IX SİNİFDƏ “MAQNİT SAHƏSİ” FƏSLİNİN MƏZMUN STANDARTLARININ REALLAŞMASINDA QRAFİK MƏSƏLƏLƏRİN ROLU Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

УДК 372.853

IX SiNiFDa "MAQNiT SAHaSi" FaSLiNiN M9ZMUN STANDARTLARININ REALLA§MASINDA QRAFiK M9S9L9L9R1N ROLU

ÖLiYEVA DiLBÖR ZiR9K QIZI

p.ü.f.d., ADPU-nun fizika fakültasinin dosenti, Баку, Азербайджан

M9MM9DLi CiNARa ARAZ QIZI

ADPU-nun fizika fakültasinin magistranti, Баку, Азербайджан

Xülasa.

Maqalada IX sinifda "Maqnit sahasi" faslinin tadrisinin maqsadi, aparici ideyasi, maqnit hadisalari va maqnit sahasinin tadqiqat metodlari, asas anlayi§, kamiyyat, qanun va qanunauygunluqlar, eksperimental bacariqlar §arh olunmu§dur."Maqnit sahasinin harakatda olan yüklü zarraciya tasiri. Lorens qüvvasi" mövzusunda fiziki kamiyyatlarin asililiq formullari va qrafiklari tasvir olunmu§dur.

A9ar sözlar: qrafik, maqnit sahasi, Amper qüvvasi, carayan §iddati, yük, harakat, maqnit induksiyasi, burulganli saha.

Qrafiki oxumagi bacarmaq har bir §agirda müxtalif fiziki kamiyyatlar arasinda olan funksional asililigi ba§a dü§maya, har hansi bir hadisanin tasvirini vermaya, verilmi§ qrafikin tahlil edilmasi ila digar yeni qrafiki qurmaga imkan verir.

"Maqnit sahasi" faslinin tadrisinin maqsadi: S maqnit sahasi va onun istifadasi haqqinda biliklar sistemini formala§dirmaq, ham^nin §agirdlari elektromaqnit induksiyasi va elektromaqnit sahasinin xassalarini öyranmaya hazirlamaq;

S sabit maqnitin maqnit sahasi va onun tabiati, maqnitlanma hadisasi va maqnit sahasinin maqnit aqrabina (Ersted tacrübasi), carayanli düz naqila va carayanli sargaca tasiri haqqinda daqiq tasavvürlar formala§dirmaq; S alinmi§ biliklarin maqnit hadisalarinin izahinda va ucadandani§an, elektrik öl<ü cihazlari,

elektrik müharriklarinin i§ prinsipinda tatbiq etmayi öyratmak; S eksperimental tap§iriqlar va masala halli bacariq va vardi§larini formala§dirmaq; S müstaqil eksperimental tadqiqatlarin, layihalarin hazirlanmasinda va masala halli prosesinda

§agirdlarin yaradici bacariqlarini inki§af etdirmak; S atraf alamin dark olunmasini, maqnit sahasinin öyranilmasinda böyük xidmatlari olmu§

alimlara hörmat hissi yaratmaq; S gündalik hayatda maqnit sahasi haqqinda olan biliklardan istifada etmak bacariqlarini inki§af etdirmak. Mövzunun aparici ideyasi: S sükunatda olan elektrik yükü atrafinda elektrostatik saha mövcud oldugu kimi, carayanli naqil va harakatda olan elektrik yükü atrafinda maqnit sahasi mövcuddur. istanilan sabit maqnitin sahasi dairavi carayanlarin mövcudlugu ila izah olunur; S maqnit sahasinin tabiati va onun carayanli naqila va harakatda olan yüklü zarraciya tasiri elektrik sahasinin xassalari va onun tasirlarindan farqlanir;

a) maqnit sahasi burulganlidir, maqnit induksiyasi xatlari hami§a qapalidir;

b) carayanli naqila va harakatda olan yüklü zarraciya tasir göstaran maqnit qüvvasi maqnit induksiyasi xatlari boyunca yox, ona perpendikulyar istiqamatda yönalir;

S carayanli naqila maqnit sahasinin göstardiyi tasir qüvvasi Amper qanunu ila müayyan olunur: Fa = \B Aisina

S harakatda olan yüklü zarraciya maqnit sahasinin göstardiyi tasir Lorens qüvvasi ila müayyan olunur: Fl = qdBsina

S maqnit qar§iliqli tasir praktikada geni§ istifada olunur: maqnitlar, maqnit aqrabi, kompas, elektromaqnitlar, elektromaqnit relesi, ucadandani§an, elektrik 0I9Ü cihazlari, elektrik müharriki.

Maqnit hadisalari va maqnit sahasinin tadqiqat metodlari: mü§ahida, fiziki kamiyyatlarin öl9ülmasi va müqayisa edilmasi, nazari 9ixari§ va onlarin eksperimentda yoxlanilmasi. ösas anlayi§lar: maqnit sahasi, sabit maqnitlar, maqnit induksiya xatlari, maqnit induksiya vektoru, carayanli düz naqil, sargacin maqnit sahasi, maqnit sahasinin maqnit aqrabina va carayanli naqila tasiri.

ösas kamiyyatlar: maqnit induksiyasi, Amper qüvvasi, Lorens qüvvasi, elektrik müharrikinin F.i.9. ösas qanun va qanunauygunluqlar: Amper qanunu, sol al qaydasi.

Eksperimental bacariqlar: damir tozu vasitasila maqnit sahasinin manzarasini almaq; sabit maqnit va kompasdan istifada etmayi bacarmaq; ucadandani§an, elektrik öl9ü cihazlari, elektrik müharrikinin i§ prinsipini izah etmak; elektromaqnit relesindan istifada etmakla sada avtomatik qurgu, elektrik müharriki, elektrik öl9ü cihazlari yigmaq.

Yuxarida qeyd olunanlarin daha möhkam va darin manimsanilmasi ü9ün qrafik masalalarin hallina ehtiyac var: maqnit sahasini xarakteriza edan kamiyyatlar arasinda hansi funksional asililiq var? Sadaca olaraq bir mövzunun "Maqnit sahasinin harakatda olan yüklü zarraciya tasiri. Lorens qüvvasi" mövzusunun tadrisi timsalinda, bunu ara§dirmaga 9ali§aq.

§agirdlar elektrik carayaninin yüklü zarraciklarin nizamli harakatindan ibarat oldugunu bilirlar. Demali, maqnit sahasi yalniz carayanli naqila yox, eyni zamanda bu carayani amala gatiran harakatda olan har bir elektrik yüküna da tasir göstarir. Bela bir qüvvanin mövcudlugunu sabit maqniti ossilloqrafin va ya televizorun ekranina yaxinla§diranda görmak olar. Ekrana dü§an elektron seli bu zaman meyl edir va ekrandaki xayal tahrif olunur.Maqnit sahasinin yüklü zarraciya tasir qüvvasi Lorens qüvvasi adlanir va ifadasini Amper qüvvasinin ifadasindan istifada etmakla almaq olur. lakin bu 9ixarili§i §agirdlardan talab etmak vacib deyil. Onlarin maqnit sahasinda harakatda olan yüklü zarraciya tasirin mahiyyatini ba§a dü§malari vacibdir. Bu formulun 9ixarili§ina müallim taxminan a§agidaki suallari qoymaqla nail ola bilar:

- Tacrübi yolla Lorens qüvvasinin mövcudluguna neca inanmaq olar?

- Amper qüvvasinin düsturunda hansi dayi§iklik etmak lazimdir ki, maqnit sahasinin harakat edan yüklü zarraciya tasir qüvvasinin formulunu almaq mümkün olsun?

- Carayan §iddatini yükün miqdari, istiqamatlanmi§ harakat edan yükün orta sürati, naqilin en kasiyinin sahasi va yükda§iyicilarin konsentrasiyasi ila neca ifada etmak olar?

- Na ü9ün barabar süratla harakat edan yüklü zarracik bircins maqnit sahasinin qüvva xatlarina perpendikulyar istiqamatda daxil olduqda 9evra üzra harakata ba§layir?

- Yüklü zarraciklarin bircins maqnit sahasinda harakati zamani cizdigi 9evranin radius vektoru yükün miqdarindan va kütlasindan neca asilidir?

- Bu cür suallara cavab aldiqca müallim §agirdlarla birga marhalalarla Lorens qüvvasinin düsturunu alir:

J = qnds;

Fa = JBlslna = qndsBlsina;

Fa qndBslsina N

Fl=Y'; N = 4n'; Fl=-Jj-; sl = V;n = ~;

_ q-dBVNsina „ _ .

Fl = —^— = qvBsina

alinir. ifadadan gorunduyu kimi maqnit sahasinda harakat edan yuklu zarraciya tasir edan quvva yukun miqdari, yukun maqnit sahasindaki harakat surati, maqnit sahasinin induksiyasindan asilidir:

F,

■0 (B,q)

Yuklu zarracik maqnit quvva xatlarina perpendikulyar istiqamatda daxil olduqda sin 900=1 alinir va Lorens quvvasi FL = qdB §aklinda yazilir. Maqnit sahasinda yuklu zarraciya yalniz Lorens quvvasi tasir edarsa, Nyutonun II qanunuha gora:

qtiB = ma

yazmaq olar.

v2

Yuklu zarracik maqnit sahasinda 9evra uzra harakat etdiyindan a = — ifadasini nazara alsaq:

q#B=^ Г

yazmaq olar.

§agirdlar bu ifadadan istifada etmakla, bircins maqnit sahasinda harakat edan yuklu zarraciyin kutlasi, yukun qiymati, zarraciyin harakat tacili, zarraciyin xususi yuku, dovretma period va tezliyini tayin edarak asililiq qrafiklarini qura bilarlar.

1) Bircins maqnit sahasinda 9evra uzra harakat edan yuklu zarraciyin kutlasi:

твг

qtiB = ; qBr = md;

qBr 1

= ——; m~ — (q,B,rsabit olduqda; m~r (q,B,-d sabit olduqda) v v

m

m

Я

B(r,q)

2) Bircins maqnit sahasinda 9evra uzra harakat edan yuklu carraciyin periodu va tezliyi:

0

0

0

m2nr 2nm qBr = —-—; T =

T

qB '

1 qB

n = — =

T 2nm

T .

T

m

B(q)

n

B(q)

m

Artiq §agirdlar mexanikadan 9evra boyunca harakat zamani period va tezliyin zamana göra dayi§madiyini bilirlar va eyni zamanda bu darsda da onlar hamin istifada edarak period va tezliyin haqiqatan zamandan asili olmadigini müayyan edacaklar biliklardan:

T(n)

§agirdlara kamiyyatlar arasinadki funksional asililigi göstarmak ü9ün a§agidaki qrafiki asililiga nazar salaq:

md p a

r = — = —, p = md

qB qB

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

0

0

n

0

0

0

t

■в

0

▲

1 2

• • 5 •

3 4

• • -►

B

Qrafikdan gorunduyu kimi$- 1 va 2 noqtalarinda maksimum, 3 va 4 noqtasinda isa minimum qiymatlar alir. B isa 2 va 4 noqtalarinda noqtalarinda maksimum 1 va 3 noqtalarinda isa minimum qiymatlar alir. Qeyd etmak lazimdir ki, kasrin suratinin qiymati boyudukca kasrin qiymati boyuyur maxraci boyudukda isa kasrin qiymati kiçilir va aksina. 1 noqtasinda d- boyuk B- isa kiçik qiymat

alir, r = —dusturdan gorunduyu kimir- radiusu zarraciyin surati ila duz maqnit induksiya vektoru

qB

ila tars mutanasibdir buna gora 1 noqtasinda r- maksimum qiymat alacaq. 4 noqtasinda isa B maksimum д - minimum qiymat alir bu zaman r- minimum (an kiçik qiymat) qiymat almi§ olacaq. 2, 3, 5 noqtalarinda isa nisbat sabit qalir va bu noqtalarda radiusun qiymatlari bir-birina barabar olacaq.

Qrafikdan istifada etmakla bircins maqnit sahasinin induksiya xatlarina perpendikulyar istiqamatda daxil olan iki zarraciyin xususi yuklarini muqayisa etmak olar. Bela ki, xususi yuk açagidaki ifada ila muayyan olunur:

M

m

frr

2r0

■в

r

1

2

r,

0

0

§arta gora B=const va qrafikdan gorunur ki, har iki zarraciyin harakat suratlari eynidir. Onda xususi yuk carraciyin trayektoriyasmm ayrilik radiusu ila tars mutanasib oldugundan ikinci zarraciyin xususi yuku birinci zarraciyin xususi yukundan iki dafa boyukdur.

9D9BÎYYAT SiYAHISI:

1. Ûmimi tahsilin fann standartlari. Baki, Mutarcim, 2012

2. Ûmumtahsil pillasinin dovlat standartlari va proqramlari (kurikulumlari). Baki. 2010

3.MurquzovM.i. va b. IX sinif uçun fizika darsliyi, B. 2016.

4.MurquzovM.i., va baçqalari IX sinif uçun fizikadan muallimlar uçun dars vasaiti, Baki na§r,2016