Научная статья на тему 'МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙ МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШДАГИ АҲАМИЯТИ'

МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙ МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Маърифатпарварлик / миллийлик / таълим тизими / тарбия жадидчилик / тил / зиёли

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кувандиков Шокир

Мазкур мақолада Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг маърифатпарварлик ҳақидаги қарашларининг миллий таълим тизимини ислоҳ қилишдаги аҳамияти борасидаги баъзи мулоҳазалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАҲМУДХЎЖА БЕҲБУДИЙ МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШДАГИ АҲАМИЯТИ»

МАХ,МУДХУЖА БЕ^БУДИЙ МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ХДКВДАГИ КАРАШЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛО^

КИЛИШДАГИ АХДМИЯТИ

Кувандиков Шокир Облокулович

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети мустакил

тадкикотчиси

Аннотация: Мазкур маколада Махмудхужа Бехбудийнинг маърифатпарварлик хакидаги карашларининг миллий таълим тизимини ислох килишдаги ахамияти борасидаги баъзи мулохазалар баён этилган.

Калит сузлар. Маърифатпарварлик, миллийлик, таълим тизими, тарбия жадидчилик, тил, зиёли.

Жахонда вужудга келаётган янги дунёвий тартибнинг шаклланиб бориш жараёни, унда хар бир элат, миллат ва халкларнинг узлигини саклаб колишга булган харакатлар тенденциясининг кучайиб бораётганлиги курсатмокда. Шулардан бирини тарихий макон ва замондан миллатнинг орзу-умидларини руёбга чикариш йулида узининг улмас фалсафий карашлари билан хисса кушган мутафаккирларининг бой фалсафий-маърифий меросини урганиш ва ундан жамиятнинг янгиланиш шароитида рухий-маънавий озука олишни йулга куйиш оркали ёшларни уз халкига садокатли килиб вояга етказиш тарихий зарурият сифатида бугунги куннинг долзарб масаласига айланиб бормокда.

Жахон тарихида жадидчилик аслида туркий халкларни жахолат таъсиридан кутказиш учун маънавий-маърифат ишларини йулга куйиш оркали янгичи типдаги маърифатпарвар давлатни барпо этиш максадида пайдо булган ижтимоий феноменлардан бири хисобланади. Мавжуд жамиятни ислох килиш асосида, уни узгартириш ишларини авом халкни маърифатли килишдан бошлаш хам бир тарихий зарурият хисобланади. Маърифат эса таълим тизимининг мазмун-мохиятини, шакл-шамоилини узгартириш оркали амалга

оширилади. Бундай, ишларни оширишга бел боглашга М.Бехбудийни нима, кандай объектив ва субъектив омиллар таъсир килган эди, деган савол тугилиши табиий.

Маълумки, 1899-1900 йилларда Бехбудий хаж сафарига боради. Бу хакда Хожи Муъин шундай ёзади: «Бехбудий афанди уч-турт ёшдаги (тунгич) угли улгани учун жуда хафаланиб, бир ёкдан кайгусини таскин этмак, иккинчи ёкдан адойи хаж килмок максади билан 1317 (1899) йилда узининг дусти, бухоролик Х,ожи Бако билан сафарга чикди. Бориш-келишда Истанбул, Мисрнинг катта шахарларига кириб, ундаги баъзи эски-янги мактабларни, айникса Мисрдаги «Жомеъ ал-Азхар»ни зиёрат этди. ^айтишда Миср ва Истанбулдан турлик газета ва китоблар олиб келди. Бу муборак сафар Бехбудийга анчагина ибрат ва интибох (кузи очилиш, гафлатдан уйгониш - ) булди».[1].

Бехбудий Миср ва Истанбулда юриб, ислом уломалари амалга ошираётган ислохотларни урганади. Улар асосан исломни асраш, мусулмонларнинг бошка диндаги халкларга оёкости булишини тухтатиш, озод булиш, тезрок тараккий этиш масалаларини уртага ташлаган эдилар. «Х,ижоз сафаридан кейин, - дейди

Муъин, - Бехбудий афанди Бокчасаройда чикатургон «Таржумон» газетасини олдириб укий бошлади. Иккинчи ёкдан турлик илмий, фанний китобларни мутолааси билан маълумотини кенгайтирди. Оз вактда дунё сиёсатидан ва замон ахволидан хабардор булди»[2], натижада ишда бирдамлигини таъминлаш маслакларини изчил таргиб килардики, у билан танишув Туркистондаги барча зиёлилар каби Махмудхужа Бехбудийнинг онг ва тафаккурида хам кескин узгаришларни юзага келтирди. Зеро, адабиёт тарихчиси Д.Валидов ёзганидек, «Газета уларни (бутун ислом дунёсидаги муштарийларини - ^.Ш) уйготди - баъзиларини билимини мукаммаллаштиришга, бошкаларини жамоат ишига, адабий, педагогик ва ижодий фаолиятга жуштирди. Куп утмай, улуг муаллим ва суз санъаткори булмиш Гаспринскийнинг гояларини тараккий эттириб, оламга таркатган юзлаб тарафдорларини топди» [3].

AHa шу юзлaб тaрaфдорлaрнинг бири Мвхмудхужв Бехбудий 6улди. Бyндaн тaшкaри Бехбудий Исмоилбек Мирзв билaн бир He4a бор швхсвн yчрaшгaн. 1907 йили Гaспрaди Сaмaркaндгa келгaнидa Бехбудий Ba Абдул-кодир Шaкyрий хонaдонлaридa мехмон бyлгaн. 1914 йилдa Бехбудий Шaрк мaмлaкaтлaригa сaфaри чоFидa Истaнбyлнинг Миллaт боFидa иттифоко Исмоилбек хaзрaтлaрини yчрaтиб колaди Ba y билaн етти соaт сyхбaт кyрaди. Тaбиийки, мехмон-мезбонликдaн кейин утгвн етти йиллик вaктдaн сунгти бу yчрaшyв хaмсyхбaтлaр, яъни устозу шогирд шyyридaги aдлaкaнчa сaволлaргa aникдик киритибгита колмaй, бyндaн кейинги хaрaкaт дaстyрини тиниклaштириш aнжyмaни вaзифaсини хaм yraraH.

М.Бехбудий яшaётгaн дaврдa Тyркистондaги aхвол тaнaззyлгa дучор булиб ерли aхоли нодонлик, хурофот, миллий бикиклик дaрдигa дучор килингaн эди. Чунки, хaр квндвй фикр Ba уй тaлaб этмaйдигaн мехнaтгa мaхкyмлик нодонликнинг ибтидоси, инсонийликнинг интихосидир. Хдёт мyъжизaси, квдрияти, олaм Ba одaмлaр yртaсидaги мyносaбaтлaр, утмиш Ba истикбол олдидaги мaсъyлият дегaн гyшyнчaдaр бyндaй тaбиaтдaги одaм учун бегонaдир. Тaрихдaн шу нaрсa мaълyмки, нодонлик Ba хурофот хукмрон жойдa Бехбудий уз нaвбaтидa зaмонaвий илм-фaн ютyкдaрини yзлaштирмaслик, ёшлaрни илFор техникaгa aсослaнyвчи кaсб-хyнaрлaрни yргaнишгa йyнaдтирмaслик кaндaй вянчли холгa олиб келишини мусулмон Шярк,и мисолидa исботлвйди. Мвхмудхужв Бехбудийнинг нвзвридв хжикий миллaтпaрвaрлaрни ушв вaктлaрдa мaвжyд булгвн диний мaктaблaр хвм, рус-тузем мaктaблaри хвм эмвс, бвлки эндигинв куртвк отиб келaётгaн мвнв шу усули жадид мaктaблaригинa етиштириб берa олвр эди.

Мвхмудхужв Бехбудий янги мaктaблaр учун кулл^мв Ba дврсликлвр ярвтиш, улврни нвшр килишдв хвм илмий свлохиятию сaховaтпешaдигини нaмоён этди. Агвр "Болвлор учун китоб" (Китоб ул-втфол) купрок укиш Ba дидвктик фикр-мyлохaзaдaрни узлвштиришгв мyлжaдлaнгaн булсв, "Умумий жyFрофиядaн свйлвнмв" (Macara жyFрофия умроний), "Русиянинг кисквчв жyFрофияси" (Мухтвсври жyFрофияи Русий), "Умумий жyFрофия" (ЖyFро-

фияи умумий) кулланмалари каттаю кичикка дунёни, унинг халкларини та-ништиради. Бехбудий Туркистон, Бухоро ва Хиванинг биринчи географик харитасини тузганлиги, "Х,исоб амалиёти" кулланмасини яратганлиги, шу-нингдек, Абдурауф Фитрат, Х,оди Муъин, Саидахмад Сиддики-Ажзий син- гари жадид маърифатпарварларнинг айрим асарларини "Нашриёти Бехбу- дия"да чоп килганлиги хусусида хам маълумотлар бор.

М.Бехбудийнинг маърифатпарварлик хакидаги карашларидан мамлакатимиздаги миллий таълим тизимини ислох килишдаги илмий- амалий ахамиятини куйидагича ифодалаш мумкин.

1.Х,ар кандай миллий таълим тизимини ярататиш ва ривожлантириш масаласи "Илмсиз миллат, кавм асир ва заиф колур. Илмсиз давлатни фойдаси йук, илмсиз дунёдорни хаёти йук" лиги коидасига асосанган холда олиб борилиши кераклигида уз ифодасини топганлиги билан характерланади.

2. Миллатни илм олишга йуналтирилган миллий таълим тизимининг асоси этиб "Мактаб - жаннат ва истикболнинг эшиги, мактаб - озод ва шарофатнинг боги ва меваси, мактаб - диннинг чироги ва зиёси, мактаб - жахолатга душман киличи, мактаб - дунё иморатларининг энг мукаддаси ва кадрлисидир",- деган коидага асосланганлиги билан ифодаланади.

3. Мактабларда укитиш ишларини "Бошка миллатнинг ёш болалари мактабда, лекин бизники хаммолликда ва гадойликда. Бошка миллат уламосига тобе экан, бизни уламо билъакс авомга тобедур. Бунинг охири

харобдур.....мусулмонлик илм ва адаб ила коим,миллат ахлок, фазл ва хунар

ила бокий колур. Бугун ислохи мактаб-мадраса, яъни ислохи миллатга ку-шиш килинмаса, рубъи асрдин сунгра диёнат барбод-булур ва анинг жавоби масъулияти бугунгиларга колур. Бу масъулиятдин кутулмок учун миллатни диний илм ва дунёвий илм-фанлар укумок учун таргиб килмок керакдур. Диний илм ила фанларнинг урни мактаб ва мадрасалардур. Дунёвий фанларни урни хукумат мактабларидур, иккисига укумок учун акча лозимки, ул акча бойларни киссаи хамиятидан чикса керак" [5] - деганлигида куриш мумкин.

4. Миллий таълим тизимини тула конли шакллантириш ва янги боскичга кутаришда барча укувчилар, илми-толиблар, зиёлиларнинг куп тилларни :"... Биз, туркистонийларга туркий, форсий, арабий ва русий билмок лозимдур....Мусулмон булуб туруб, тараккий килайлук. Бу замон тижорат иши, саноат ва мамлакат ишлари, хатто дини ислом ва миллатга хизмат илмсиз булмайдур. Бугун бизларга турт тилга тахрир ва такрир этгувчилар керак, яъни арабий, русий, туркий ва форсий. Арабий тил дин учун на даража лозим булса, русий хам тириклик ва дунёучун лозимдур. Арапбий билмаслик дин, русча билмасак дунё кулдан кетар [5] Дунёмизни илму фанидан хабардор булмок учун русий, немисий, франсавий, англисий, итолёли, арабий, жопуний тилларидан бирини билмок керак"лигининг уктирилганлигида куриш мумкин.

Адабиётлар:

1. Муъин X,. Макмудхужа Бехбудий хазратларининг кискача гаржимаи холи. / Саидов X,. «Маърифат либо- сидаги озодлик». - Т., «Маънавият», 2000.- Б. 130.

2. Муъин Х.Махмудхужа Бехбудий хазратларияинг кискача таржимаи холи. / Саидов X. Маърифат либо- сидаги озодлик. - Т., «Маърифат -Мададкор», 2000.- Б. 130.

3. Иктибос Сафтер Нагаевнинг " Эл калбининг таржимони" маколасидан олинди//"Тафаккур",2001,3-сон,б.-62.

4. Солижонова Г. Урта асрларда Урта Осиё мадрасалари укув дастури. // «Узбекистон тарихи» журнали, 2000, 3-сон, 26, 28-бетлар.

5. Бехбудий М. Миллатлар кандай тараккий этарлар// Унинг узи. Танланган асарлар.1-жилд.- Тошкент: Академнашр, 2021. - Б.390-391.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.