X SİNİFDƏ “MOLEKULYAR-KİNETİK NƏZƏRİYYƏ” FƏSLİNİN TƏDRİSİNƏ DAİR BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

УДК 372.853

X SiNiFDa "MOLEKULYAR-KiNETiK N9Z9REYY9" FÖSLiNiN T9DRESiN9 DAiR

B9Zi MÜLAHizaLÖR

ÖLiYEVA DiLBÖR ZiR9K QIZI

p.ü.f.d., ADPU-nun fizika fakültasinin dosenti, Баку, Азербайджан

HÜSEYNOVA ARZU MEJDUN QIZI

ADPU-nun fizika fakültasinin magistranti, Баку, Азербайджан

Annotasiya: Mdqalddd X sinifda "Molekulyar-kinetik nazariya" faslinin tadrisinin bazi masalalarina toxunulmu§dur. istilik tarazliginda olan va ya tarazliq halina kegan sistemlarda istilik harakatinin qanunauygunluqlarinm öyranilmasinda termodinamik va statistik metodlarin birga tatbiq olunmasi qeyd olunmu§dur. "Molekulyar-kinetik nazariyya " faslinin tadrisinin maqsadi, fasla daxil olan materiallari manimsamakla §agirdlarin alda eda bilacaklari bacariqlar göstarilmi§dir. Fasilda verilmi§ mövzularin düzülü§ü haqqinda olan fikirlar tahlil edilmi§dir.

Agar sözlsr: istilik hadisalari, molekul, metod, qaz qanunlari, madda, vektor

istilik hadisalari, maddanin qurulu§u va xassalarina maktab fizika kursunun bütün mövzularinda baxilir. Baza maktablarinda fizikanin öyranilmasina VI sinifda "Materiya", "Madda va onun xassalari" mövzusunun öyranilmasi ila ba§lanir ki, burada §agirdlar maddanin qurulu§u haqqinda tasavvür alirlar. Onlar molekulyar kinetik nazariyyanin asas müddaalarini takrarlayirlar: maddalar zarraciklardan ta§kil olunub, madda zarraciklari harakat edir, madda zarraciklari bir-biri ila qar§iliqli tasirdadir: onlar bir-birini ya cazb edir, ya da italayir. Verilmi§ müddaalar asasinda §agirdlar fiziki nazariyyalar ü9ün xarakterik olan elmi biliklar sistemi ila tani§ olurlar.

Termodinamika va molekulyar fizika atom va molekullarin istilik harakati ila bagli olan sistemin xassalarini tadqiq edir. Lakin bu nazariyyalar istilik hadisalari va proseslarini tasvir etmak ü9ün müxtalif metodlardan istifada edir. Termodinamikada bütövlükda sistema aid olan fiziki kamiyyatlardan (temperatur, tazyiq, hacm, kütla) istifada olunur. Onlar arasindaki alaqa naticasinda qaz qanunlari va termodinamikanin birinci qanunu yaranir. Bu zaman makroskopik cisimlarin xassalarina onlarin daxili qurulu§u nazara alinmadan baxilir.

Statistik metod makrocisimlarin ayri-ayri molekullarinin harakatini yox, onlarin birlikda harakatlarinin naticasini öyranir. Termodinamik va statistik metod istilik proseslari va hadisalari, maddalarin qurulu§unu tasvir etmak ü9ün birlikda tatbiq olunur. Orta maktabda istilik hadisalarini öyranmak ü9ün a§agi siniflarda termodinamik metod, yuxari siniflarda isa statistik metod üstünlük ta§kil edir.

Mexanika materiyanin an sada harakat formasi olan yerdayi§manin qanunauygunlugunu öyranir. Termodinamika va ststistik fizika atrafimizdaki cisimlari ta§kil edan külli miqdarda molekullarin va ya ba§qa zarraciklarin arasikasilmadan birga harakatlari ila müayyan olunan hadisalari öyranir. Termodinamika va statistik fizika materiyanin istilik harakat formasini, onun özünamaxsus qanunlari ila birga öyranir. Termodinamika va statistik fizikanin asas mazmunu, istilik tarazliginda olan va ya tarazliq halina ke9an sistemlarda istilik harakatinin qanunauygunluqlarini öyranmakdan ibaratdir. Buradan görünür ki, termodinamika va statistik fizika eyni masalani öyranir. Onlarin bir-birindan asas farqi tadqiqat metodlarindadir .

X sinifda "Molekulyar-kinetik nazariya" faslinin tadrisinda sxemdan gorunduyu kimi statistik metoddan istifada olunur.

"Molekulyar-kinetik nazariyya" faslinin tadrisinin maqsadi:

- maddanin qurulu§u haqqinda farziyyalarla tani§ etmak;

- diffuziyanin madda zarraciklarinin fasilasiz xaotik harakat etmasini subut edan hadisa oldugunu gostarmak;

- broun harakatinin maddanin zarraciklardan ibarat oldugunu va fasilasiz xaotik harakat etdiyini subut etdiyini gostarmak;

- madda zarraciklarinin qar§iliqli tasirda olmalari tasavvurunu yaratmaq: atom va molekullar arasinda eyni zamanda caziba va italama kimi qar§iliqli tasirin oldugunu, bu quvvalarin elektromaqnit tabiatli va yaxinatasirli oldugunu gostarmak;

- madda zarraciklarinin (atom va molekullar) xatti ol9ulari va kutlalari ila tani§ etmak;

- qaz, maye va bark cisimlarin xassalari ila tani§ etmak, onlarin texnikada, mai§atda, tabiatda tatbiqini gostarmak;

- diffuziya hadisasini, broun harakatinin sababini, qaz, maye va bark cisimlarin xassalarini, buxarlanma, kondensasiya, qaynama, arima, kristallaçma, islatma hadisalarini molekulyar-kinetik nazariyya asasinda izahini vermak;

- ideal qaz anlayiçini vermak, ideal qazin molekulyar-kinetik nazariyyasini asas tanliyini çixarmaq;

- istilik tarazligi - temperatur anlayiçini vermak, temperaturun molekullarin orta kinetik enerjinin ôlçûsû oldugunu göstarmak;

- qaz qanunlarinin mahiyyatini izah etmak va s.

9sas anlayiçlar: atom va molekul, madda miqdari, molyar kütla, tazyiq, hacm, kütla, sixliq, orta kinetik enerji, orta sürat, temperatur, konsentrasiya.

9sas qanunlar: Gey-Lüssak, Boyl-Mariott, §arl, Dalton, Avaqadro qanunlari

Eksperimental bacariqlar: broun harakatinin va qaz molekullarinin tazyiqinin modella§dirilmasini, su termometrinin hazirlanmasini, verilmi§ kütlali qazin makroskopik parametrlari arasindaki qanunauygunlugu, verilan kütlali qazin parametrlarindan biri sabit olduqda onun digar makroskopik parametrlari arasindaki qanunauygunlugu, havanin nisbi rütubatini ôlçmayi, sathi garilma va kapilyarliga aid tacrübalar aparmagi, kristal qafas modellarini hazirlamagi, sublimasiya va desublimasiya hadisalarini ayani olaraq göstarmayi va s

Baza maktablarinda verilmi§ faslin tadrisina 10 saat vaxt ayrilmiçdir va fasla daxil olan materiallari manimsamakla §agirdlar bacaracaqlar:

• molekulyar-kinetik nazariyyanin asas müddaalarini va onlardan çixan naticalari §arh etmayi;

• MKN-nin asas tanliyini va ondan çixan naticalari düstur §aklinda yazmagi;

• ideal qaz, onun hal tanliyi va qanunlarini izah etmayi;

• izoproseslari tadqiq etmayi va onlarin qrafiklarini qurmagi;

• bark cisimda xassanin formalaçmasinda kimyavi rabitanin rolunu §arh etmayi, kristal va amorf cisimlari farqlandirmayi;

• mayelarin xassalarini MKN nöqteyi- nazarindan izah etmayi, mayelarin sathi garilmasi, islatma va kapilyarliq hadisalarina aid tacrübalar aparmagi;

• MKN-nin asas tanliyi, ideal qazin hal tanliyi, ideal qaz qanunlarinin tatbiqina aid müxtalif xarakterli masalalar qurmagi va hall etmayi.

Fizika fann kurikulumunda X sinif üzra standartlar, onlarin mazmunu va formala§dirilan fiziki anlayiçlar, dars plani, darslik va metodik vasaiti tahlil edarak a§kar etdik ki, tadrisi haftada 2 saat nazarda tutulan baza tam orta maktablarin tadrisi haftada 5 saat nazarda tutulan tamayüllü maktablarin uygun sinif üzra mazmun standartlari farqlandirilmir. X sinifda reallaçdirilmasi nazarda tutulan standartlarda çagirdlara verilacak bilik va formalaçdirilacaq baqcariqlar yeddi fundamental bölmani ahata edir. Digar bölmalar kimi "Molekulyar-kinetik nazariyya" bölmasinda da böyük miqdarda fiziki proseslara, anlayiçlara, qanun va nazariyyalara, klassik va müasir fiziki eksperimentlara dair malumatlar verilir. Ona göra da X sinifda haftalik 2 saat ^ün hazirlanmi§ darsliklarda verilan dars materiallari ham mazmununa, ham da hacmina göra §agird va müallimlar ^ün ciddi çatinliklar yaradir.

Tam orta maktab mazunlarinin buraxili§ va qabul imtahanlarinin naticalarinin tahlili göstarir ki, abituriyentlar hallinda yalniz akademik bilik talab edilan kamiyyat xarakterli tapçiriqlari ugurla yerina yetirirlar. Onlar kamiyyat va keyfiyyat xarakterli qrafik va eksperimental masalalarin hallinda ciddi qüsurlara yol verir, vektorial kamiyyatlarin superpozisiyasina dair tapçiriqlarin hallinda isa çatinlik çakirlar, fizikadan elmi savadliligi dayarlandiran hayati situasiyalara aid tapçiriqlari isa demak olar ki, hall eda bilmirlar.

"Molekulyar-kinetik nazariyya" faslinda mövzularin düzülü§ü haqqinda iki fikir mövcuddur: ya bark cisim, maye, qaz va ya qaz, maye, bark cisim. Birinci düzülü§ sirasinda qaz haqqindaki bilik buxar haqqindaki bilikla daha yaxin oldugundan, onlari müqayisa etmak asan olur, lakin bu bahsi bark cisimlar haqqindaki bilikla, kristallarin faza qafasila baçlamaq lazim galir; bu talimin asasini

orta maktabda nümayi§ etdirmak olmur, ona göra da bark cisimlarin quruluçu haqqindaki bilik çox mücarrad olur.

ikinci düzülü§ün sirasina göra bu bahs, kinetik nöqteyi nazarindan daha yax§i i§lanilmi§ qazlar haqqindaki bilikla baçlanir ki, bu da modellar üzarinda nümayi§ etdirila bilar. Bu baximdan ikinci düzülü§ daha üstündür.

Çagirdlar VIII siniflarda fizika darslarindan istiliyin bir cisimdan digarina verilma üsullarini bilirlar; keyfiyyat xarakterli tacrübalar vasitasila istidan geni§lanma ila tani§dirlar; xüsusi istilik tutumu va istilik halinin dayiçmasi anlayiçina malikdirlar; aqreqat halinin dayiçma qanunlarini bilirlar; istilik maçinlarinda, istiliyin texniki istifadasi ila tani§ olmuçlar.

X sinifda isa §agirdlarin molekulyar-kinetik nazariyyaya aid biliklari daha da genial andirilir va formala§dirilir. X sinifda ilk vazifa maddanin bölünma sarhaddinin varligini va hamin sarhaddan sonra maddanin öz xassasini saxlamaq §artila bölünmasinin mümkün olmadigini sübut etmakdan ibaratdir. A§agi siniflarda bir çox misallar ila cismin an kiçik hissaciklara bölünmasi göstarilmi§dir, lakin misallardan heç biri bölünma sarhaddi haqqindaki fikri çagirdlarda yarada bilmami§dir.

Sadaladigimiz bu kimi va ya digar problemlari aradan qaldirmaq, mazmun xatlarinin tam reallaçmasini tamin etmak maqsadila 5E modeli asasinda yazilmiç X sinif darsliyini 7E modeli asasinda (bura iki marhala Elicit - yadasalma va Extend - geniçlandirma marhalalarini alava etmakla) yazmaq maqsadauygun hesab edilmi§dir.

9D9BÎYYAT SÎYAHISI:

1. MurquzovM.i., va baçqalari X sinif üçün fizika darsliyi, Baki na§r, 2018.

2. MurquzovM.i., va baçqalari X sinif ^ün fizikadan müallimlar üçün dars vasaiti, Baki na§r, 2018

3. Ümumtahsil pillasinin dövlat standartlari va proramlari (kurikulumlari). Baki, 2010

4. Ümumi tahsilin fann standartlari. Baki. Mütarcim, 2012