Научная статья на тему 'МЎЪЖИЗАВИЙ РЕАЛИЗМДА МЎЪЖИЗА СЕМАНТИКАСИ'

МЎЪЖИЗАВИЙ РЕАЛИЗМДА МЎЪЖИЗА СЕМАНТИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мўъжиза / Лотин Америка / миф / ёзувчи / услуб / метод / реализм.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нилуфар Мухаммедова

Мазкур мақола АҚШ ва Ғарб адабиётида шаклланган мўъжизавий реализм контекстида мўъжиза сўзининг маъносини очиб беришга бағишланган. Адабиётда мўъжизавий реализм атамасининг кириб келиши ва ундаги асосий сўз семантикаси Лотин Америка адибларининг илмий мақолалари асосида очиб берилган ва мисоллар билан тўлдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МЎЪЖИЗАВИЙ РЕАЛИЗМДА МЎЪЖИЗА СЕМАНТИКАСИ»

"JAHON ADABIYOTI VA QIYOSIY ADABIYOTSHUNOSLIKNING DOLZARB MASALALARI"

XALQAROILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024-YIL 7-8-MAY

МУЪЖИЗАВИЙ РЕАЛИЗМДА МУЪЖИЗА СЕМАНТИКАСИ

Нилуфар МУХАММЕДОВА

Узбекистон давлат жах,он тиллари университети, филология фанлари буйича фалсафа доктори, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.11098030

Аннотация. Мазкур мацола АКШ ва Fap6 адабиётида шаклланган муъжизавий реализм контекстида муъжиза сузининг маъносини очиб беришга багишланган. Адабиётда муъжизавий реализм атамасининг кириб келиши ва ундаги асосий суз семантикаси Лотин Америка адибларининг илмий мацолалари асосида очиб берилган ва мисоллар билан тулдирилган.

Калит сузлар: муъжиза, Лотин Америка, миф, ёзувчи, услуб, метод, реализм.

Abstract. The following article deals with the analysis of the word magic in the context of magical realism in American and Western literature. Historical background of the term magical realism is explored and the meaning of the word magic is defined based on the articles, essays written by Latin American writers.

Key words: magic, Latin America, myth, writer, style, method, realism.

ХХ аср жах,он адабиётида куплаб бах,с ва мунозараларга сабаб булган муъжизавий реализм х,озирги кун А^Ш ва Гарб адабиётида кенг таркалган ижодий методлардан бири х,исобланади. Одатда муъжизавий реализм Лотин Америка адиблари ижодига хос булган ижодий метод сифатида талкин килинади. Муъжизавий реализмда муъжиза сузининг маъноси борасида х,ам Лотин америкалик адиблар биринчилар каторида бах,с юритдилар.

Муъжизавий реализм поэтикасида мух,им тушунчалардан бири х,исобланган "lo real maravilloso" яъни "муъжизавий реализм", Лотин америкалик адиб Алехо Карпентьернинг "Шу олам салтанати" (El reino de este mundo, 1949) романи кириш кисмида илк бор тилга олинди. Алехо Карпентьер Лотин Америка маданияти, хдёти хдкида гапирар экан, муъжиза х,одисасига алох,ида тухталиб утади. Адибнинг фикрича, муъжиза китьа ах,олисининг дунёкарашида, турли маросим ва урф-одатларнинг мух,имлигида кузга ташланади. "Агар Гарбий Европа санъатида ракс сех,р ёки мукаддас маросим сифатида уз хусусиятини бутунлай йукотган булса, Лотин Америка маданиятида аксини куришимиз мумкин. Раксларнинг барча шаклида, хда оммавий булсин, хда якка ракс булсин, биз уларда мух,им маросимни курамиз, х,ар бир ракс маълум бир маросимни англатади, деб ёзади адиб роман мукаддимасида [3:52] .

Гарчи "муъжизавий реализм" узига хос географик макон сифатида таърифланган булса-да, у узига хос маданий ва тарихий аурага эга. «Lo real maravilloso» - муъжизавий реализм афсонанинг бир булаги, мифологик дунёкарашнинг алох,ида кисми сифатида шаклланди, бунда муъжиза, онтологик сирни, унга якинлашиш жараёнини англатди. Файласуф ва адиб А.Лосев муъжизавий реализм тушунчасига шундай изо^ беради: "Муъжиза деганда биз авваламбор тасодиф ёки бир биридан фарк килувчи икки хил оламнинг муносабатлари ва уларнинг тукнашувини тушунар эканмиз" [4:180]. А.Лосевнинг фикрига кура, икки олам уртасидаги диалектик алоканинг натижасида материяда нарсалар пайдо булади, улар том маънода мужассамланади ва уз визуал куринишига, шаклига эга булади. Мазкур визуалларнинг канчалик мух,им ахдмиятга эга эканлигини биз уларнинг этимологиясида куришимиз мумкин. "Муъжиза" сузининг

"JAHON ADABIYOTI VA QIYOSIY ADABIYOTSHUNOSLIKNING DOLZARB MASALALARI"

XALQAROILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024-YIL 7-8-MAY

этимологияси лотин тилида "miraculum", француз тилида "miracle", генетик негизи "mir-", инглиз тилида "mirror" - кузгу, ойна каби сузлардан келиб чиккан булиб, узгараётган олам маъноси билан богликдир. Адабиётда урта аср театри билан боглик булган миракль (муъжиза) жанри мавжуд булиб, бунда айнан муъжиза сехр, сир маъносини ифодалайди. Вакт утиши билан мазкур жанр ахамияти йуколди, бирок унинг таъсири XIX-ХХ асрларда шаклланган символист драмасида кузатилди.

Тасвирий санъатда ижодий метод сифатида шаклланган ва сунгра адабиётга кириб келган муъжизавий реализмда миракль, яъни муъжиза визуал тасвирларда гавдаланди. Мисол сифатида замонавий югослав адиби Славко Яневскийнинг "Миракли" (Муъжизалар) номли трилогиясини келтириш мумкин. Урта асрлар адабиёти жанри муъжизавий реализмга хос булган асарларда жамият гувох булган муъжизалар хакидаги сюжетлар наср шаклида кайтадан узлаштирилган. Бунда "мукаддас" тушунчаси атрибут ёки сифатдан кура купрок ишора, аллюзия сифатида кузга ташланди. Жумладан, Г.Г. Маркеснинг "Юз йил танхоликда" романида гузал Ремедиоснинг осмонга кутарилиши "бокира Мария муъжизасини" ёдга солади. Аммо, асар кахрамонининг кутарилиши муъжиза белгиси эмас, аксинча, уз маъносига, семантикасига кайтишни англатади. Асар сюжетидаги муъжизанинг маъноси томошада намоён булади, яъни гузал Ремедиос билан бирга дордан ок чойшабларни олаётган бир гурух аёллар томошаси. Бу эпизоддаги муъжизавий реализм харакатда куринади, бу харакат гарчи "одатий иш харакатларни бузсада, уни сехрли, ноодатий техникалар ёрдамида амалга ошириш мумкин" [1:187]. Аёлларнинг Ремедиос билан содир булган вокеадан хайрон булишлари эмас, балки Ремедиос билан учиб кетган ок чойшаблар хакида кайгуришлари характерлидир. Бунда муъжиза Худонинг вахийси ёки сехрли куч сифатида кабул килинмайди, бунда муъжиза "муъжиза" сузининг асл семантик сохасида амалга оширилади, яъни "томоша килишга арзигулик" маъносида намоён булади. А.Лосевнинг изохига кура "муъжизага ишонган одамни хеч нима кайтара олмайди. ^атто "ишонч" сузи хам бунга мос келмайди. У муъжизани куради ва унинг муъжиза эканлигини билади". [4:187].

Муъжизавий реализм вакиллари бадиий асар онтологиясини шакллантириш контекстида муъжиза феноменига мурожаат килганларнинг биринчиси эмас эдилар. Умуман "муъжиза" жахон адабиётида мавжуд булган услуб ва методлар билан таккосланади. Алехо Карпентьер романининг мукаддимасида муъжиза ва фокус тушунчаларини изохлаб утади. Адиб учун муъжиза олам узгариши жараёнини англатса, фокус сюрреализмнинг бадиий техникасига асосланган "муъжиза механикаси" маъносини ифодалайди. Х,атто адиб сюрреализм вакилларига уларнинг манифестларидан олинган ибора билан мурожаат килади: "Сиз, кузи ожизлар, кура оладиганлар хакида уйласангизчи".[3:51]. Агар А.Карпентьер яратган муъжизавий реализм методининг узига хос ифодалаш услублари мавжуд булса, кейинчалик "муъжизавий реализм" тушунчасини мавжуд маданий ва адабий анъаналар билан боглаш муаммоси Лотин америкалик ёзувчи учун мухим ахамиятга эга булди.

1975 йил Каракаснинг марказий университетида А. Карпентьер "Барокко ва муъжизавий реализм" мавзусида туркум маърузалар укиди. Адиб маърузада бадиий асар онтологиясининг хусусияти сифатида узига хос макон тушунчасини муъжизавий реализм поэтикаси контекстига киритишга каратди. Маърузада А.Карпентьер Лотин Америка санъатида шаклланган барокко услуби хакида гапирар экан, барокко нарсаларга, буюмларга

'^ЛНОК ADABIYOTI VA QIYOSIY ADABIYOTSHUNOSLIKNING DOLZARB MASALALARI"

ХАЬОАвО 1ЬМ1У-АМАЬ1У ANJUMAN 2024-УТЬ 7-8-МАУ

ном бериш заруратидан келиб чикади деб изох берди. Шу билан бирга, барокко замонавий Лотин Америка романининг асосий услуби деб аталди. Мазкур услубнинг белгилари муъжизавий реализмнинг зарурий шартлари сифатида талкин этилди. Бу эса, А. Карпентьернинг "барокко" сузида ифодаланган "галати", "гайриоддий" маъноларига ургу бергани билан изохланди.

"Муъжиза" сузининг семантикасига оид яна бир иш аргенталик адиб Х.Л.Борхеснинг "Сехр ва хикоя санъати" номли эссеси хисобланади. Эсседа муаллиф бадиий асар хакикатнинг ишончли куринишини ифодалайди, сузнинг бадиий ифодасига булган ишонч шундай кучга эгаки, унинг таъсирида инсонда барча шубхалар йуколади деб ёзади. [2]. Х.Л.Борхес учун ишонч сузни реал олам сифатида кабул килишида ётади. Сузга булган бундай муносабат, авваламбор, вокеликни хиссий идрок этиш билан боглик булиб, суз ва нарсани аниклашга интилган мифологик тафаккурга хосдир. Адабиётшунос А.Потебнянинг фикрича, "шундай вакт буладики, инсон нафакат сузларни фикрлардан ажрата олмайди, балки, сузларни хам нарсалардан ажрата олмай коламиз". [5:206]. Мана шу даврда сузнинг айтилиши ва нарсага ном бериш жараёнининг узи унинг пайдо булишига олиб келади деган тасаввурни шакллантирди. Х.Л. Борхес биринчи булиб Лотин Америка адабиётида шаклланган муъжизавий реализм элементларини насрнинг роман, хикоя шакллари билан боглик холда кашф этди ва тасвирлади. Узининг муъжизавий реализм концептини яратишда Х.Л. Борхес адабий жанрлар тарихини урганадиган, мифологик ва пост мифологик ёндашув тарафдорлари булган тадкикотчиларнинг мифопоэтик оламига якин эди. [6:282].

Х.Л. Борхес учун романларда муъжизавий реализмнинг таркибий кисмларини аниклашда визуал метфора ва инсоннинг кура олиш хиссиёти мухим саналди. Бунда куриш хиссиёти доминант белгига айланди ва адибнинг романдаги муъжиза тушунчасини шакллантирди. Мисол тарикасида америкалик ёзувчи Эдгар Понинг "Артур Гордон Пимнинг саргазазтлари хакида кисса" (1838) асаридага ранг семантикаси борасида Х.Л. Борхес куйидаги фикрни билдирди: "Эдгар По, ок рангнинг чексиз ватани булган Жанубий Арктикада яшайдиган, анча йил олдин ок танли одамларнинг боскини ва кор буронларини бошдан кечирган кабилаларни кашф килади. Бу кабилалар учун ок ранг лаънат, бахтсизлик белгисини англатади". [2]

Хулоса килиб шуни таъкидлаш лозим-ки, насрнинг роман ва хикоя жанрлари муъжизавий реализмда ифодаланган "муъжиза" семантикасини намоён кила оладиган адабий шаклга айланди. Лотин Америка адиблари романларда уз маданиятининг ва китъа табиатининг муъжизасини ярата олдилар. Муъжизани амалга ошириш учун эса сузнинг сехрли функциясини ярата олишга муваффак булдилар. Муъжизавий реализм контекстида "муъжиза" нинг назарий асосларини яратишда янги назарий ва адабий координатларни ишлаб чикдилар.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Аверинцев С. С. София-Логос: словарь / С. С. Аверинцев. - 2-е изд., испр. - Киев: Дух i Лггера, 2001. - 912 с.

2. Борхес Х. Л. Повествовательное искусство и магия / Х. Л. Борхес. -http://www.ЫЫюmsk.ruЛibrary/globaLphtml?mode=Ш&dimame=borges&Шena me=jlb08007.phtml

'^ЛНОК ADABIYOTI VA QIYOSIY ADABIYOTSHUNOSLIKNING DOLZARB MASALALARI"

ХАЬОАвО 1ЬМ1У-АМАЬ1У ANJUMAN 2024-УТЬ 7-8-МАУ

3. Карпентьер А. Мы искали и нашли себя: худож. публицистика / А. Карпентьер; [сост. и авт. предисл., с. 5-21, В. Б. Земсков; авт. коммент. Е. В. Огнева]. - М.: Прогресс, 1984. -415 с.

4. Лосев А. Ф. Вещь и имя. Самое само / А. Ф. Лосев; подгот. текста и общ. ред. А. А. Тахо-Годи и В. П. Троицкого; вступ. ст. А. Л. Доброхотова; коммент. С. В. Яковлева. - С-Пб: Изд-во Олега Абышко, 2008. - 574 с.

5. Потебня, А. А. Слово и миф / А. А. Потебня ; Сост., подгот. текста и примеч. А. Л. Топоркова ; Ин-т философии АН СССР ; Филос. о-во СССР. -М. : Правда, 1989. - 623 с.

6. Фрейденберг О. Поэтика сюжета и жанра / О. Фрейденберг. — М.: Лабиринт, 1997. — 448 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.