CC BY
8Мехэммэт
MЭhДИЕВ
шэж,эрэсе
Mexaммaт Mahдиeв.
Еракларга киткэн кеше бер кайта, Зиратларга киткэнне ил югалта. Йолдызларга тщ кешедэн аерылу Озак еллар бвтен илне елата.
«Робагыйлар»дан.
e3HeH Гeбeрчaк*, 6e3HeH Си-^ртен» — дип cy3 башлый идe Mexеммет ага авыллар турында cy3 чыкканда. Гeбeрчaк — aдипнeн туган авылы, аны «^з^н Гeбeрчaк» дип ейтceн дa индe, a мeнa Си^ртен-нe ник «^з^н Си^ртен» диген ул? Mоннaн 5-б eл чамасы элeк шул авылга барып чыккач кына анладым мин моны. Ten кода-кодагый буларак, xaтыным Фahимa бeлaн Си^ртенде туй межде^ тyрeндa утырырга насыйп булган идe.
Туйда ж;ырланган ж;ырлар aлe де булса колакта янгырап тора. Кияу — Арча, келеш Сарман ягыннан булган-гамы, ж;ырга бeрдa кытлык cизeлмaдe. Сарманлылар башлаган ж;ырны — ар-чалылар, арчалылар янгыраткан ж;ырны сарманлылар кyтaрeп алды. Mexaммaт Mahдиeв «Кeшe ките — ж;ыры кала» дип ейткен дилер де, тагын ж;ыр суза-лар. Сагынып калырлык ж;ырлар тынып тормады...
Сикeртaннaн 2,5 чакрымда гына булган Гeбeрчек авылына да бардык. Бу и^ авыл ж;ирлaрeн урман полоса-сы бeргa тeгeп куйган сыман. Yзaннaр, калкулыклар узып, Mexaммaт Mеhдиeв тегереп ускен урыннар бeлaн xозур-ландык. Казансуга йeгeрyчe Кecмac eлгacынын икe ягына да, бeр урыннан икeнчe урынга cикeрa-cикeрa, Си^р-тен авылы урнашкан. Иceмe де елле шуннан чыккан? Э мeнa Гeбeрчектегe инeшнeн иceмe юк. Шулай да, Mexем-мет Mahдиeвнeн Равия иceмлe апасы-нын кызы ^ayhaр бу идаш^н иceмe Сaбeк булырга мeмкин, дидe. Чeнки язучынын бeр еcерeнде Гeбeрчaктaгe «Сaбeк басмасы» иске алына икен.
Бу якларнын матур тaбигaтe Mexaм-мет ага китапларында бик куп мертебе тасвирланган. Ул y3e исен чакта кeлeп торган авыллар, урамнар, болыннар, таулар, су буйлары монсу да, сагышлы да идe. Алар язучы бакый йортка куч-кеннен сон, aйтeрceн, ятим калганнар. Эне, су буeндaгы таллар да уйга батып, толымнарын тубен тeшeргеннер...
Mexaммaт Mahдиeв бу авыллар eчeн гади авылдаш яки якташ кына булмаган шул. Ул аларнын бегырь кисете де булган. Кeм бeлен гeнa ceйлaшмa, аны haм ейткен cyзлерeн иске тeшeрa. Си^р-
* Элeк бу авылны Кeчe Mуй иceмe бeлaн де йeрткaн-нер.
л
тэнне дэ, Геберчэкне дэ Мехэммэт ага бердэй якын кургэн. Биредэ анын гомер бишеге.
Этисе Сенгатулла Бэдретдин улы МэИдиев 1884 елда Сикертэндэ туган. Ул авылда мэктэп тэмамлап, Сатыш мэдрэсэсендэ белем алган, аннан сон Арчада ике еллык урыс-татар мэктэбен-
челэр турында Сенгатулла хэзрэт язып бара. 1930 ел ечен ачылган дэфтэргэ ул оланы Мехэммэт тууын да язып куйган. Э менэ анын кайсы айда, кайсы кендэ тууын теркэмэгэн. Соныннан авыл Со-ветында Мехэммэд МэИдиевнен 1930 елньщ 10 гыйнварында тууы язылган. Э рэсми тестэ анын туган кене итеп
Сикертэн авылынын 1884 елгы метрикэ дэфтэренен "Ве^удкэ килгэннэр" сэхифэсе. Оченче юлы Мехэммэт МэЬдиевнен этисе Сенгатулланын тууы турында мэгълумат саклый.
ТМА, 4 ф., 608 еш, 10 б.
дэ укыган. Хэрби хезмэтне 1907-1909 ел-ларда Вильно шэИэрендэ уткэн. Аннан кайтып, узе укыган Сатыш мэдрэсэсен-дэ, бераздан сон Узин еязендэ мегаллим булган. 1913-1914 елларда Сенгатулла узе туып-ускэн Сикертэн авылында ме-галлимлек кыла. Беренче бетенденья сугышы башлангач, чак кына сугышка китмичэ кала. 1915 елда ул Геберчэккэ мулла булып килэ, э бу чорда Садрый Максуди тырышлыгы белэн муллалар-ны хэрби хезмэттэн азат итэлэр, Ьэм уз гомерен шул авыл белэн бэйли. 1916 елда ей ж;иткереп керэ, гаилэ кора. 1929 ел азагында ул муллалыгын ташлар-га мэж;бур була, ж;илэк-ж;имеш устеру, умарта урчету белэн шегыльлэнэ баш-лый. Мона кадэр авылда туучы, улу-
1930 елнын 1 декабре исэплэнэ.
Сенгатулла хэзрэт 1933 елнын 30 гыйнварында кулга алына. ^инаять кодексынын 58-11, 58-10 маддэлэре бу-енча («Баш кутэругэ юнэлтелгэн оеш-мада булган»ы ечен) гаеплэу белдерелэ, беркая да китмэу турында 1933 елнын 15 маенда имзасы алына, ниЬаять, шул елнын 13 декабрендэ эше туктатыла. Эмма 1937 елнын 19 декабрендэ кабат кулга алына Ьэм 28 декабрьдэ, ягъни 10 кеннэн сон, жднаять кодексынын 58-10, 58-11 маддэлэре буенча («контр-оешмада катнашкан» ечен) мелкэтен конфискациялэп, улем ж;эзасына хекем ителэ. 1938 елнын 5 гыйнварында Казан шэЬэрендэ атыла.
1957 елнын 14 февралендэ аклана.
62
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
Мэhдиевлэр шэ^эрэсе.
МеХЭММЭТ МЭЬДИЕВ ШЭДЭРЭСЕ
бЗ
Инде белгэнебезчэ, Геберчэк авы-лын элек Кече Муй исеме белэн йерткэн-нэр, шуца курэ Мехэммэт МэЬдиевнец тууы Кече Муй авылы метрикэсендэ. Ул Сенгатуллин Мехэммэт булып языл-ган. Бу вакытта этисе — 45, энисе 40 яшьтэ диелгэн.
Мехэммэт этисеннэн 7 яшендэ ятим кала. Гаилэдэге 8 баланыц ечесе яшьли вафат була, берсе 1941 елныц кышында Казанда хэрби ныгытмалар эшендэ сал-кын тидереп, 5 ел упкэ чире белэн ^э-фаланып денья куя. Габдерэшит, Рауза, Равия Ьэм тепчеклэре Мехэммэт исэн-имин усэлэр. Энилэре Бибирабига апа балаларын укытуга куп кеч куя. Ул узе дэ затлы нэселдэн була. Аныц исеме куренекле мэгърифэтче, китапчы Таип Яхин белэн бер шэ^эрэдэ. Бибирабига апаныц бабасы (этисе Мехэммэтсафа-ныц атасы) Мехэммэтгариф белэн Таип бертуганнар. Алар — Телэче ягындагы Кукчэ авылы мулласы Яхъя хэзрэт ба-лалары. Яхин фамилиясе шул заттан килэ. Мехэммэтгариф калэм иясе бул-ган, ул шигырьлэр дэ язган.
Калэм иясе дигэннэн, Мехэммэт МэЬдиевнец этисе Сенгатулла хэзрэт ечен дэ калэм хезмэте чит-ят булмаган. Аныц кендэлек матбугатта мэкалэлэре куренгэлэп торган. Эйтик, 1911-1913 елларда Казан губернасы авылларын-да «кыз сату» модага кергэн. Ачлык дигэн булып, куп кенэ чибэр кызлар-ны Урта Азия якларына сатып, «артык тамак»тан котылалар, янэсе. Э ул кыз-ларны байлар еченче, дуртенче хатын-лыкка алганнар. Мондый сатып алуны оештыручы маклерлар Сикертэнгэ дэ килеп чыгалар. Сенгатулла МэЬдиев-нец шундый гамэллэргэ каршы язылган мэкалэсе 1913 елда «Йолдыз» газета-сында денья кургэн.
Хэзер Геберчэк авылында Мехэммэт МэЬдиев исемен мэцгелэштеру ечен куп эш эшлэнгэн. Аныц туып-ускэн йортына (бу йортны 1960 елда язучы узе мари урманнарыннан нарат бурэнэлэр алып кайтып бик эйбэтлэп сиплэткэн булган) истэлек тактасы ку-елган. Янэшэсендэ Мехэммэт МэЬди-евкэ музей-йорт ачканнар. Тез нарат бурэнэлэрдэн буралган бу бинаны чын балта осталары эшлэгэн. Музей ачылу кене бетен тирэ-як авыллар ечен олы вакыйга булган. Олысы да, кечесе дэ узлэре яраткан язучыга тирэн хермэт
белэн бу истэлекле тантанага ^ыелган. Инде шактый гына экспонатлар да туп-ланган. Язучыныц шэхси эйберлэре, нэшер ителгэн китаплары шушы музей-да урын алган.
Юксынулы-сагышлы уйлар белэн авыл зиратына юнэлдек. Капкадан кергэч ук язучыныц кабер ташы. Анда «Мехэммэт Сенгатулла улы МэЬдиев. Галим Ьэм язучы, 1929-1995» дип язы-лган. Бу кабер ташы утыртылган нигез ташына:
«Атадин бала яшь кала,
Бик куп эшлэр башкара, — дигэн сузлэр уелган...
Белгэнебезне укып, яраткан язучы-бызга багышлап дога кылдык. МэЬди-евлэр рухы белэн яшэгэн Сикертэн, Ге-берчэк авыллары ^аннарыбызда тагын да якынрак, тагын да кадерлерэк булып калды.
Сикертэн — мэшЪур драматургы-быз Галиэсгар Камалныц этисе Галиэк-бэр абзый туган авыл да икэн. вй урын-нарын хэзер дэ белэлэр. Монда, авыл янында, Галиэкбэр чишмэсе ага... Ул Кесмэс елгасына кушыла.
1917 елгы революция чорларын-да, Сикертэндэ имам-хатыйп булып Фатыйх Эмирханныц энисенец энесе Габдулла Хэсэнов эшлэгэн. Бу якларда ШиЬабетдин Мэр^анинец авылдашы, мэшЪур Кышкар мэдрэсэсендэ укып мулла булган Хэким хэзрэт тэ яшэгэн. Аныц бай китапханэсе дэ булган.
Гомумэн, Сикертэн китаплы авыл исэплэнгэн. Киявебез — 2004 нче елга кадэр Сикертэн урта мэктэбе дирек-торы булган Фаяз Хэмидуллин, мица узлэрендэ сакланган бер букча иске китаплар бирде. Алар арасыннан 1840 елда Казан университеты нэшриятен-дэ басылган «Кыйссаи Сэйфелмелек» китабы да килеп чыкты. Ул Яца Кишет авылы кешесе Рэхмэтулла Эмирхан улыныц хэра^эте белэн басылган. Бу бит шуннан бер ел алда гына «Йосыф-Зелэйха» китабын беренче тапкыр ти-пографиядэ бастырып тараткан кеше! Аны замандашлары «Рэхмэй тылмач» дип йерткэннэр. Гарэп, фарсы, урыс теллэрен эйбэт белгэн бу зат профессор Готвальд кетепханэсендэ тэр^емэче вазыйфасын башкара, бер ук вакытта Казан губерна идарэсендэ ниндидер чиновник та була.
Сикертэндэ табылган иске китаплар
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
Сарманнан килгэн зиярэт кылучылар Мехэммэт МэЬдиев кабере янында. Чардуган эчендэ язучы-нын апасы ДэуИэр ханым белэн Дамир Гарифуллин. 29 август 2000 ел.
арасында ЭхмэтЬади Максудинын «Элифба» китабы, берничэ кулъязма китап елешлэре, «Бакырган», «Кыйссаи Йосыф», «Тарих гомуми» китаплары-нын битлэре дэ бар иде... Нишлэмэк ки-рэк, халкыбыз кебек ук, китапларыбыз да утлар-сулар кичкэн шул...
Мехэммэт МэЬдиев тебэгендэ еч кен, еч тен туй ясап, кайтыр юлга чыктык. Кунелдэ бастырыклап еел-гэн хатирэлэр. Кесмэс елгасы дулкын-нары узара сейлэшэ-сейлэшэ безнен белэн саубуллашып йегерэлэр. Аларга яр буендагы таллар кушылып, чуклы яулыкларын болгый-болгый безне оза-та баралар... Энэ, Мехэммэт МэЬдиев эсэрлэрендэ мэнгелэштерелгэн урман-нын Тупы почмагы да урелеп-урелеп безгэ карап кала. «Чулпан» исемен
йертуче хуж;алык узэге Сикертэнгэ Чулпан исемле кызыбызны килен итеп калдырып, Сарманга юл тоттык без ул чакта...
2006 елньщ 8 июлендэ янэдэн Си-кертэн, Геберчэк авылларында булыр-га туры килде. Геберчэктэ Мехэммэт МэЬдиев музее белэн янэшэдэге иске мэктэпнен алгы ягына яна мэктэп ни-гезен сала башлаганнар иде. Яна уку елына мэктэп тезелеп тэ беткэн. Шу-лай итеп, «Пэйгамбэр абыебыз» (язучы Эхэт Гаффар сузе) Мехэммэд МэЬдиев телэгэнчэ, авылнын мэгариф-мэдэни-ят-тарихи узэге барлыкка килгэн. Быел асфальт юлны да Сикертэнгэ, аннан Геберчэккэ сузганнар. Димэк, сонарып булса да, язучынын тагын бер телэге тормышка ашкан.
Иллюстрациялэр авторнын шэхси архивыннан.
Дамир Гарифуллин
РЕЗЮМЕ
Статья писателя-краеведа Д. Гарифуллина посвящена татарскому писателю и литературоведу Мухаммеду Магдееву, описанию прошлого и настоящего деревень Губурчак и Си-кертань Арского района Республики Татарстан.
М9ХЭММЭТ МЭЬДИЕВ ШЭДЭРЭСЕ
165
