9М.ОМАРОВ - БАЛАЛАР ПАТШАЛЫГЫНЫЦ АЦЫНЫ
Багдат Тулепбергенович Уразов
^лютан мемлекетпк университетшщ окытушысы
Андатт: Балалар эдебиет - ^a3ipri эдебиетiмiздщ ескелен 6ip б:ржы. Оньщ да есу, еркендеу жолдары бар. Басында жалпы эдебиетпк м^ралармен 6ipre дамып келсе, сонынан ез алдына дараланып, ез ерекшелiктерiмен таныла бастады. Балалардын жастык, бiлiмдiк ерекшелiктерi еске алынды. Олардын психологиялык есу процестерi ескерщд^ Балалар эдебиет казiрri тэуелЫздш дэуiрiнде балаларFа тэлiм-тэрбие, бiлiм беретiн емiр окулыFына айналFан.
Кiлiт сездер: Балалар эдебиет!, акын, жазушы, балалардын жас ерекшелiгi, психология, тэлiм, тэрбие.
М.ОМАРОВ-ПОЭТ ДЕТСКОГО ЦАРСТВА
Аннотация: Детская литература-одна из ветвей нашей современной литературы. У него тоже есть пути роста, процветания. Сначала он развивался вместе с общим литературным наследием, затем стал индивидуализироваться и узнавать свои особенности. Вспомнились возрастные, образовательные особенности детей. Учитывались процессы их психологического роста. Детская литература в эпоху современной независимости стала учебником жизни, воспитывающей и воспитывающей детей.
Ключевые слова: Детская литература, поэт, писатель, возрастные особенности детей, психология, учение, воспитание.
M.OMAROV-POET OF THE CHILDREN'S KINGDOM
Abstract: Children's literature is one of the growing branches of our modern literature. It also has ways of growth and prosperity. At first, it developed along with the general literary heritage, but later it became individualized and recognized by its features. They remembered the youth and educational features of the children. Their psychological growth processes were taken into account. Children's literature in the era of modern independence has become a textbook of life, teaching and educating children.
Keywords: children's literature, poet, writer, age characteristics of children, psychology, teaching, education.
Ka3ipri эдебиетiмiздщ ескелец 6ip бутагы болып есептелетiн балалар эдебиетшщ де есу, еркендеу жолдары бар. Балалар эдебиет басында жалпы эдебиеттш муралармен бiрге дамып, соцынан ез алдына дараланып, ез ерекшелiктерiмен таныла бастады. Балалардыц жастык, бшмдш ерекшелiктерi еске алынып, психологиялык есу процестерi ескерiлдi. Балалар эдебиет к^рп тэуелшздж дэуiршде есiп келе жаткан жас урпакка, ертецгi бiздiц келешегiмiзге тэлiм-тэрбие, бiлiм беретiн емiр мектебше айналган.
Казак балалар эдебиет дегенде Ыбырай Алтынсарин, Абай Кунанбаев, Султанмахмут Торайгыров, Сэбит Денентаев, МYбэрэк Жаманбалиев, Жакын Смаков, Оспанхан Эбуэюров, Энуарбек ДYЙсенбиев, Жараскан Эбдiрaшов, Жэшбек Кэрбозин, Телеген Айбергенов, Нурсултан Эимкулов, Кабшен Мукышов, Музаффар Элiмбaев, Кaдiр Мырзалиев, Туманбай Молдагалиев, Кастек Баянбаев, Султан Калиев, Эбдiрaхмaн Асылбеков, Кайрат Жумагалиев, Ескен Елубаев, Нурхан Жанаев, Оразакын Аскар, Оразбай Байбаков, Сейфолла Оспанов, Несшбек Айтов, Кепен Эмiрбеков, Адырбек Сопыбековтардыц абзал есiмдерi ерiксiз еске тYседi.
Эзбекстан Республикасында да казак балалар эдебитше Yлес коскан акындарымыз бар. Олар Эмiрзaк Кожамуратов, Турап Айдаров, Совет Жамангараев жэне Файзолла Жумакулов агаларымыз едi. Бул акындарымыз да балалар тYсiнiгiне лайыкты елендер жазып, жас жеткiншектердi Отанды суюге, ецбекке, тэрбиеге баулуда езiнше Yлкен Yлес косты деп ойласак, оньщ да бiр женi бар.
Балалар туралы елец жазу эр каламгердщ колынан келе бермейдi. Балалардыц психологиясын, жан дYниесiн, турмыс-тiршiлiгiн жаксы зерттеп, накты ой-пiкiрлердi керсетiп беру оцай болып па?! Жас жеткiншектердiц акыны болу Yrnffl балаша ойлап, баладай толгана бiлу де кажет кой! Соныц Yддесiнен шыккандар гана балалар акыны, балалар жазушысы деген атакка лайык болады. Мiне осындай жазушыныц бiрi Эзбекстандагы казак мектептерiне арналган бiркaтaр окулыктардыц жэне бiрнеше гылыми-танымдык кiтaптaрдыц авторы, Эзбекстан жэне Казакстан Жазушылар Одагыныц мYшесi - Мекембай Омарулы.
Егер де Мекембай Омарулыныц балаларга арнаган елендерiнiц такырыптарына токталатын болсак, такырыптарыныц аукымы ете кец екендтн шыгармаларынан байкауымызга болады. Акынныц бiр топ елецдерi эдептшк, адалдык, туган жердi кaдiр туту сиякты такырыптарга арналган. Акынныц «Кшдж» атты елецiн талдап керелiк:
Апамныц цурбы - досы кеп
Туратын жацсы кун бугт ... «KiHÖiK шешец - осы!» деп Айтып та 6epdi кiмдiгiн .
Kemepicce ауырды , Сыйламас дейЫз KiMdi - KiM ?
Цояр ем орап ауылды Кестмегенде кiндiгiн ?! -
деген баланын, жаксы ниеп, м^ратымен аякталады. Б^л елец жолдарында анау айтарлыктай сюжет те, окига да жок.
Сонымен 6ipre акынныц тагы да бiркатар елецдерi жан-жануарлар такырыбына арналган. Мысалы к¥старга арналган елецдерiн алып керейiк. Казак халык ауыз эдебиетшде жэне баска да заманалык балалар акындарымыздыц туындыларында сауыскан туралы жырлар кездеседi. Ауыз эдебиет Yлгiсiнде:
Сауысцан, сауысцан-
Жауыр атца жабысцан. Ойда жауыр кертсе, Цицандатцан сауысцан !-
деп ата-бабаларымыздыц бала ^ымына, тYсiнiгiне лайыкты етiп, киыннан -киыстыратынына эркашан да тацданбауымыз мYмкiн емес. Ал, Мекембай акын ^ры - кары сауыскан жайлы былай дейдi:
Селк emin сырт дауыстан Шыцылыцтайды сауысцан . Атамныц жиган сымдарын Терекке тасып тауысцан. Жасаган e3i бастама, Бул id yлгi басцага: Y3m те жулыц сол сымнан Алыпты салып баспана. Теректщ басын мекендеп, ¥ясын цойзан бекемдеп . Мэз болды атам: « Бул цус та Шебердщ e3i екен» деп.
Шыкылыктаганнан басканы бiлмейдi деп жаман атка жоритын сауысканныц да ецбекшш, ез ^ясына камкор екенiн де кердш. Оныц ецбек
жолындагы бул кимыл эрекетi CYЙiспеншiлiкпен дэрiптелуге лайыкты-ак. Кiсiнiц ецбегiн сыйлау мен ардактау дегенiмiз - мше осы .
Элецнiц жазылуы - ойын баласыныц ойламай - нетпей айта салган бiр сезi сиякты болып керiнгенмен, негiзiнде туылган жерге, ауылга деген сэбилiк махаббатыныц белгш ме деп те каласыц. Отанга деген CYЙiспеншiлiк осындай сезiмдермен басталса керек-тi.
Мекембай акын жан-жануарларга тш бiтiрiп, дэл бiр адамша сейлетш те кояды. Бул тэсiлдiц калай орындалганын оныц «Коцыз бен шубалшац» атты мысал елецiнен керуге болады:
-Буылтъщ-буылтъщ денецмен Журесщдер суйрелт. Кврудг 6ip, дегенмен, Алмапсыцдар уйрент. -Жара жаздап эуем, Айтцаныца свз бар ма? Шубалшацда эуелi Ойлап квршi, квз бар ма? Агайынды кврт тец? Жер жыртуга квтккем. Бассыз,
Квзаз жол тапцан Бiздей мэрттi кврт пе ец? Мунда коцыздыц мукатканына кудай бас, кезден кемтар етш жараткан шубалшацныц айткан орынды уэжi шындык тургысынан рас екенш калайша дурыс деп таппайсыз. Бул мысалдар негiзiнде ецбекшiл адамныц сипаты жатыр. Акынныц «Кек шыбык» атты елещнде бiрлiктi, татулыкты ту ететш мынадай жолдар бар:
Алды-артына квк шызып, Тебiрендi квк шыбыц: - Жалгыз едiм, сендер кеп Болып цалдым квпшшк. Шашыратып кyнiц нур, Квцiлдiмiн бугт бiр. Бауырластар штде Бiрiц гул де, бiрiц дур.
Квк дегенщ - сыйлы еЫм,
ReKmi юмдер CYймесiн? Мына бiзге балта да, Сендерге орац тимест!
Кек шыбык пен кек майсаны есш келе жаткан жас бYлдiршiндер дейтш болсак, кек шыбыктын жан-жаFына кек шыFып, куанып, мэз-мейрам болFан жайы баяндалса, кек шыбык осылайша тYЙiн жасайды.СонFы екi жолдын айтар ойы анык. НаFыз гуманизмнiн езг
Корыта айтканда аFартушы, журналист, акын, педагог, бiрнеше окулыктардын авторы, жазушы, Fалым ретiнде танылFан М.Омар^лынын елендерi Эзбекстан РеспубликасындаFы казак мектептерi y™^ арнап шыFарылFан окулык-хрестоматияларFа, орыс жэне баска ^лттар Y™rn арнап шь^арьь^ан орта мектептiн «Эзбек тш» окуль^ына, «Эзбек балалар эдебиет антологиясына», Казакстан Республикасынан жарык керетiн «БалдырFан» журналына да енген. Сонымен катар акыннын жас ^рпакты окып бiлiм алуFа, Отанды CYЮге, енбек етуге, Yлкендi к^рметтеп, кiшiнi сыйлауFа, жалпы тэрбиеге баулудаFы елендерi мен энгiмелерi Эзбекстан Республикасы Олий Мажлисi мен Эзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiн «Нрлы жол» атты YнкаFазынын беттерiнен «БалаларFа базарлык», «ЭзбекстандаFы казак балалар эдебиетЬ», «БалдырFан», «Апа окып бершi», «Балалар эдебиетЬ», «Балалар ж^мбактары», «Сатира бетi», «^лю кYЙмесi» деген такырыптар астында баспа бетш керiп жарияланып келедi. Ал 2009 жылы Шолпан атындагы баспа-полиграфия шы^армашылык Yйiнен баспа бетiн керген «Таудай бол!» атты елендер жинаFына енген жырларын казак балалар эдебиетше косылFан CYбелi бiр Yлес деп бiлемiз.
REFERENCES
1. Кiтабым-шуаFым: 1-сыныпка арналFан сыныптан тыс оку ктабы. /Омар^лы М., Адамбаев Т. - Т.: «Узбекистан», 2002. - 143 бет.
2. Мекембай Омаров /"Жалын" журнали, №6, 1979. 127-бет.
3. Омаров М. «Махаббат». Жыр жинаFы -Т.: «Шарк», 1999. - 79 бет.
4. Омаров М. «Атамекен». - Алматы: «Нрлы бейне», 2008. - 182 бет.
5. Омар^лы М. «Таудай бол». Жыр жинагы - Т.: «Чулпон», 2009. - 112 бет
6. Омар^лы М. «Казактын 1001 макал-мэтелi». Т:2006
7. Омар^лы М. «Ен тэттi алмалар». Т: «Жазушы», 2008
8. Омар^лы М. «ТерткYл дYние». Алматы. 2011
9. Оразбаев Ж. «Отаным деген азамат акын». //«Н^рлы жол» газетасынын 2009 йил 4 февраль.
