CC BY
5Мэрьям Ялымованыц
педагогик эшчэнлеге
Татар педагогика тарихында ей-рэнелмэгэн исемнэр Иэм хез-мэтлэр шактый эле. Шундый-ларныц берсе — мэктэпкэчэ педагогика елкэсендэ актив эшлэгэн Мэрьям Галиэскэр кызы Ялымова. Узенец куп гомерен тэрбиягэ Ьэм белем биругэ багышлаган бу фидакарь зат турын-да бугенге кенгэ кадэр бер мэгълумат та басылып чыкмаган. Укучылар игъ-тибарына М. Ялымованыц педагогик эшчэнлегенэ багышланган, архив ма-териаллары нигезендэ язылган мэкалэ тэкъдим итэбез.
Мэгълум булганча, мэктэпкэчэ тэрбия йортлары Россиядэ XIX гасырныц икенче яртысы — XX га-сыр башында барлыкка килэ. Казан -да беренче балалар бакчасы 1907 елда А. А. Самойлова тарафыннан оешты-рыла. Тэуге ясле Ьэм балалар бакчала-ры беренче чиратта социаль максатлар-ны куз алдында тотып, ягъни эшлэуче хатын-кызларга вакытлыча балаларын калдырып тору ечен тезелэлэр. Беек Октябрь революциясеннэн соц, хатын-кызлар Ьэм ир-атлар арасында тигез хокуклылык мэсьэлэлэре кутэрелгэч Ьэм гаилэ беркадэр узенец традици-он статусын югалту алдында торган бер вакытта хекумэт балалар бакчала-ры челтэрен устеру турында кайгыр-та башлый. Мэктэпкэчэ яшьтэге бала-ларны тэрбиялэу йортлары тиз арада куплэп ачыла башлый. Беренче татар
балалар бакчалары да шушы елларда барлыкка килэ. Мисал ечен, 1919 елда Казан шэЬэрендэ ачылган 40 бакчаныц ж;идесе татар балалар бакчасы була (Иске Татар, Яца Татар, Пороховой бистэлэрендэ)1.
Ул елларда балалар бакчала-ры ечен педагогик кадрлар эзерлэу мэсьэлэсенэ зур игътибар бирелэ. Татар педагогия техникумында* махсус белемле тэрбиячелэр хэзерлэнэ. Татар укытучыларныц белемен кутэру институтында** бакча медирлэре Ьэм тэрбиячелэрнец белемен камил-лэштеру буенча куп эш башкарыла, педагогика Ьэм психология кабинеты хезмэткэрлэре мэктэпкэчэ яшьтэге ба-
* Хэзер Казан педагогия келлияте.
** Хэзер Татарстан Республикасы Мэгарифне устеру
институты.
ж
лалар йортларын булдыру, аларны методик яктан тээмин иту мэсьэлэсен хэл итугэ зур елеш кертэлэр. Яца шарт-ларны исэпкэ алып, педагогиканы Ьэм кече яшьтэге балалар психологи-ясен яхшы белгэн белгечлэр эзерлэу педагогик уку йортларыньщ иц теп бурычларыньщ берсенэ эверелэ.
Татар балалар бакчаларын ачу, тулы кеченэ эшлэтеп ^ибэру ечен аларда оештыру эшлэрен алып бару, эшне планлаштыру, методик яктан тээмин иту кирэк була. Ченки, яца эш булу сэбэпле, бу елкэдэ, гэрчэ тэрбия буенча теоретик мэгълуматлар шактый булса да*, практик тэ^рибэ ^итмэгэн. Шуца курэ татар балалар бакчаларын-да эшне оештыру Ьэм планлаштыру, балаларга дерес тэрбия Ьэм терле кунекмэлэр, белем нигезлэрен биру буенча методик кулланмалар булдыру естендэ актив эш алып барыла. М. Ялы-мова нэкъ менэ шул елкэне устерудэ узеннэн зур елеш керткэн педагог.
Мэрьям Галиэскэр кызы Ялымова 1904 елда Акмулла губернасы (хэзерге Казакъстан Республикасы) Петропавловск шэЬэрендэ туа. 14 яшьлек вакы-тында гимназиягэ укырга керэ2. Мэскэу узэк мэктэпкэчэ тэрбия курсларында (1920) белем алганнан соц3, барлык го-мерен халык мэгарифенэ багышлый. Эмма педагогик эшчэнлегендэге иц теп юнэлеш мэктэпкэчэ яшьтэге бала-ларны тэрбиялэу, тегэлрэк эйтсэк, ба-лалар бакчалары оештыру Ьэм аларда белем Ьэм тэрбия биру белэн бэйле.
М. Ялымова башта туган шэЬэрендэ, 1922 елдан Казанныц 10 нчы, 26 нчы балалар бакчаларында медир вазыйфа-сын башкара. 1926 елда аны Татар педагогия техникумына педагогика укы-тучысы итеп кучерэлэр. Куп тэ утми, узен мегаллим, бигрэк тэ яхшы оеш-тыручы итеп таныткан педагогны Татарстан мэгариф комиссариатыныц мэктэпкэчэ тэрбия эшлэре булеге инспекторы итеп билгелилэр. Ул биредэ 1932 елга кадэр эшлэгэннэн соц, Казан
* Татар педагогларыныц революциягэ кадэр денья кургэн хезмэтлэре, шул исэптэн Ф. Селэйманиянец «Гаилэ дэреслэре» (1910), «Кызлар тэрбиясе» (1906), «Балалар тэрбиясе» (Сеембикэ. - 1914. -№ 7, 9), Х. Сенгатьзадэнец «Ата-ана, мегаллимнэр» (Сеембикэ. - 1915. - № 7), Р. Фэхретдиновныц купсанлы хезмэтлэре Ь. б.
дэулэт педагогия институтында** психология белгечлеге буенча аспиран-турада белем ала, 1934-1940 елларда шунда ук ассистент Ьэм елкэн укыту-чы булып эшли.
Педагогика, психология кебек фэннэрне гыйльми яктан ейрэну Ьэм нэти^элэр ясау ечен практика белэн бэйлэнешнец меЬимлеге Ьэркемгэ бил-геле. М. Ялымова да, балаларга якын-рак булу, аларны яхшырак ейрэну ечен педагогик эшчэнлеген мэктэп белэн бэйлэргэ тели Шул максатны тор-мышка ашыру ечен 1937 елда Казан шэЬэрендэге 51 нче мэктэпкэ укытыр-га бара.
1940 елда М. Ялымованы Казан дэулэт университетыныц психология кафедрасына елкэн укытучы итеп ча-кыралар. Ул бик телэп риза була. Эмма бер ук вакытта Татар укытучылар беле-мен кутэру институтында да эшли баш-лый. Бу турыда ул узе болай дип яза: «Университетта психология буенча сэгатьлэр саны аз, икенче яктан караганда, мэктэп эшенэ якынрак буласым, фэнни-эзлэну эшен ^анлы педагогик эшчэнлек белэн бэйлэп алып барасым килэ»4. Э 1944 елдан М. Ялымованы Татар укытучылар белемен кутэру ин-ститутында да елкэн фэнни хезмэткэр, педагогика Ьэм психология кабинеты медире итеп билгелилэр. 1948 елныц 9 сентябрендэ университеттан китэ, Казан дэулэт педагогия институтыныц педагогия Ьэм психология кафедрасын-да эшен дэвам итэ.
Педагоглык эшчэнлегенец беренче чорында галимэ, нигездэ, мэктэпкэчэ тэрбия йортларында эшне оештыру, планга салу кебек мэсьэлэлэр буенча эшли. 1920-1930 елларда бу темаларга багышланган китаплары5, «Мэгариф» журналында махсус мэкалэлэре ба-сылып килэ6. М. Ялымованы элеге елкэдэ иц куп Ьэм нэти^эле эшлэгэн кешелэрнец берсе дисэк тэ (алар ара-сында шулай ук К. Вэлитова, Г. Айдаров та бар), ялгыш булмас. Ченки бу чорда татар балалар бакчалары бу-енча эшлэучелэрнец купчелеге укыту-тэрбия эшлэренец эчтэлеге, бигрэк тэ
** Хэзер Татар дэулэт гуманитар-педагогика университеты.
1,2
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
уен, ^ырлы уеннар Ьэм шигырьлэр, сейлэмне устеру мэсьэлэлэренэ игъ-тибар иткэннэр (X. Зэйни, З. Са-лихова, С. Мицлекэй). М. Ялымо-ва исэ проблеманыц тышкы яклары-на эЬэмият биргэн, ягъни бакчаларныц эшчэнлеген дерес оештыру елкэсендэ эшлэгэн. Шул ук вакытта тэрбия, балаларныц ата-аналары белэн эшлэу юллары Ьэм алымнары, аларны пе-дагогик кузлектэн чыгып ейрэну мэсьэлэлэрен дэ читтэ калдырмаган. Аныц карашы буенча, балалар бакчала-рында эшне ацлы Ьэм планлы оештыр-ган очракта гына кечкенэлэрнец дерес тэрбия алуларына, физик Ьэм рухи як-тан сэламэт булып усулэренэ ирешергэ мемкин. Галимэ узенец хезмэтлэрендэ кендэлек Ьэм туклану режимнарыныц, шулай ук тирэ-як мохит, гаилэдэге вэзгыятьнец бала усешенэ, аныц ^эмгыять ечен кирэкле, чын кеше бу-лып формалашуына тээсире зур бу-луын ассызыклый.
Педагогия институтында Ьэм университетта эшлэгэн елларында М. Ялымова психология, педагогика тарихы мэсьэлэлэрен ейрэнэ. Казан (Идел буе) федераль университеты архивында аныц 1942 елда «Беек Ватан сугышы вакытында Татарстан мэктэплэре» дигэн китап язуы турын-дагы мэгълумат бар7, эмма ул басы-лып чыкмаган ахрысы. Ченки башка чыганакларда бу китап искэ алын-мый. Шулай ук Казан, Мэскэу китапханэлэрендэ дэ элеге китапны эзлэсэк тэ, табылмады.
М. Ялымованыц сугыш чорын-дагы эшчэнлеге, куп кенэ башка шэхеслэрнеке кебек ук, авыр да, ая-нычлы да була. Вакытында аспирантура тэмамласа да, аца диссертация яклау насыйп булмый, гаять кицкырлы Ьэм ныклы белеменэ карамастан, гыйль-ми дэрэ^эгэ дэ ирешэ алмый. Шул сэбэпле ул, университетта укыткан башка галимнэрдэн аермалы буларак, куп кенэ естенлеклэрдэн файдалана алмый кала. Казан (Идел буе) федераль университеты архивында аныц 1943 елныц 1 февралендэ ^итэкчелеккэ язып биргэн гаризасы сакланган. Анда ул университетныц гыйльми
дэрэ^эсе булмаган укытучыларга карата менэсэбэте начар булуы турын-да яза. Узенец дэ шул категориягэ керуе сэбэпле ярдэм сорап мерэ^эгать итэргэ мораль Ьэм юридик хокукы бул-мавын, башка юлларны эзлэргэ мэ^бур булуын эйтэ. М. Ялымова гаилэсенец ач булуы, еен ^ылыту ечен утын сатып алырлык мемкинлеге юклыгы турында ачынып яза. Гаилэсен исэн-имин сак-лап калу ечен ^ан-фэрман тырышкан галимэ (аныц карамагында бу вакытта олы яшьтэге энисе Ьэм кызы була) тамак хакына хэтта ашханэгэ эшкэ кучэргэ дэ карар кыла8. Шулар естенэ елкэн укытучы итеп эшкэ чакырылган галимэгэ озак вакыт лаборант булып та эшлэргэ туры килэ. Штатлар кыс-кару сэбэпле 1942 елныц ноябрендэ М. Ялымова эштэн азат ителэ (бу ва-кытта ул педагогика кафедрасында эшлэгэн була), соцрак сэгатьлэп укы-та башлый. Купмедер вакыттан соц аца кабат елкэн укытучы вазыйфасын тэкъдим итэлэр. Сугыштан соцгы чор-да, Казан дэулэт педагогия институ-тында урын булмау сэбэпле, ул бер ара сэгатьлэп кенэ эшли.
М. Ялымованыц 1948 елдан соцгы тормышы Ьэм эшчэнлеге бугенге кенгэ билгесез булып кала. Татарстан Республикасыныц Милли архивы, шу-лай ук Казан (Идел буе) федераль университеты, Казан дэулэт гуманитар-педагогика университеты архивларын-да галимэ турында бу чорга бэйле ма-териаллар сакланмаган, Ьэрхэлдэ безгэ ул документларны табу элегэ насыйп булмады.
Авторныц Татарстан Республика-сыныц Милли китапханэсе, Казан (Идел буе) федераль университетыныц Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсе фондларындагы китапла-ры Ьэм «Мэгариф» журналында ба-сылган мэкалэлэре хаклы рэвештэ татар педагогик фикере усешендэ бер сэхифэ булып тора. М. Ялымованыц мэктэпкэчэ яшьтэге балаларны тэрбиялэу буенча туплаган педаго-гик тэ^рибэсе буген дэ актуаль Ьэм ул галимнэр тарафыннан ^ентеклэп ейрэнуне кетэ.
МЭРЬЯМ ЯЛЫМОВАНЫЦ ПЕДАГОГИК ЭШЧЭНЛЕГЕ
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Татарская энциклопедия. - Казань, 2005. - Т. 2. - С. 307.
2. ТР МА, Р-3682 ф., 4 л тасв., 2693 эш, 3 кгз.
3. Шунда ук, 2 л тасв., 2189 эш, 1 кгз.
4. Шунда ук, 4 л тасв., 2693 эш, 3 кгз.
5. Ялымова М. Г. Колхоз балалар майданы ечен урнэк эш планы. - Казан, 1931. - 79 б.; Шул ук. Кол-хозларда мэктэпкэчэ тэрбия эшлэренэ истэлек. - Казан, 1931. - 80 б.; Шул ук. Мэктэпкэчэ тэрбия йортларын оештыру. - Казан, 1931. - 40 б.
6. Ялымова М. Г. Мэктэпкэчэ тэрбия йортларында эшне планга салу // Мэгариф. - 1928. - № 2. -Б. 60-64; № 3. - Б. 51-54; Шул ук. Мэктэпкэчэ тэрбия йортларында хисап алу эшлэре // Мэгариф. -1928. - № 8. - Б. 65-70.
7. Казан университеты архивы, 2 тасв., 3246 эш, 65 тупл., 13 кгз.
8. Шунда ук, 30 кгз.
М. Ялымованьщ «Мэктэпкэчэ тэрбия йортларында эшне планга салу»
мэкалэсеннэн езек
[...] Эш планлы рэвештэ тезелгэндэ генэ яхшы нэтищэлэр куреп, балаларны тэн ягын-нан да, Ьэм рухани яктан да дерес тэрбиялэргэ мемкин булачак.
План тезуче хэзерге тэрбия телэклэре, аныц тоткан юллары, бу яшьтэге балаларныц тэн тезелешлэре, акыл усешлэре, бу яшьтэге балаларга бирелуе тиешле Ьэм яраклы булган материаллар белэн бик яхшы таныш булырга тиеш. Хэзерге педагогия баланыц усешенэ, алга китуенэ тирэ-яктагы мохит бик зур тээсир итуен курсэтэ Ьэм тэщрибэ дэ бу карашны дересли. Шуныц ечен тэрбияче булган кеше балалар тэрбиясен алып барганда аларныц корган мохитлары белэн нык таныш булырга тиеш. Бу, бердэн, тэрбиячегэ балаларныц тормышларын тезергэ ярдэм итсэ, икенчедэн, мохиттэ балалар тормышына зарарлы бул-ган куренешлэрне йомшартып, файдалы якларын балалар тормышына кертергэ ярдэм итэ. Тирэ-як мохитне кузэтэ Ьэм тикшерэ белгэн тэрбияче генэ дерес план сыза ала.
Балалар, гомумэн, ике фактор тээсире астында усэлэр: берсе — баланыц тэн тезелеше, биология ягыннан усу, икенчесе — тирэ-як мохитнец тээсире. Эгэр дэ мерэббия* бу ике факторныц Ьэркайсына кирэкле дэрэщэдэ бэя бирэ алмаса, берэр факторны югарырак куйса, баланыц тэрбиясендэ шул юлдан алып китеп, аныц усешенэ зур кимчелек китеруе мемкин. Мэсэлэн, тэрбияче баланыц тэн тэрбиясен артык югары куеп, тирэ-як мохиткэ якынлаштыруны рухани тэрбиясе ечен кирэкле рэвештэ бакча эчендэге мохитне тезуне кирэксез тапса, бала тэн ягыннан таза, сэламэт, эмма тирэ-як мохиттэн ерак Ьэм тормыш-ка яраксыз булып усэчэк. Шулай ук моныц киресенчэ булуы да мемкин.
Балалар белэн алып барылган эшнец нэтищэсе яхшы булсын ечен тэрбияче план тезелгэн чакта тубэндэге моментларны искэ алырга тиеш:
1) бирелэ торган материалларны балалар ни дэрэщэдэ ацлый алалар, аныц белэн кы-зыксыналармы;
2) тирэ-як, мохитнец балалар тэрбиясеннэн Ьэм балалар йортыннан кеткэн максат-лары;
3) тирэ-як мохит кеткэн максатларны Ьэм балаларга бирелергэ билгелэнгэн матери-алларны — эшлэрне утэу ечен бакча эчендэге мемкинлек;
4) бирелэ торган яца нэрсэлэр, кунекмэлэр Ьэм материалларныц бер-берсенэ бэйлэнуе;
5) билгеле бер вакытка кадэр балаларны кызыксындырып, аларныц тормышларын оештыра алырлык берэр момент сайлау;
6) Ьэр бирелэ торган нэрсэлэрнец ысулын тикшеру.
Менэ шул курсэтелгэн моментларны куздэ тотып тэрбияче бакчаныц эш планын тези башлый Ьэм беренче нэубэттэ шул районда булган теп производство (эшлэп чыгарыш) белэн таныша. Бу танышу районныц башка яклары белэн танышуга ярдэм иткэн.
Тэрбияче бакча тирэсендэ нинди фабрика, завод, мастерской, совет хущалыгы (совхоз) барлыгын Ьэм районда торучы халыкныц нинди кэсеп я эш белэн кен курулэрен тик-шереп, кубрэк балаларныц ата-аналары эшлэгэн урынга эЬэмият бирэ Ьэм шул хезмэт урынын нык тикшерэ.
Хезмэт урынында эшлэучелэрнец хезмэт шартлары мэдэни, икътисади яктан ни
* Мерэббия — тэрбияче хатын-кыз (кереш мэкалэ авторы ацлатмасы).
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
дэрэщэдэ торулары белэн таныша. Бу хезмэт урынында нык тикшереп, узенец педагогия эшендэ аннан файдалану мемкин булачакмы, юкмы, булса нинди эшлэрдэ файдалану мемкин булачак, шуларны билгели.
Xезмэт урыны белэн танышканнан соц районда булган сэяси, ищтимагый ац-белем та-рата торган Ьэм башка оешмалар белэн таныша. Мемкин кадэр бу оешмаларда балаларныц ата-аналары катнашуы ни дэрэщэдэ булуын тикшерэ; бу тикшеру тэрбияченец ата-аналар арасында Ьэм терле оешмалар белэн нинди ищтимагый эш алып баруын билгели.
Тэрбия йортыныц эйлэнэ-мохите белэн гомуми рэвештэ танышканнан соц, мохитнец кайсыбер яклары белэн якынрак танышырга кирэк була. Беренче мэртэбэ мерэббия балаларныц гаилэ тормышлары белэн таныша. Моныц ечен Ьэр баланыц йортына ба-рып гаилэнец тормыш тезелешенец мэдэни торышын, балага карашы, гаилэнец балага ищтимагый, икътисади яктан тээсире, кыскача эйткэндэ, баланыц гаилэ эчендэге тормы-шы нинди юллар белэн тезелгэн Ьэм бала гаилэдэ нинди шартлар астында яши, шулар-ны ныклап тикшерэ. План кору вакытына бетен балаларныц гаилэ тормышларын кузэтеп бетеру мемкин булмаса, балаларны тормыш шартларына карап, берничэ теркемгэ булэргэ Ьэм Ьэр теркемнэн берничэ гаилэне тикшереп гомуми караш чыгарырга мемкин (мэсэлэн, эшчелэр, вак Ьенэрчелэр, хезмэткэрлэр Ьэм башка кешелэрнец балалары йери икэн, бетен бакча балаларын шул кадэр теркемгэ булеп тикшерергэ кирэк була).
Тирэ-юньдэге табигать баланыц усуенэ, алга китуенэ зур тээсир итэ. Шуца курэ тэрбияче табигатьне дэ тикшереп, аныц кайсы яклары тэрбиядэ яраклы, кайсы яклары яраксыз икэнен алдан билгелэп куярга тиеш.
Мохитне тикшергэн вакытта аныц тышкы тезелешен тикшеру белэн генэ канэгатьлэнмэскэ, бэлки аныц тэрбия эшенэ яхшы Ьэм начар тээсир итэ торган якла-рын курсэтеп анализ ясарга кирэк. Мохит тэрбия йортыннан нэрсэ кетэ, бу телэкне ни дэрэщэдэ утэу мемкин булуын мерэббия тирэ-як мохитне тикшергэннэн соц билгели. Мэсэлэн, ата-аналарныц хезмэт терен тикшеру мондагы эшчелэрнец мэдэни яктан тубэн торуларын курсэтсэ, гаилэ тормышларын тикшеру аларныц торган урыннары на-чар, гаилэдэ балалар куп, Ьэммэсе дэ тэрбия йортларына урнашмаган, чисталык ягын-нан гаилэ ифрат дэрэщэдэ тубэн булуын, балалар кечлэре щитмэслек эш алып баруын курсэтер. Бу исэ тэрбия йортыныц куп эшлэрен билгели: беренчедэн, ата-аналарныц тор-мышын яхшырту аларныц арасында ац-белем тарату, моныц ечен терле оешмалар белэн бэйлэну кирэк булса, икенчедэн, балалар гаилэдэге тормышларын яхшырту, аларга чис-талык кунекмэлэре ейрэту, ейлэрендэ кечлэре щитмэслек эшлэр бирдермэу чараларын курергэ мемкин булачак. [...]
Балаларныц гаилэ тормышларын кузэту — бу гаилэдэн чыккан балаларныц нинди булуларын курсэтэ. Шулай да балалар белэн педагогия эшен дерес оештыру ечен алар белэн якынрак танышырга кирэк була. [... ]
191 нче биттэге фото: М. Ялымова. Казан университеты архивы, 2 тасв., 3246 эш, 65 тупл., 13 кгз.
Публикация кандидата педагогических наук Л. Муртазиной на основе архивных документов знакомит читателей с биографией педагога М. Ялымовой.
Мэгариф. - 1928. - № 2. - Б. 60-64.
Лэлэ Мортазина, педагогия фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
МЭРЬЯМ ЯЛЫМОВАНЫН, ПЕДАГОГИК ЭШЧЭНЛЕГЕ
