CC BY
0Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
УДК 551.521.3, 551.583
M9KT9BLÍL9RÍN FÍZÍKÍ-EKOLOJÍ BÍLÍK УЭ BACARIQLARININ ÍNKͧAFINDA VARÍSLÍK
KaRÍMOV 9FQAN M9HM9DALI OGLU
p.ü.f.d., ADPU-nun fizika fakültasinin dosenti, Баку, Азербайджан
Annotasiya. Maqalada fizikanin öyrdnilmdsindd digdr fanlarla dlaqdli ekoloji mazmunlu mdsdldldrddn istifada olunmasinda varislik nazara alinmaqla bilik vd bacariqlarin formala§dirilma masalalarina baxilmi§dir.
Aqar sözlw. fizika, ekologiya, fanlararasi dlaqd, bilik, bacariq.
Аннотация. В статье рассмотрены вопросы формирования знаний и умений с учетом преемственности в использовании экологических проблем, связанных с другими предметами при изучении физики.
Ключевые слова: физика, экология, междисциплинарность, знания, навыки.
Fizika kursunda fanlararasi alaqa mazmunlu materialin müallim §agirdlar qar§isinda onlarin ekologiya ila alaqadar uygunluq, ayanilik va vaxta qanaati nazara almaqla "Hayat bilgisi", "Tabiat", "Cografiya" va "Kimya" fanlarindan almi§ olduqlari biliklari istinad etmalidir. VII sinifda fizikanin öyranilmasina ba§layarkan §agirdlar müxtalif maddalarin fiziki xassalari, asas iqlim amillari, müxtalif enerji manbalari (su, külak, qabarma va 9irklanma va s.), tabii ehtiyatlardan samarali istifada, tabiatin 9irklanmasi yollari va növlari haqqinda bir sira malumatlari vardir.
VII-VIII sinifda fizikani öyranarkan §agirdlar bu suallara dair daha ahatali malumatlarla tani§ olmalidirlar. (Masalan texnikanin, sanayenin, kand tasarrüfatinin, digar istehsalat nümunalarinin rolu). ikinci pillada fizikanin öyranilmasinda antropogen amillarin biosferda roluna dair ümumila§mi§ malumatlarin alda olunmasi bu 9ox mühümdür. §agirdlarin elmi bilik va tasavvürlarinin uygun ehtiyati digar tabiat fanlari ila alaqadar olduqda insanlar tarafindan atmosfer, hidrosfer, biosfer, kosmos va onun qorunmasi, tükanmaz enerji manbalarinin bazilarinin axtari§i va alda olunmasi (güna§, yerin istiliyi, qravitasiya va s.) masalalarin hallina öz töhvasini verir.
Fizika müallimi nazara almalidir ki, cografiyada tatbiq olunan §agirdlarin bilik, bacariq va vardi§lari ila tani§liq imkani verir ki, su, atmosfer, torpaq, kosmos, güna§ enerjisi va har bir qeyd olunanlar 9ar9ivasinda fizika ila bagli fanlararasi alaqa mazmunlu materiallardan istifada etmak mümkün olsun§ Bunlardan bazilarini nazardan ke9irak.
Su. Suyun fiziki xassalari, onlarin kimyavi va bioloji xassalarla alaqasi, i9mali (pres) suyun alinmasinda dayanan fiziki qanunlar, onun preslanmasina sanayeda, kand tasarrüfatinda va mai§atda rasional istifada olunmasi, daniz suyu va preslanmi§ suyun müxtalif 9irklanmalardan tamizlanmasinin asasinda duran fiziki qanunlar, sudan istifada zamani müxtalif növ 9irklanmalarda tatbiq olunan texniki qurgular (fiziki aspekt), su enerjisindan istifada.
Atmosfer. Atmosfer va havanin fiziki xassalari, onlarin bioloji va kimyavi xaassalarla alaqasi. Havanin tamizlanmasi va atmosferin qorunmasinin asasinda dayanan fiziki qanunlar, müxtalif növ va 9irklanmi§ atmosfer, havadan istifada 9irklanmalara qar§i müxtalif növ texniki qurgular (fiziki aspekt), külayin enerjisindan istifada.
Torpaq. Yerin darin qatlar va dag süxurlari. Torpaq va dag süxurlarinin fiziki xassalari va onlarin kimyavi xassalarla bagliligi. Torpaq, dag süxuru, yer qatindan istifadada fiziki qanunlarin tatbiqi.Torpagin fiziki 9iklanmasi torpagin qorunmasinin asasinda duran fiziki qanunlar, faydali qazintilarin rasional §akilda tapilmasi va istifadasi, yerin istiliyindan istifada.
Kosmos. Kosmosun fiziki parametrlari, bunlarin Yer va kosmosda kimyavi va bioloji parametrlara tasiri. Kosmosun 9irklanma manbalari, onlarla mübarizada fiziki metodlar, tabiati mühafizada va ondan rasional istifada etmakla kosmik texnikanin ahamiyyati.
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
Güna§. Güna§in fiziki xarakteristikalan. Yerda istifada. Güna§ batareyalari. Qeyd etdiyimiz masalalarin bazilari haqqinda §agirdlar I sinifdan VI sinfa qadar müxtalif fanlardan müayyan malumatlar aliblar. Bundan ba§qa, asas rolu §agirdlarin ózlarinin hayat tacrübasi oynayir. Bu biliklarin va bacariqlarin nazara alinmasi fizikanin óyranilmasinda takrarlanma va yüklanmanin qar§isini almaqla ekoloji masalalarin magzinin a9ilmasinda müayyan rol oynaya bilar. Bunu nazara alaraq Il-IV-siniflarin hayat bilgisi va digar fanlarin proqramlarini ara§dirdiq.
Bir sira bilik va bacariqlari qeyd edak:
II-III siniflarda "Hayat bilgisi" fanninda §agirdlar tabiati mühafiza ila bagli a§agidaki fiziki masalalar haqqinda ilkin tasavvür alda edirlar.
Termometr. Cansiz tabiatda qi§ hadisalari, torpaq va su hóvzalarinin donmasi, qar, buz, dolu, bitkilarin qi§da qorunmasi, heyvanlarin qi§da qorunmasi. Qarin sahada qalmasi, yazda bitkilarin qorunmasi. 9sas tabii faydali qazintilarin alda olunmasi va istifada edilmasi, manba, 9ay qolu, 9ay, gol, daniz. Su halledici kimi. Tabiatda suyun dóvrani. Materiklar va okeanlar Yerin firlanmasi, geca va gündüzün bir-birini avaz etmasi, ilin fasillari. Gün arzinda Güna§in müayyan Yeri i§iqlandirmasinin dayi§masi, ilin müxtalif vaxtlarinda Yerin qeyri barabar olmaqla i§iqlanmasi va qizmasi. insanlarin saglamliginin qorunmasi. Yerin takinin tadqiqi. Su insanin xidmatinda. Tabiatin qorunmasi har bir insanin borcudur.
§agirdlar, bundan alava, havanin temperaturunu termometrla ól9makla uygun bilik va bacariq alda edir, suyun tamizlanmasi (filtirdan ke9irma) óyranir, su, istilik va i§igi istifadada talabata dair tacrübalar edirlar (otaq §araitinda soganin, güllarin yeti§dirilmasi). "Cisimlarin Yera yaxinla§masi" móvzusu óyranilarkan §agirdlar Yer tabiatinin fiziki amili kimi caziba qüvvasina aid ilkin tasavvür alda edirlar. Onu Yerin Güna§ atrafinda illik va günlük harakatini óyranirlar. "Güna§" móvzusunda onun Yerdaki hayatin manbayi, sathinda 6000°C, markazinda isa 20 milyon daraca selsi temperaturda qizmar qazlardan ibarat oldugunu bilirlar. Güna§ i§igi va istiliyin ahamiyyata móvzusunda daha maraqli materiallarla tani§ olunur. Burada qeyd edilir ki, bütün ya§il bitkilar ancaq Güna§in vasitasila Yerda qidalanir, inki§af edir, okean va quruda qizma naticasinda bulud, külak amala galir, yagi§ va qar yagir, 9aylar axir, tabiatda suyun dóvrani ba§ verir. Burada §agirdlar ham9inin güna§ §üasinin insanin saglamligina tasiri, §itilliklarin qizdirilmasi, meyvalarin qurudulmasi, güna§ §üasi ila duzlu suyun preslanmasi, metalin aridilmasi, güna§ batareyalarinin kómayi elektrik enerjisinin alda olunmasi haqqinda biliklar alda olunmasi haqqinda biliklar alda edirlar. "Süni peyklar va kosmik gamilar" móvzusunda §agirdlar Süni peyklarin kómayi ila hava haqqinda, Yerin iqlimi, güclü qasirgalarin olacagi, 9aylardaki su ehtiyati, faydali qazintilar, okeanda su sathinin axini va temperaturuna aid biliklar óyranilar. "Hava" móvzusunda §agirdlar atmosferin tarifini, havanin fiziki xassalari (rangsiz, §affaf, elastik qaz) istilikke9irmasina dair biliklar alirlar. Bununla bagli fizika ila alaqali ekologiya masalalarini óyranirlar.
-Yer sathinda havanin qizmasi isti va soyuq havanin yerdayi§masi;
-hündürlükdan asili olaraq temperaturun dayi§masi;
-quruda va su sathinda havanin temperaturu;
-havada su buxari: bulud, yaginti;
-ildirim, §im§ak 9axmasi;
-hava haqqinda malumat verilmasi (Yerin süni peyklarinin, meteostansiyalarin va kosmik aparatlarin tatbiqi).
Ekoloji mazmunlu daha atrafli material "Su va biosferda onun yeri" móvzusunda verilir. Burada §agirdlar suyun tabiatda buz, maye va buxar kimi ü9 halda oldugu, iy va ranga malik olmadigi, kapillyarliq xassasina malik olmasini óyranirlar. "Suyun borulara neca daxil olmasi, favvara, §lüzlar" móvzusunda i9mali su almaq ü9ün süzgaclardan istifada olundugunu bilirlar."Suyun hall olmu§ qari§iqlardan tamizlanmasi" móvzusunda i9mali suyun tabiatda az olmasi, okean va danizlardaki suyun i9maya yararsizligi, hatta bu sularin sahalarin suvarilmasi va sanayeda tatbiqa yararsizligini górürlar.
Dag filizlari óyranilarkan §agirdlar a§agidaki vacib ekoloji anlayi§ va tasavvürlarla tani§ olurlar.
-Yerin bark tabaqasi olan biosfer anlayi§i;
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
-faydali qazinti anlayiçi, onlarin tasnifati; -kömür, neft, qazin sonsuz deyil, tükanan olmasi; -faydali qazintilarin kompleks istismari;
-faydali qazintilarin (neft, qaz, kömür va s.) alda olunmasi va daçinmasinda itkilar;
-Yerin takinin istismarina va rasional istifadasina qaygi;
-torpaq, onun tarifi, tarkibi va amalagalma prosesi;
-torpagin rütubati saxlanmasi;
-külak, daçqin va xastaliklardan müdafia vasitalari.
"Hayat bilgisi" fannindan "Bitkilar, canlilar, va atraf mühit" mövzusu öyranilarkan çagirdlarin fiziki-ekoloji masalalarin öyranilmasi daha da geniçlandirilir. Burada çagirdlara tabii mühitin istilik, i§iq, namlik kimi vacib fiziki amillara diqqat yetirilir. Bu amillarin Yerda müxtalif iqlim çartlarina uygun bitki va heyvan alaminin ya§ayi§ina sabab olur. Burada "Quru va nam torpaqda bitkilar", "Dag heyvanlari", "Su hövzalarinda yaçayan quçlar" kimi mövzular öyranilir.
"Fiziki Cografiya" kursundan çagirdlar açagidaki fiziki-ekoloji biliklari alda edirlar. -Cografiya elminda asas masalalardan biri insanin tasarrüfat hayatinda hansi dayiçikliklarin ba§ vera bilacayini görmakdir;
-Su elektrik stansiyalari tikilarkan, su anbarlari yaradilarkan faydali torpaq arazilari siradan çixir, yerli iqlim dayiçdirilir.
"Müasir cografi tadqiqatlar" mövzusunda:
-Yerin süni peyklarinin kömayi tabii proseslar va insanin hayat faaliyyatina aid planetda ba§ veran dayiçiklar;
-fiziki cografiyanin asas masalalarindan birinin tabii mühitin dayiçdirilmasi yolu ila onun qorunmasi ^ün dayiçdirilmasinin avvalcadan müayyanla§dirilmasi olmasi öyranilir. "Yer kürasinin daxili quruluçunda": -litosferhaqqinda:
-yerin takinin seysmik metodla tadqiqi, faydali qazintilarin açkar olunmasi, zalzalalarin va vulkan püskürmasinin avvalcadan bilinmasi haqqinda biliklar öyranilir. "Vulkanlar, qizmar manbalar, zalzala" müvzusunda:
-Yer qatinin dag süxurlarinda radioaktiv maddalarin olmasi, darinliklarda bunlarin parçalanmasindan istiliyin alinmasi;
-Yerin simasinin yaranmasinda vulkanik faaliyyatin rolu, qazlarin-atmosferin oksigenla tamiri; -yeralti laylarin sürü§masi naticasinda zalzalalarin yaranmasi, 12 balliq seysmoqraf; -zalzalanin ba§ vermasinin bilinmasinin elmi perspektivlari; -Yerda an hündür yerin 8848 m va an alçaq yerin 11023 m oldugunu öyranirlar.
9D9BIYYAT
1. R.R.Abdurazaqov , R.öliyev
2. A.O.Pyoriçkin, N.A.Rodina..
Fizika 7 Fizika
