CC BY
63УДК 53:37.016
МЭКТЭВ FiziKA KURSUNDA EKSPERiMENTiN ROLU
ÖLiYEV AGAXaLiL 9L9SG9R OGLU
B/m., fizika üzra falsafa doktoru, ADPU, Baki, Azarbaycan
Annotasiya. Tadrisda formalizma ila mübariza aparmaq i§inda elm vd texnikanm, nazariyya ila praktikanin üzvi alaqasini göstarmak ügün laboratoriya i§lari an gözal vasitadir. Laboratoriya i^larinda §agirdlar müxtalif qurgu va cihazlarla tani§ olur, onlarla davram§ qaydalarini öyranir, bir sira ölgü cihazlari ila i^lamak bacarigi va daqiq ölgma texnikasina aid lazimi vardi^lar alda edirlar. Bunlarin isa §agirdlarin galacak amakfaaliyyati ügün praktiki ahamiyyati vardir.
Agar sözlsr: laboratoriya i§lari, amak faaliyyati, eksperimen, tacrüba, müxtalif qurgu va cihazlar, fiziki sabitlar.
Son illarda bir sira metodistlar va ali maktablar ü9ün dars kitablarinin müalliflari nisbatan 9ox da olmayan nazariyya va farziyyalara asaslanaraq bela taklif edirlar ki,masalan,fizika kursunu hipotetik-deduktiv metodla §arh etmak lazimdir,eksperimental tasdiqini isa §agirdlarin va talabalarin laborotoriyalarda sarbast i§lari ila vermak olar. Zannimizca bu 9ox yanli§ fikirdir, Fizikani yalniz deduktiv yolla öyranmak bir metod kimi qabul edila bilmaz. Fizikanin tadrisinda eksperimentin rolu olduqca böyükdür.
ixtiyari mükammal Fiziki nazariyya hayat vasiqasini tacrübi tasdiqi ila alir. Nazariyyanin dogrulugu naticalari üzarinda aparilan eksperimentin yekunu ila tasdiq edilir. Fizikanin lazimi saviyyada tadrisi ü9ün fizikanin eksperimental asasini ta§kil edan fundamental tacrübalari daxil etmak lazimdir. Laboratoriya ma§galalari §agirdlarin politexniki hazirliq dairasini geni§landirmak ü9ün ba§lica üsullardan biridir. Laboratoriya i§lari §agirdlari ta§abbüskarliga ali§dirir, onlarda yaradiciliq va ixtira9iliq qabiliyyatini inki§af etdirir.
Fizikanin inki§af tarixinda elmi tasavvürlarin köklü dayi§masina sabab olan fundamental tacrübalar olmu§dur. Bunlara a§agidakilari misal göstarmak olar:
Qaliley tacrübalari, Ersted tacrübalari, §tern tacrübasi, Perren tacrübasi, Milliken tacrübasi, Hers tacrübasi, Lebedev tacrübasi, Stoletov tacrübasi, Bote tacrübasi va s. Bu tacrübalar asasinda Cisimlarin qanunlari, qar§iliqli tasirii, elektrik va maqnit hadisalarinin qar§iliqli alaqasi, harakat edan elektrik yüküna maqnit sahasinin tasiri, molekullarin sürati, fotoeffekt hadisasinin qanunaygunluqlari, elektrik yükünün diskreliyi, elektromaqnit dalgalarinin xassalari, i§igin tazyiqi, i§igin kvant tabiati, dalga zarracik düalizmi kimi fundamental elmi naticalar alinmi§dir.
Fizikanin maktab eksperimenti sistemina müasir fizikanin eksperimental asasini ta§kil edan 9oxlu miqdar tacrübalari daxil etmak lazimdir.
Fundamental fizika eksperimentlari nümayi§inin gedi§inda, §agirdlarin laboratoriyada sarbast i§larinda va kinofilmlarda göstarilan eksperiment hissalari vasitasi ila fizikanin öyranilmasi ü9ün eksperimental baza yaranir. Bu tacrübalara asaslanaraq müasir fizika kursunu daqiq va ziddiyyat cahatlarini §arh etmak olar.
Pedaqoji baximdan talim ü9ün böyük ahamiyyati olan a§agidaki qrup tacrübalari da aparmaq zarurudir.
1.Müallimin izahini illüstrasiya etdiran tacrübalar.mas:barabar süratin harakatin kinematikasi öyranilarkan hamin harakatin sinifda nümayi§ etdirilmasina prinsipial zaryriyyat hiss edilmir, 9ünki §agirdlar kifayat qadar tez-tez öz gündalik hayatlarinda bu harakat ila rastla§irlar. Lakin fizikani tadris edan har bir müallim bilir ki, hamin harakatin sinifda nümayi§ etdirilmasi darsin gedi§ini canlandirir, tadris materiallarinin qavranilmasi ü9ün emosional fon yaradir. Müallim §agirdlarin diqqatini o hallara calb edir ki, bu hallar öyranilan hadisanin anla§ilmasi ü9ün 9ox vacibdir.
2.Gedi§atinda öyranilan fiziki hadisalarin xalq tasarrüfatinin müxtalif sahalarinda tatbiqini va texniki qurgulari i§ prinsipini göstaran tacrübalar.
Bu nov tacrubalarin numayi§i §agirdlari praktik hayata hazirlamaq va fizikanin texnika ila alaqasini gostarmak zaruridir.
3.Fiziki hadisalar alamina §agirdlarin maragini artiran effekt tacrubalari.
4.Gedi§atinda muallimin §agirdlar qar§isinda problem qoydugu va hamin darsda onun uzarinda i§ladiyi tacrubalar.
5.Problemlarin muzakirasi zamani §agirdlarin fikirlarinin bu va ya digarinin sahv oldugunu gostaran tacrubalar.
6.Muasir laborotoriya avadanliqlari ila raftar bacariq va vardi§lar veran tacrubalar.
Fizikadan maktab eksperimenti sistemina a§agidakilar daxil edilmalidir, mas:
1.Muasir fizikanin eksperimental asasini ta§kil edan fundamental tacrubalar(muayyan hissa tacruba §aklinda,muayyan hissa isa §agirdlarin laborotoriya tacrubalari §aklinda);
2.Pedaqoji mulahizalardan meydana 9ixan numayi§ tacrubalari.
3.Laboraroriya i§lari.
4.Tadqiqat xarakterli praktikumlar.
Maktab fizika eksperimentinin 2 - ci novu §agirdlarin laboratoriya i§larudur.Laboratoriya i§lari fiziki hadisalari §agirdlarin mustaqil olaraq amala gatirmalarindan, hamin hadisalarin gedi§ini har tarafli mu§ahida etmakdan va aparilan mu§ahidakara asasan hadisalarin qanunauygunlugunu a9malarindan yaxud fiziki sabitlari muayyan etmalarindan ibaratdir.
Laboratoriya i§lari §agirdlarin fizika qanunlarini mohkam manimsamalarina, oyranilan hadisalarin mahiyyatini darindan ba§a du§malarina, ke9ilmi§ tadris materialinin takrarina va praktiki olaraq mohkamlandirilmalarina, fizika cihazlari ila raftara aid bir sira bacariq va vardi§lar alda etmalarina komak edir.
Belalikla, laboratoriya i§lari oyranilan tadris materialinin §uurlu va mohkam manimsanilmasina komak edir.
Laboratoriya i§lari §agirdlarin mu§ahida9ilik qabiliyyatini inki§af etdirir, ahatasinda olduqlari fiziki hadisalar haqqinda mustaqil muhakima yurutmaya va natica 9ixarmaga havas oyadir.
Laboratoriya i§lari xarakterina gora 2 qrupa ayrilir:
1. Keyfiyyat xarakterli laboratoriya i§lari. Keyfiyyat xarakterli laboratoriya i§larinda §agirdlar fiziki hadisani amala gatirir, onun gedi§ini mu§ahida edir va asas alamatlarina diqqat yetirarak natica 9ixarirlar. Mas: naftalinin arimasi prosesini mu§ahida etmak, maqnitin xassalarinin oyranilmasi va maqnit spektrlarinin alinmasi, i§igin interferensiya va difraksiyasinin mu§ahida edilmasi va s.
2. Kamiyyat xarakterli laboratoriya i§lari. Kamiyyat xarakterli laboratoriya i§larinda §agird fizika qanunlarini 9ixarir va ya fiziki sabitlari hesablayirlar. 9lbatta burada masalanin keyfiyyat cahatina da ahamiyyat verilir.
Mas: ufiqi istiqamatda atilmi§ cismin harakatinin oyranilmasi, mail mustavinin f.i.a. - nin tayini, agirliq quvvasi tacilinin raqqas vasitasila tayini, naqilin xususi muqavimatinin tayini, havanin nisbi rutubatinin tayini, difraksiya qafasi vasitasila i§igin dalga uzunlugunun tayini va s. gostarmak olar.
Mazmun va maqsadina gora laboratoriya i§lari 5 qrupa bolunurlar:
1. Muxtalif fiziki hadisalarla tani§ olmaq, onlari mu§ahida etmak va oyranmak maqsadi ila aparilan laboratoriya i§lari.
Suyun qaynamasi prosesni mu§ahida etmak va temperatur qrafikini qurmaq, naftalinin arimasi prosesini ma§ahida etmak va temperatur qrafikini qurmaq, maqnit va elektrik carayaninin qar§iliqli tasirini mu§ahida etmak, i§igin interferensiya va difraksiyasini mu§ahida etmak va s. bu nov laboratoriya i§larina misaldir.
2. Fizika qanunlarini oyranmak va fiziki kamiyyatlar arasinda funksional asililigi muayyan etmak maqsadi ila aparilan laboratoriya i§lari. Buna misal olaraq boyl 0 Mariot qanununun yoxlanilmasi, qaz hali tanliyinin yoxlanmasi, tarazliq (lingin) §artlarinin muayyan edilmasi, mail nov uzarinda barabaryeyinla§an harakat zamani yollar nisbatinin muayyan edilmasi va s. gostarmak olar.
3. Müxtalif fiziki kamiyyatlari öl9mak va 0I9Ü cihazlari ila tani§ olmaq maqsadi ila aparilan laboratoriya i§lari. Areometr vasitasila mayenin sixligini tayin etmak, elektrik dövrasinin müxtalif hissalarinda garginliyin va carayan §iddatinin öl9ülmasi, mayenin sathi garilmasinin tayini, yayin daracalanmasi va dinamometrla qüvvanin öl9ülmasi va s. buna misal ola bilar.
4. Fiziki sabitlarin tayini va onlarin tayin olunmasinin müxtalif metodlari ila tani§liq maqsadi ila aparilan laboratoriya i§lari. Mas. naqilin xüsusi müqavimatinin tayini, misin elektrokimyavi ekvivalentinin tayini, sürtünma amsalinin tayini, bark cismin xüsusi istilik tutumunun tayini va s. bela i§lardandir.
5. Müxtalif fizika cihazlari va texniki qurgularla tani§liq maqsadi ila aparilan laboratoriya
i§l ari.
Elektrik dövrasinin yigilmasi, elektromaqntin yigilmasi, detektorlu radioqabuledicinin yigilmasi va s. buna misal ola bilar.
9D9BiYYAT
1. Сабирова Ф.М., Исмагилова Е.И. Проблемы и перспективы информатизации физико-математического образования (некоторые итоги научно-практической конференции) // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. - 2017. - № 1-2. - С. 336-340;
2. Синенко В.Я. О некоторых путях решения проблем обучения физике в Новосибирском регионе // Физика в школе. - 2007. - № 5. - С. 13-17.
3. Sultanov B., Xasmammadov T.- Fizikadan ev tacrübalari. Baki, 1962.
4. Синенко В.Я. О некоторых путях решения проблем обучения физике в Новосибирском регионе // Физика в школе. - 2007. - № 5. - С. 13-17.
5. Ümumi tahsilin fann standartlari ( I-IX siniflar). A. Mehrabovun redaktorlugu ila, Baki, "Mütarcim" 2012.
6. ölizada §.H. Maktab fizika eksperimentinin sistemi va onun takmilla§dirilmasi problemlari (Monoqrafiya). Baki, "Elm", 2001.
7. ölizada §.H., Pedaqoj iuniversitetlarda "Maktab fizika eksperimenti" IV hissa, Baki, "Vatan", 2009.
