THE IMPORTANCE OF USING PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN SPECIAL EDUCATIONAL SCHOOLS. Вестник науки и образования, (22-2 (100)).

5. Yorievna, U. M. R., & Karimovna, N. N. (2020). Innovative approach to the development of musical abilities in children with disabilities health opportunities. Проблемы педагогики, (2 (47)).

6. Мухамедов, Т. Д. (2020). Способы направления студентов на информационные технологии. Вестник науки и образования, (21-2 (99)).

7. Мухамедов, Т. Д. (2021). СПОСОБЫ И СРЕДСТВА РАЗВИТИЯ МУЗЫКАЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ МУЗЫКИ. Проблемы науки, 43.

8. Кушаев, И. А., & Ахтамов, И. И. (2020). ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ТРАДИЦИОННОЙ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ МУЗЫКИ (НА ПРИМЕРЕ ИСКУССТВА ДАСТАНА). Academy, (11 (62)).

9. Рахимов, Р. Н. (2021). РОЛЬ МУЗЫКАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Проблемы науки, 46.

10. Kushaev, I. A. (2020). Musical pedagogical fundamentals of doston art. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(10), 10611067.

11. Kushaev, I. A. (2020). MUSIC PEDAGOGICAL DOLLARS OF DOSTON ART. International Engineering Journal For Research & Development, 5(9), 6-6.

12. Kushaev, I. A. (2020). BAKHSHI ART SCHOOLS AND THEIR PERFORMING FEATURES. Scientific reports of Bukhara State University, 3(3), 295-299.

13. Каримов, О. И. (2020). Значение специфических особенностей и воспитательных возможностей узбекских народных инструментов. Academy, (3 (54)).

14. Каримов, О. И. (2020). ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ВЗГЛЯДЫ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ. Вестник науки и образования, (22-2 (100)).

15. Атамурадов, Р. Э. (2020). Педагог музыкальной культуры-это понятие о педагогическом творчестве и педагогической технологии. Вестник науки и образования, (21-2 (99)).

16. Холиков, К. Б. (2020). Музыкальная педагогика и психология. Вестник науки и образования, (21-2 (99)).

17. Холиков, К. Б. (2021). МЕТОДЫ МУЗЫКАЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ ЧЕРЕЗ ВОСПИТАНИЕ В ВУЗАХ. Academy, 57.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.