Научная статья на тему 'МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯГА ОИД ҚАРАШЛАРИНИ ЎРГАНИШ ИЛМИЙ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА'

МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯГА ОИД ҚАРАШЛАРИНИ ЎРГАНИШ ИЛМИЙ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

432
74
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жадид педагогикаси / усули жадиди / Махмудхўжа Беҳбудий / таълим / ижтимоий тарбия / маънавият-маърифат / джадидская педагогика / джадидский метод / Махмудходжа Бехбуди / образование / социальное воспитание / духовнопросветительская деятельность.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — З. Б. Аҳрарова

Жадидларнинг маърифий маданий муаммоларни ҳал этишида, уларнинг бирлашиши ва ҳаракатининг кенг ёйилишида ўзбек жадидчилигининг отаси Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг хизматлари беқиёсдир. Ушбу мақолада М.Беҳбудийнинг маънавий – ахлоқий қарашлари ва маърифий фаолияти ҳақида сўз юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Несравненны заслуги Махмудходжи Бехбуди, отца узбекского джадидизма, в решении просветительских и культурных задач джадидов, их объединении и широком распространении их движения. В данной статье рассказывается о духовно-нравственных взглядах и просветительской деятельности М. Бехбуди.

Текст научной работы на тему «МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯГА ОИД ҚАРАШЛАРИНИ ЎРГАНИШ ИЛМИЙ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА»

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of ^^bM^an's^evelopmen^^^^^^^^

Volume 4 j NUU Conference 3 j 2G23 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqgiyotimng^oydevor^

МАХМУДХУЖА БЕХ^БУДИЙНИНГ ТАЪЛИМ - ТАРБИЯГА ОИД КАРАШЛАРИНИ УРГАНИШ ИЛМИЙ - ПЕДАГОГИК МУАММО

СИФАТИДА

З. Б. А^рарова

УзМУ Педагогика ва умумий психология кафедраси доценти

АННОТАЦИЯ

Жадидларнинг маърифий - маданий муаммоларни хал этишида, уларнинг бирлашиши ва харакатининг кенг ёйилишида узбек жадидчилигининг отаси Махмудхужа Бехбудийнинг хизматлари бекиёсдир. Ушбу маколада М.Бехбудийнинг маънавий - ахлокий карашлари ва маърифий фаолияти хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Жадид педагогикаси, усули жадиди, Махмудхужа Бехбудий, таълим, ижтимоий тарбия, маънавият-маърифат

АННОТАЦИЯ

Несравненны заслуги Махмудходжи Бехбуди, отца узбекского джадидизма, в решении просветительских и культурных задач джадидов, их объединении и широком распространении их движения. В данной статье рассказывается о духовно-нравственных взглядах и просветительской деятельности М. Бехбуди.

Ключевые слова: джадидская педагогика, джадидский метод, Махмудходжа Бехбуди, образование, социальное воспитание, духовно-просветительская деятельность.

ABSTRACT

The services of Mahmudhoja Behbudi, the father of Uzbek Jadidism, are incomparable in solving the educational and cultural problems of Jadids, their unification and wide spread of their movement. This article talks about M. Behbudi's spiritual and moral views and educational activities.

Keywords: Jadid pedagogy, Jadid method, Mahmudhoja Behbudi, education, social education, spirituality-enlightenment

Бехбyдийнинг ижоди ва амалий фаолияти кенг камровли ва серкирра булиб, y мактаб-маорифни ислох

May 6, 2023

16

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of ^^bM^an's^evelopmen^^^^^^^^

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston

килишдан тортиб, Туркистонни озод Ватанга айлантириш масаласига бориб такалади. Мактаб-маорифни ривожлантириш гояси Бехбудий фаолиятининг туб асосини ташкил этади. Туркистон улкасидаги нодонлик, жохиллик ва забунликнинг асосий сабабини, Бехбудий фикрича, илмсизликдан излаш керак. М. Бехбудий уз маърифий фаолиятида таълим-тарбиянинг ахамияти ва унинг ахволи тугрисидаги публицистик маколалар ёзиш билан чекланиб колмади, балки укув кулланмалари ёзиш оркали мактабларга амалий ёрдам берди. Унинг куйидаги укув кулланмаларини курсатиш мумкин: 1) "Алифбо мактаби исломия" (форс тилида); 2) "Мадхали жугрофияи имроний" ("Русиянинг кискача жугрофияси" форс тилида); 3) "Китоб-ул атфол" (узбек ва форс тилларида); 4) "Амалиёти исломия" (узбек тилида); 5) "Мухтасари тарихи ислом"; 6) "Мунтахаби жугрофияи умумий" ("Умумий жугрофиядан танланган маълумотлар") М.Бехбудий бу дарслик ва кулланмаларида жамиятнинг ижтимоий-иктисодий хаётига оид мухим масалаларни кутарган, укиш ва укитишни такомиллапггириш услубларини курсатиб, диний ва дунёвий билимларни узлаштиришнинг ахамиятини таъкидлаб келган. Маърифатпарвар сифатида Туркистон худудида маърифатни ёйиш, халкни жахолат боткогидан халос килиш, унга адолат, эрк, хакикат йулини курсатишга интилди. М.Бехбудий, айникса, миллий мутахассисларни тайёрлаш, тарбиялаш, уларни жахон талаби даражасига жавоб берадиган савияга кутариш масаласини илгари сурди.

М.Бехбудийнинг маърифатпарварлик гоялари, жамиятни тараккий эттириш учун миллий мутахассисларни тайёрлаб етказиш зарурлиги тугрисидаги карашлари, унинг "Падаркуш" асаридаги зиёли образи оркали ифодаланади. Зиёли узининг илм-фан, техника, маданият, давлат, жамият ишлари хакидаги фикр - мулохазаларини аник, лунда, илмий, ишонарли далиллар оркали тушунтиришга, исботлашга харакат килади. Айнан зиёлидаги бу хусусиятлар унинг бой билан булган мунозарасида аник кузга ташланади.

Унинг фикрича: "Олими замоний булмок учун болаларни, аввало, мусулмоний хат ва саводини чикаруб, заруриятий диния ва уз миллатимиз тилини билдиргондан сунгра хукуматимизнинг низомли мактабларинга бермок керакдур, яъни гимназия ва шахар мактабларини укуб тамом килгонларидан сунг Петербург, Масков дорилфунунларига юбориб, доктурлик, закунчилик, инженерлик, судялик, илми санъат, илми иктисод, илми хикмат, муаллимлик ва бошка илмларни укутмок лозимдир. Русия ватанина ва давлатина билфеъл шерик булмок

May 6, 2023

17

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston

керакдур ва давлат мансабларига кирмок лозим... Хдттоки шул тарифа укуган мусулмон болаларини Фарангистон, Америка ва Истамбул дорилфунунларига тарбия ун юбормок керакдур".

Шуни алохида таъкидлаб утиш лозимки, улка халкинииг машаккатли мехнати ва захматига карамасдан, кашшок булиб яшаб келаётганлигининг сабабларини курсатишга харакат килган маърифатпарварлардан бири хам Махмудхужа Бехбудий эди. У уз давридаги ижтимоий мухитни тахлил килиб, халкнинг кашшокликда яшашининг асосий сабаби, мустамлакачилик сиёсатининг хукумронлиги эканлигини курсатиб бераолган.

Маърифатпарварнинг миллий манфаатни химоя килиш, савдо, тижорат, дехкончилик, илм-фан, техникани ривожлантириш, дунё цивилизацияси ютукларини эгаллаш ва унга интеграция булиш учун ёшларни хориж мамлакатларига укиш учун юбориш зарурлиги каби масалаларни уз вактида аник куйган.

Ижтимоий тараккиётининг асосий устунликларидан бири, жадидларнинг наздича исломни янгича укиш ва ургатиш, янгича тез ва соз ургатадиган методларни жорий килиш лозим эди. Шу билан бирга исломни мутаассибликдан тозалаш, диний багрикенгликни таргиб килишдан иборат.

Динни факат илм-фан ютукларини эгаллаш оркалигина саклаб колиш мумкин. М. Бехбудий "Мухтасари тарихи ислом" ("Исломнинг кискача тарихи") асарида баъзи рухонийларнинг уз манфаатлари йулида диннинг асл мохиятини узича талкин оркали, нотугри курсатаётганликларини танкид килади, диндан гаразли, сиёсий максадларда фойдаланиш канчалик огир окибатларга олиб келишини курсатади. Муфтийлик вазифаларида бир неча йиллар фаолият юритган Бехбудий исломнинг илгор гояларини халкка ва шу билан бирга уша даврдаги баъзи мутаассиб кишиларга тушунтириш оркали, жамиятнинг хамма ижтимоий сохаларини ислох килиш зарурлигини таргиб килган. Куръони Карим оятларини ёддан билан мутахассис сифатида, Куръони Карим оятлари ва хадислардан намуналар келтириб халк таълими, ислом тарихига хам эътибор билан каратган. Мусулмон кишининг ва айникса, уламонинг энг катта вазифаларидан бири бу - ислом тарихини яхши билиш эканлигини уктиради.

Махмудхужа Бехбудий Фаластинга килган саёхати хотираларида, «Бизни кемиргувчи иллатлар», «Китобат-ул афтол», «Китоби мунтахаби жугрофияи умумий» каби асар хамда маколаларида турли динлар тугрисида фикр билдирар

тугрисидаги

May 6, 2023

18

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqiyotining^oydevor^

экан у доимо диний багрикенгликни таргиб килади. Бехбудий уз асарларида мусулмон халклари тугрисидаги билимларни чукурлаштиришга алохида эътибор берди. Куддуси Шарифга килган саёхати чогида хар бир мамлакатдаги, шахарлардаги мукаддас кадамжолар тугрисида ёзади. Немис олимаси Ингеборг Балдауфнинг таърифича, Махмудхужа Бехбудий "Фаластинда яшовчи мусулмон араблар хаёти билан Марказий Осиёда яшовчи мусулмон юртдошлариниг хаётини бир-бирига таккослаб куради. Аён булишича, хар иккала халк ажнабийлар истибдоди остида яшайдилар..."

Унинг таъкидлашича, Фаластин ва Туркистондаги мусулмонларнинг ижтимоий хаётлари хам тугри йулда эмас. Илм, маърифатсизлик ана шундай ночор ахволга тушиб колишга сабабчидир, деган хулосага келади. Бундай иллатлардан кутулиш учун илм-фанни эгаллаш, диний багрикенгликка эришиш зарурлигини таъкидлайди. Шу билан биргаликда, Бехбудий хажга борувчи мусулмонларнинг огир ахволи хакида хикоя килиб, уларга бир канча маслахатлар беради, хажга бориш конун коидаларига риоя килишга чакиради. Бизнинг халк кишилари хаж сафарларига борганларида уларнинг аксари узлари билан нон, мевалар ва ковурилган гушт хам олиб боришади. Бунда йулнинг узоклиги сабабли уларнинг айниб колиши мумкинлигини айтиб, бундай махсулотни ейиш жуда ёмон окибатларга олиб келишини куйиниб ёзади. Бехбудийнинг уз халкини маданиятли, маърифатли куриш хакидаги орзусини, унинг хар бир маколаси, хар бир китобида куриш мумкин.

Бехбудий турли тилларни урганиш, унинг софлигига эришиш, тилларнинг ёшлар хаётидаги урни масалаларига оид узига хос фикрларни билдирган. «Икки тил эмас, турт тил лозим», «Тил масаласи» каби асарларида турли тилларнинг улка худудидаги мавкеини тахлил килиб, уларнинг жамият равнакидаги урнини курсатишга харакат килди. Бехбудийнинг эътироф этишича, кадимдан бери Туркистон улкасида яшовчи ахоли уртасида турк, форс ва араб тиллари жорий килинган булиб, улар давлат ишларини юритишда, маданият сохасида, таълим тизимида фойдаланилган. Бу туркий, яъни узбек тилининг таркалганлиги, Туркистон халкларининг аксарият кисми бу тилда сузлашуви, аммо барча мадрасалардаги шаръий ва диний китобларнинг араб тилида эканлиги, мударрислар уларни форс тилига таржима килишлари ва баён этишлари билан изохланади. Демак, дарсликлар форс тилида, укитувчи - турк (яъни, узбек) ва баён килиш форсча эканлиги хийла аажибликни курсатади. Бехбудий мамлакат даражасида амалга оширадиган уз вазифаси борлигини таъкидлайди,

May 6, 2023

19

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of Uzbekistan's development

P

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston taraqqivotining povdevori

«Аммо, - деб кайд килади Бехбудий, - бора-бора ёинки кела-кела усули таьлим ва китобатга эхмол (кийинчилик) пайдо булуб, хозир бир даражага келибдурки, ахли савод ёинки ахли илмни юздан туксон туккузи бу уч тилда мукаммал тахрири адабийга молик йукдур. Яъни, усули таълим ва тадрисни ислох этмак керак".

Бехбудий улкада амалда булган узбек ва форс тилларини махсус тахлилсиз билиш катта саодат эканлигини, маънавий меросимизни урганишда бу икки тил накадар мухим ахамият касб этишини эътироф этиб, куйидагиларни ёзади: «Форсий билан киши Фирдавсий, Бедил, Саъдий "Маснавий"дан кандай лаззат олса, туркий билганлар Фузулий, Навоий, Бокий, Сомий, Абулхак Х,омид, Акрамбек, Санойи, Нобий, Ножийлардан, яна Толстуй, Жул Верн ва уламои замоний асарини туркий таржимасидан лаззат шундай оладур».

Жадидлар туркий, яъни узбек тилидан самарали фойдаланишни маъкул, деб билишган. Узбек тилига кириб, сингиб бораётган арабий ва форсий сузларни ислох килиш кераклигини таъкидлашган. Бехбудийнинг араб тилидаги сузларни ислох килиш тугрисида шундай деб ёзади: «Тугридан тугри демок керакки, бакадри имкон арабий оз ёзулсун. Арабий исмлик нимарсалар жамланганда, туркча жамлансун ».

Жадидлар она тилини урганиш билан бирга хорижий тилларни хам эгаллаш зарурлигини инкор этмадилар. Бу масаланинг мохиятини яхши англаган Бехбудий хам чет мамлакатлар билан иктисодий, махалий алокаларни ривожлантириш учун хорижий тиллардан фойдаланиш масалаларини кун тартибига куя билди.

ва унинг йулбошчиси М.Бехбудийнинг илмий- педагогик, маънавий-маърифий меросини атрофлича урганиш, бугунги Узбекистонда педагогика фанининг ривожи, тараккиёт боскичларини атрофлича урганишда, тадкик; килишда мухим ахамият касб этади.

REFERENCES:

1. Abdullayeva, G. A. (2020). THE IMPORTANCE OF MORAL NEEDS IN THE UPBRINGING OF THE INDIVIDUAL. Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology, 2(6), 463-

Хуллас, Туркистонда миллий озодлик харакати булган жадидчилик

469.

May 6, 2023

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of Uzbekistan's development

P

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston taraqqivotining povdevori

2. Ахрарова, З. Б. (2021). УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМДА ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ КУЛЛАШ ЖАРАЁНЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2(NUU Conference 1), 190-194.

3. Ахрарова, З. Б. (2021). ТАЛАБАЛАРНИ ИЛМИЙ-ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТГА ЙУНАЛТИРИШДА ФАН ТУГАРАКЛАРИНИНГ УРНИ. Academic research in educational sciences, 2(NUU Conference 1), 315-317.

4. Махмудхужа Бехбудий. Падаркуш. Танланган асарлар. -Т.: Маънавият, 1997.

5. Ингеборг Балдауф. Махмудхужа Бехбудий Фаластинда. "Узбекистон адабиёти ва санъати".1993 йил 21 май.

6. Махмудхужа Бехбудий. Танланган асарлар.-Т.: Академнашр,2021.

7. Х. Ж. Худойкулов (2021). ИНСОННИНГ МАЪНАВИЙ КИЁФАСИ УНИНГ МУОМАЛА ВА МУЛОКОТ ОДОБИДА. Academic research in educational sciences, 2 (NUU Conference 1), 431-436.

8. Хамрокулова, Ш. Э. (2021). Узбек маърифатпарвари Абдурауф Фитрат асарларида экологик тарбия масалалари. Science and Education, 2(11), 1116-

1119.

May 6, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.