Научная статья на тему 'МИФОЛОГИК АРХЕТИП АРХАИК ТАФАККУР РЕЛИКТИ'

МИФОЛОГИК АРХЕТИП АРХАИК ТАФАККУР РЕЛИКТИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

110
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миф / мифология / архетип / архаик тафаккур / фолклор / эртак.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Г. К. Кдырбаева

Оҳирги пайтларда илм-фанда интегратив ѐндашув тамойиллари асосидги илм-фан соҳаларининг кесишмасидаги тадқиқотларни кўп учратмоқдамиз, жумладан миф ѐки мифологияни ҳар хил ракурслардан ўрганишга бўлган қизиқиш ҳам кескин ўсмоқда. Айнан шу жиҳатлар наздида тилшунослик ва адабиѐтшунослик (когнитив тилшунослик, лингвомаданиятшунослик, мифология) билан боғлиқ соҳаларда янги тушунчалар, уларни қўллаш ва уларнинг синонимик тушунчаларини фарқлаш муаммосига бағишланган кўплаб илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда, шулар қаторида биз мазкур ишимизда «архетип» ва «мифологема» тушунчаларига алоҳида тўхталиб, уларнинг ўзига хос хусусиятларин очиб беришни мақсад қилиб қуйганмиз

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИФОЛОГИК АРХЕТИП АРХАИК ТАФАККУР РЕЛИКТИ»

МИФОЛОГИК АРХЕТИП АРХАИК ТАФАККУР РЕЛИКТИ

Г. К. Кдырбаева

Нукус давлат педагогика институти, фалсафа доктори (Ph.D.), доцент

АННОТАЦИЯ

Охирги пайтларда илм-фанда интегратив ёндашув тамойиллари асосидги илм-фан сохаларининг кесишмасидаги тадкикотларни куп учратмокдамиз, жумладан миф ёки мифологияни хар хил ракурслардан урганишга булган кизикиш хам кескин усмокда. Айнан шу жихатлар наздида тилшунослик ва адабиётшунослик (когнитив тилшунослик, лингвомаданиятшунослик, мифология) билан боглик сохаларда янги тушунчалар, уларни куллаш ва уларнинг синонимик тушунчаларини фарклаш муаммосига багишланган куплаб илмий тадкикотлар олиб борилмокда, шулар каторида биз мазкур ишимизда «архетип» ва «мифологема» тушунчаларига алохида тухталиб, уларнинг узига хос хусусиятларин очиб беришни максад килиб куйганмиз.

Калит сузлар: миф, мифология, архетип, архаик тафаккур, фолклор,

эртак.

Бу муаммонинг долзарблиги миф яратиш жараёни, мифологик сюжетлар, мотивлар, мавзулар, мифологик кахрамонларнинг бадиий асарларга кириб бориши билан белгиланади ва мифлаштириш хакида гап кетганда архетиплаштириш тушунчасини хам урганиш уринли булади.

Юкорида кайд этганимиздек, бу тушунчаларга булган кизикиш, бошка сохаларда хам вужудга келган: психология, тилшунослик, антропология, фолклор, фалсафа. Зеро хар бир этник гурухнинг доимий кадриятларини, узгармас тузилмаларини, психологик прототипларини излаш, аниклаш ва тахлил килиш, бу константалар вокелигидан олинган чексиз сонли абстракцияларининг туркумланиши ва тартибланишига ёрдам беради.

Хрзирги кунда, мифологема ва архетип тушунчаларининг аник ишлаб чикилган назарияси мавжуд эмас. Аммо, Ю.Л. Шишова томонидан "К определению понятия мифологемы" номли маколасида мавжуд барча тушунчаларни тизимлаштиришга уринишлар олиб борилган [Шишова 2000: 142].

Ю.Л. Шишова мазкур маколасида "архетип" ва "мифологема" тушунчалари билан узаро боглик булган бир катор назариялар ва синонимик тушунчаларни келтиради.

November, 2022

471

Яъний архетип тушунчаси, К. Юнгнинг назариясида аналитик психология билан боглик деб келтирилган булса, Л. Леви-Брюл назариясида архетип антропологиядаги жамоавий тасвирлар деб берилади, К. Леви-Стросс назариясида архетип структур антропологияда миф "арматура"сидаги таркибий элемент, А.Н. Веселовскийнинг назариясида мотив, В.Я Пропп томонидан эса эртакнинг бир вазифаси сифатида келтирилади, ва Е.М. Мелетинский архетипни адабиёт ва фолклордаги бадиий-мифологик сюжет деб таъриф беради [Шишова 2002: 11—12]. Вахоланки, муаллиф архетип ва мифологема тушунчаларини муайян ажратади, К.Юнг назарияси асосланиб, архетипни психологик ролли образлар майдонига киритса, мифологема тушунчасини ижтимоий хусусиятга эга прототипли субъект-объект ва субъектлараро вазиятлар билан боглайди [Шишова 2000: 146-147].

Мазкур ишимизда "архетип" тушунчасига таъриф беришда, аввало, К.Юнг, Е.М. Мелетинский, В.Я. Проппа, В.Н. Топорова, В.В. Ивановаларнинг карашларига асосланган холда олиб борамиз.

Ушбу сузнинг этимологиясига (лот. archetypon "асл тип") асосланиб, архетипнинг асосий хусусияти вазиятнинг мавхумланиш даражаси хисобланади, чунончи архетип намуна сифатида психиканинг моделин яратади. К.Юнгнинг фикрига кура, архетиплар динамик, харакатчан аклий шакллар булиб, улар бирламчи схемалар, асл тугма тузилмалар, бошлангич тасаввур фаолиятини шакллантиради. Архетиплар - узок давом этган биологик эволюция натижасида шаклланган жамоавий онгсиз тасаввурлар шаклидир. Коллектив онгсизлик эса кадимги билимларни матрицалар ёрдамида узатадиган каналдир.

Инсон онгида архетиплар доимий тарзда шаклланиб боради, улар инсоннинг кундалик хаёт-тарзида, маданият, тарих, адабиётида (одатлар, тушлар, урф-одатлар, афсоналар, дин, бадиий асарлар) уз аксини топади.

Зеро архетипик образларнинг илк тасвирланиши мифологияда кайд этилган. К.Юнг таъкидлашича, "...мифлар, энг аввало, рухнинг энг чукур мохиятини ифодаловчи психик ходисалардир. Ибтидоий одам атроф мухитни объектив идрок этишга мойил эмас. Аксинча унда калбидаги барча ташки тажрибани рухий холатларига мослаштириш учун чексиз интилиши пайдо булади. Одам куёшнинг чикиши ва ботишини куришнинг узига кифоя килмай, ташки олам кузатувларига рухий ходисаларни боглашга харакат килади [Юнг 1991: 99—100]. Мюллернинг сузларига кура, ибтидоий одам хаётий кундалик иборалар негизида вокеланадиган ибораларнинг метафорик мохиятин тушунган холда, кейинчалик негадир уни унутиб, индивидуал ходиса ва нарсаларни Худо деб хисоблай

November, 2022

472

бошлаган деб таъкидланади. Дастлаб мажозий маънога эга булган иборалар кейинчалик мустакил маънога айланган

[https://studme.org/1529052715782/religiovedenie/mifologicheskaya_kontseptsiya_ myuller], масалан, ибтидоий одам "куёш"ни узининг кузатувлари асос Худо деб тан олса, кейинчали уни куйидаги маъноларда хам идрок эта бошлаган: цуёш-навигатор, цуёш-вацт, цуёш-бахт, цуёш-мавце, цуёш-марказ.

Шу ерда биз "архетип" тушунчаси хакида берилган бошка тадкикотчиларнинг ишларига киска тухталиб утмокчимиз:

A.К. Косарев: « <...> ... шахсий онгсизлик ва космик онгни мантикий фикрлаш даражасига боглайди» [Косарев 2000: 129];

К. Юнг: «... фикрни онгли равишда ва ибтидоий ифодалаш усуллари орасидаги куприк вазифасин бажариб, у асосан хиссиёт ва хис-туйгуларга бевосита таъсир килади ва «тарихий» ассоциациялар билан узаро богланади, рационал дунё ва ибтидоий дунёни инстинктив тушуниш воситаси хисобланади» [Юнг 1997: 42];

Е.М. Мелетинский: « ... бадиий мифологик сюжетнинг категориял холати». Мифологик мотив Е.М. Мелетинский таърифига кура «маълум бир актант структурага эга булган муайян бир микроплот» [Мелетинский 1994: 86].

B.Марков: «... жамоавий онгсиз-маданий хотира» [Марков 1990: 87].

«Архетип» тушунчасига берилган таърифларни умумлаштирган холда

айтишимиз мумкин: матнлар тахлили давомида архетипларни куп учратиш мумкин, улар окказионал равишда дуч келмайди. Чунончи, улар жамоанинг объектив, тарихий, бадиий, праксеологик хотираси даражасида онгсиз равишда шаклланади, ва авторлар уларни сайкаллаб инсониятнинг олтин тажрибалари билан кориштириб инсонларга кайтаради. Жумладан, коракалпок адабиётининг забардаст ёзувчиси Т.Кайпбергеновнинг «Маманбий эпсанасы» асарида «Кумар аналыц» образи келтирилади, мазкур образ автор томонидан яратилган ва у коракалпок халкининг оналари тимсоли сифатида таърифланган. Вахоланки, кадимги туркий халкларга бирдек якин мифларда «Уммай она» образи «она ва болаларнинг химоячиси» ёки «Аёл Худоси» маъноларида кулланилиб келган. Уммай она мехр-шафкат эталони сифатида туркий халкларнинг когнитив онг базасин шакллантирган. Шу уринда айтиш керакки, ТДайпбергенов, В. Марков таъкидлаганидек халкнинг объектив, тарихий, бадиий, онгсиз хотирасига таянган холда Уммай она хакидаги маълумотлар базасин сайкаллаб «Кумар аналыц» образин яратади ва «она» архетипин коракалпок халкига кайта такдим этган. «Она» архетипининг «Уммай она» антропомифоними миф, афсона ва эртаклардаги

November, 2022

473

трансформацияга учрайди ва «Хумо куши» мифологемаси ёрдамида вокелантирилади. Чунончи «Уммай» туркий халкларда энг асосий маъбуда сифатида тан олинган, ва унинг исми "оккуш" маъносини хам англатган. У куш киёфасида осмонда учиши, курукликда юриши ва сув устида сузган деб берилади. «Умай»нинг оккуш образи сифатида вокеланиши узбек мифологиясида Хумо куши, коракалпок мифологиясида Хумай кус архетиплари ёрдамида гавдалантирилади.

Тадкик килинаётган «архетип» тушунчасига илм-фан сохаларида хар хил таъриф берилган. Масалан, «архетип» фолклоршунослик ва адабиётшунослик фанларида сюжет ва мотивларнинг инварианти деб тадкик килинса, психологияда «архетип» тушунчаси жамоавий онгсизликнинг структур элементи сифатида урганилади, зоологияда эса организмларнинг прототипи, санъатда бадиий асар оригинали каби мазмунларда кулланилади. Х,ар бир берилган таърифнинг негизини олиб карайдиган булсак деярли хаммасида архетипнинг предикативлик алокалари яккол куринади.

Леви-Стросснинг структур антропология назарияси асосида В.В. Иванова ва В.Н. Топоровлар кадимги мифологияни реконструкция килиш ва бадиий асарлардаги мифологик схемаларни кайта тиклашга багишланган амалий характердаги тадкикот олиб борган, ва мазкур тадкикот мифлардаги инвариант ядро (марказ)ни тушуниш ва билишга ёрдам берган [Топоров, Иванов 1975: 43]. Одатда мифларни реконструкция килганда ядро (марказ) сифатида бинар оппозициялар тадкик килинади, уларнинг иерархияси шакллантирилади, универсал оппозициялари аникланади, уз навбатида улар оламнинг мифологик моделин яратишга хизмат килади. Мифологик таъриф диахроник тарзда узгариши мумкин, аммо «бу турдаги барча матнлар асосидаги синхрон схема» доимийдир [Уша манба: 44].

Н.К.Сабированинг «Хоразм "ошик" туркум достонлари сюжети: етакчи мотивлари ва образлар тизимининг мифологик асослари» номли диссертациясида туркий халклари мифологиясидаги "пари" образи талкин килинади. Тасвирланган "пари" образи узининг халк эртаклари хамда афсоналаридаги мифологик табиатини йукотган хамда купрок реал инсонга хос хусусиятлари буртиб куринадиган эпик персонажга айланган деб хулоса киладилар[Сабирова 2004:186]. Вахоланки, тадкикотчининг "пари" образи хакида берилган хулосаси К.Юнг, Е.М. Мелетинский, В.Я. Проппа, В.Н. Топорова, В.В. Ивановаларнинг томонидан айтилган фикрларга кисман тугри келади. Яъний, архетип бадиий асарлардаги мифологик схемаларни кайта тикланишига уз

November, 2022

474

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

хиссасин кушадиган инвариант ядро (марказ)нинг иерархик шаклланиши хисобланади ва мазкур тадкикотдаги "пари" образи "киз" архетипин бадиий матнларда синхрон схема асосида шакллантириб, оламнинг мифологик моделин яратишга хизмат килади.

Мазкур ишимизда биз «архетип» тушунчасин асосий узгармас когнитив холат сифатида таърифлаймиз. Яъний, архетип тиллараро кодлар ёрдамида очиб берилади ва у узгармас холда интерматн алокаларин мустахкамлайди. Жумладан, Шекспирнинг "Отелло" асаридаги салбий бош кахрамонлардан бири Яго (Iago)га исм беришда Шекспир мифологик архетип "Пир" Santiagoнинг образлик хусусиятлардан илхомланиб, унинг кискартилган исмин Ягога беради. Бунда хам мажозий маъно бор десак адашмаймиз, чунки Сантияго испан маданияти ва мифологиясидаги бинар оппозиция "кора" ва "ок"ларнинг уруш катнашчилари сифатида бадиий реконструкцияга учраган. Яъний, Сантияго "кора кучлар билан курашувчи пир" сифатида испан халкининг олам мифологик моделига киради. Бу каби вокеликни тушуниш учун тингловчи испан маданияти, дин, ва асосан трагедия матни билан таниш булганида архетип "пир" ёки Яго табиятин тушуниши осон кечади. "/ hate the Moor,

And it is thought abroad, that 'twixt my sheets 'Has done my office. I know not if 't be true, But I, for mere suspicion in that kind, Will do as if for surety."

[Shakespeare "Othello: the More of Venice"act 1, scene 3 https://www.shakespeare.org.uk/explore-shakespeare/shakespedia/shakespeares-plays/othello-moor-venice/]

Келтирилган мисол, таъриф ва тахлилларни умумлаштириб, мифологик архетип архаик тафаккур реликти сифатида мифнинг асосий мазмунин ёритиб беради, ва мифологемалар эмплицит маънони акс эттиради.

Архетиплар ижтимоий жихатдан ахамиятли булиб, олам моделин шакллантиришда бебахо хисобланади. Бадиий архетип синхроник хусусиятга эга, ва шу каторда мифологик архетип унинг купкирралиги ва купкатламлигин хисобга олган холда диахроник хусусиятга эга булади. Вахоланки мифологик архетип утмиш хакида маълумот бергани билан, ушбу маълумотларнинг келажак ва хозирги кундаги ижтимоий ахамиятин тушуниш куроли сифатида мифологик архетип синхроник хусусиятга хам эга булади.

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,12 j ASI-Factor: 1,3 j SJIF: 5,7 j UIF: 6,1

REFERENCES

1. Иванов В.В. Инвариант и трансформация в мифологических и фольклорных текстах/В.В.Иванов, В.Н. Топоров//Типологические исследования по фольклору (Сборник статей памяти В.Я.Проппа). М.: Наука, 1975. 320 с. С. 44-

2. Косарев А.Ф. Философия мифа. Мифология и ее эвристическая значимость. -М. - СПб, 2000. 144 с.

3. Марков В.А. Литература и миф: проблема архетипов//Тыняновский сб. Рига, 1990. С. 133.

4. Мелетинекий Е.М. О литературных архетипах. М.: Изд-во РГГУ, 1994, 134 с.

5. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. СПб.: Изд-во СПб. унта, 1996. 364 с.

6. Сабирова Н.К. Хоразм «ошик» туркум достонлари сюжети: етакчи мотивлари ва образлар тизимининг мифологик асослари. Дисс.ф.ф.ф.д. 2004. - 135 б.

7. Леви-Строс К. Структурная антропология / К. Леви-Строс / пер. с фр. Вяч. Вс. Иванова. М.: Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2001. 512 с

8. Шишова Ю. Л. Лингвистическая объективация мифологемы пути в современной англоязычной литературе: автореф. дисс. ... к. филол. н. СПб., 2002. 14 с.

9. Шишова Ю.Л. К определению понятия мифологемы // Современные проблемы теории языка: сб. ст./ Под ред. И. Б. Руберт, Ю.А. Ивановой. СПб.: РГПУ им. А. И. Герцена, 2000. 154 с.

10. Юнг К.Г. Душа и миф. Шесть архетипов. М. К.: Совершенство, 1997. -363 с.

11. https://studme.org/1529052715782/religiovedenie/mifologicheskaya kontseptsiy a myuller

12. Shakespeare "Othello: the More of Venice"act 1, scene 3 [муражаат килинди 10.11.2022 https://www.shakespeare.org.uk/explore-shakespeare/shakespedia/shakespeares-plays/othello-moor-venice/

13. Кдырбаева , Г. К., & Бабаджанова , Н. Х. (2022). Соляр мифологиянинг рудиментларига синхроник ёндошув. Academic Research in Educational Sciences, 3(6), 938-947.

76

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.