CC BY
3т
а
«Мэгълумате Мэхкэмэи шэргыя Оренбургия» журналы
¿15«}*.
у (П. ^.■.^У^JJl
.,»»,1.1 .»Ы
• ГГ ^
С Г Л Л
О-*'-
Г-с £ --
№46
УФА, РЕДРКЦ1Я „МАГЛЮМАТЪ"
чдажн мухамеданскаго духовиаго сображя.
•_,!•»! <¿1« №46
Оффпц^плытыП Отд'Ьлъ.
I: СЛ«^» ^^ 4
«¿и -
..и-*.-. ^т ¿Ц'Д
цЦ1 О^'
^»¿Ш- ¿Цо«-. '
<и и^'' 1Л.Л' (тг-\ у^у
•л¿Ы —у~\У' - и14;'
Лу*) о-4-^
¿¿Л < (г^
и-Н-»-* • (• \\ Лг*) о-,ПЛ., ^ • \0jlri)
^Т ¿Л- О^'с.1-^
[ г'*
1.^и
атар теленде газета-журнал чыгару фи-кере XIX гасыр башыннан ук яшеп киле. Безге Иван Запольский, Хесеен Фэезханов, Ка-юм Насыйри, Тажетдин Котлыяров Ьэм башка-ларньщ проектлары булуы билгеле1. Лэкин Россия самодержавиясенец рус булмаган халыклар-га карата сэясзте бу хыялларны бер гасыр буе-на диярлек тоткарлый. Татар теленде вакытлы матбугатка рехсет бары тик 1905 елгы революция нетижесенде гене алынды. Беренче татар газетасы - «Нур» - 1905 елныц сентябренде Санкт-Петербургта Гатаулла Баязитов тарафын-нан нешер ителе башлыг. Ниндидер бер-ике ел эченде татар теленде газета-журналлар Казан, Оренбург, Мескеу, Эстерхан, Уфа, Самара Ьем башка бик куп урыннарда чыга башлый Ьэм, соцгы мегьлуматлар буенча, 1905-1925 нче елларда алар дурт йезге якын исемде чыккан3.
Юнелеше Ьем аудиториясе белен татар вакытлы матбугаты бик куп тармаклы була. Алар арасыннан берниче типны аерып курсетерге булыр иде: 1) терле социаль-демографик теркемнернед их-тыяжларын канегатьлендеруче матбу-гат, меселен, хатын-кызлар, яшьлер ечен («Сеембике», «Азат хатын», «Тербияи-етфаль», «Балалар деньясы», 11.6.); 2) кешелернен, профессиялере буенча ихтыяжларына жавап бируче газета-журналлар, меселен, сеудегерлер, промышленниклар ечен («Русин сеудесе», «Игъланат», «Икътисад»), мегариф хезметкерлере ечен («Мегал-лим», «Мегариф», «Мектеп») Ь.б.4 ' Матбугат идеологик юнелеше буенча да берниче теркемге булу дерес булыр ! иде. Болар: пролетар (большевистик), демократик, либераль-буржуаз Ьэм консерватив-монархистик. Шулай ук сатирик Ьвм юмористик матбугат бу-луын да искертеп уте^ге кирек («Яшен», «Уклар», «Ялт-Иолт» Ь.б.). Элбетте, мондый буленешне бик ук тегел дип ейтеп булмый. Шулай да ул безге матбугатыбызныц ни дережеде терле булуын ацларга ярдем ите.
ГГШТШи т^Г^.пГ^п?
К.'ЛкИЗШЛ»» ЬМ СИСвК КИТАПЛ»? БУЛЕГЕ
Лэкин, кызганычка карты, элекке идеология 1917 елга кадэр чыккан газета-журналларыбызны комплекслы ревештэ ейрэ-нерге мемкинлек бирмеде. Татар матбугаты буенча фэнни хезмэтлэрнец купчелеге революци-он-демократик Ьэм большевистик характер-дагыларга туры килэ, беркадер буржуаз-демократик, сатирик Нем балалар матбугаты ейрэнелде0. 9 дини яки клерикаль-монархистик типтагы газета-журналлар тарихи чыганак бу-ларак зур кыймметкэ ия булуларына карама-стан, ейренелмичэ, «кара фикерле» дигэн меЬер сугылып, читте калдылар. Кайбер галимнэр, язучылар алардан беркадер файдаланса да, бу елкеде нинди де булса хезмэтне атап булмый. .
Журнал турында суз барганда, исеме «Мэгълумат» дип кене аталса да, тулы исеме -«Мэгълумате Мехкэмэи шэргыя Оренбургия». Бу юкка гына тугел, ченки аньщ нашире -Мэхкэмэи шэргыя Оренбургия, хэзергечз эйт-сэк, Диния незарэте була.
Журнал чыгару белэн турыдан-туры бэйле булган бу оешманыц тарихы белэн кыскача гына таныштырып утуне мэгъкуль саныйбыз. Екатерина II нец 1788 елныц 22 сентябрендэге Гали фэрманы6 белэн, Мэхкэмэи шэргыягэ ни-гез салына. Эби-патшага исэ бу фикерне Сем-бер Ьэм Уфа генерал-губернаторы барон Игель-стром житкерэ. Бер елдан сон, барон Игельст-ромньщ 1789 елныц 4 декабрендэге фэрманы' белэн Дини идарэ оешып бете. Оби патша Мэхкэмэнец низамнамэсен дэ, структурасын да, макскатларын да узе билгели, хэтта «мефти» вазифасын да узе кертэ8.
Мэхкэмэи шэргыя Екатерина II нен, меселманнарга карата мэрхэмэтле булганы ечен тезелмэве билгеле, элбэттэ. Бу оешманын, теп вазифасы - меселманнарньщ патша хекумэтенэ каршы кутэрелуен булдырмау, аларны кундэм, сабыр булырга ендэу. Кыскасы, Мэхкэмэи шэргыя самодержавиенец бер терэге ролен ути башлый. Аньщ хокуклары да юк дэрэщэсендэ генэ була. Лэкин, революциягэ кадэрге чорда диннец халыклар тормышында нинди роль уй-навын истэ тотсак, бу вакыйгадан сон, ислам дине рэсми рэвештэ таныла, кечлэп чукынды-рулар кими. Мэхкэмэи шэргыя меселманнар арасында дини тормыш белэн идарэ итэ: губер-
натор рехсэте белэн руханиларны эш урынына билгели, алардан имтиханнар ала, дини мэсьэ-лэлэр буенча фэтвалар бирэ, никах, метрика эшлэрен адлата, терле циркуляр, курсэтмэлэр чыгара.
Лэкин руханилар Ьэм, гомумэн, меселманнар белэн бэйлэнеш начар була, ченки ара-лашу чарасы бумлый. 1905 елгы революция бу хэлдэн чыгу мемкинлеген бирэ. Мэхкэмэи шэргыя Оренбургия 1908 елда Уфа шэЬэрендэ узенец рэсми органы - «Мэгълумат» журналын чыгара башлый.
Исмэгыйль Рэмиев мэгълуматларына кара-ганда, «Мэгълумат» 1908 елда чыга башлый, 1911 елныц октябрендэ басылган бер мэкалэсе ечен, мефти М.Солтанов эмере белэн туктаты-ла, 1916 елда яцадан чыга башлый Ьэм 1917 елныц февралендэ бетенлэй туктый, барысы 70 номер була9. Лэкин бу дереслеккэ туры килеп бетми. Журналны ейрэну шуны курсэтте: «Мэгълумат»ныц барысы 95 саны денья курэ, соцгысы 1917 елныц февралендэ тугел, э бэлки сентябрендэ чыга. 1911 елда ул бетенлэй чык-мый, 1910 елныц ноябреннэн (61 нче сан) соц туктатыла10. Мехэммэтсафа Баязитов мефти булгач, журнал 1916 елныц гыйварыннан яцадан басыла башлый. Туктатылуныц сэбэп-лэре турында. нинди дэ булса тулы мэгълу-матлар юк. Без журналныц ябылуына 1910 елныц 61 нче санында басылган «Ибтидаи мэктэп вэ тэгълим мэсьэлэсе хакында» дигэн мэкалэ сэбэпче булган дип уйлыйбыз11. Мэкалэнец асылы шуннан гыйбарэт: Оренбург театрында 3000 кешелек меселман (татар-башкорт) зыялы-лары катнашында зур мэщлес була Ьэм монда Думада каралачак гомуми башлангыч белем ту-рындагы проек тикшерелэ. Мэщлестэ катнашу-чылар бу закон меселманнарньщ мэнфэ-гатьлэрен чагылдырмый дип, зур ризасызлык курсэтелэр. Курэсец бу фактны журнал бит-лэрендэ яктырту мефти Солтановка 1юм власть иялэренэ ошамаган. Бэлки башка сэбэп тэ бул-гандыр, анысы мэгълум тугел.
«Мэгълумат»ныц рэсми-дини характерда бу-лып, кечле цензура кузэтуендэ чыгып та тук-татылуы безгэ татар вакытлы матбугатыныц рус самодержавиесе шартларында бик кыен хэлдэ яшэгэнлеге турында уйланырга мем-
кинлек бире. Журналнын, тиражы турында да тегэл гене эйтеп булмый. Ул, редакциянец, Мехкэмэи шэргыянец икътисади хэленэ карал узгэреп торган. Лэкин шунысы билгеле: 1908 ел дэвамында «Мэгълумат» заманы ечен шак-тый зур тираж белен - биш мед ярым данэде чыга торган була12. Моныц берничэ сэбебен ейтеп узарга мемкин. Чыга башлаганда, журнал, мефти курсетмесе буенча, hep мэхелле ечен мея^бури була. О Мехкемеи шергыяге каралган мехэллелер саны 5500 тирэсе була. Беясе дэ мэхелле ечен кутере алмаслык тугел - елына еч сум.
Идаренед язуына Караганда, 1908 ел ечен журналны укучыларга акча тулегенче ук тара-талар. Имамнар журнал ечен акчаны ел дева-мында тулеп бетерерге тиеш булалар. Дыелган акчага Мехкемеи шэргыя уз матбагасын бул-дырырга, журналныд кулэмен арттырырга уй-лый. Лэкин 1909 ел башына акчаныц яртысы гына тулэнэ. Содга таба бу сан артса да, ти-ражны 3000-3500 дэн арттырырга мемкин булмый. «Мэгълумат»ныц беренче елы авыр шарт-ларда у.тэ мефти уз акчасын тулеп тора, медирлер бер тиен тулеусез эшлеп торалар13. Алга таба «Мегълумат»ныд хэле яхшыра. Уку-чыларныд арта баруын исэпкэ алсак, уртача тиражы 3500-4500 тирэлэре булгандыр.
Журналныд hep мэхэллэгэ бер-ике данэ бу-луын да истэ тотсак, «Мэгълумат» меселманнар арасында, бигрэк тэ татарлар арасында кид та-ралган журнал булуын эйтеп утергэ кирек.
Кайсы гына вакытлы матбугат органы тикшерелсэ де, аныц нашире белен бергэ мехеррирлерен ачыклау, алар турында мегълу-мат щыю газета яки журналныд йезен ачарга ярдем ите. «Мэгълумат» журналыныц беренче мехеррире Мехеммэтсабир ел-Хесени (Сабиржан Хесэнов) була.
Мехемметсабир ел-Хесени 1865 елда Самара губернасы Богырыслан еязе авылларыныд бер-сенде ярлы крестьян гаилесенде туа. Башлан-гыч белемне туган якларында ала, аннан Тро-ицкида «Медресеи Ресулия»де укуын девам ите. Ул гарэпчэ де, терекчэ дэ яхшы белгэн, денья едебияты Ьем Европа педагогикасы ни-гезлере белен кызыксыган. Аныд тарафыннан Уфада 1903 елда «Хэсения» мэдресэсе ачыла.
М.Хэсэнов уз мэдрэсэсендэ, бигрэк тэ 1905 ел революциясеннэн сод, уку-укыту тэртибе ягын-нан узгэрешлэр дэ керткэн: дэреслэп уку, дэреслэр арасында тэнэфес ясау, укуны тэмамлагач, имтиханнар уткэру гамэлгэ ашы-рыла, схоластика йомшартыла, татар теле укы-тыла, дин гыйлеме белэн беррэттэн, деньяви феннер (хисап, география, тарих, анатомия 11.6.) ейретеле башлый. Милли мэктэп-мэдрэсэлэрен кысу чорында да туган телне, дингэ бэйлэнеше булмаган башка фэннэрне укыту «Хэсэния»дэ дэвам иттерелэ. 1920 елны мэдрэсэ Уфа шэЬэр халык мэгарифе булеге ка-рамагына тапшырыла14. М. эл-Хэсэни, бу эшле-реннэн тыш, Уфа губернасыннан беренче Дэулэт думасына депутат та булып тора13.
М. эл-Хэсэнинед югарыда сейленген эшченлеге аныд заманы ечен алдынгы карашлы жэмегать эшлеклесе булуын курсэте. Ул «Мегълумат»ныд мехеррире булган чорда жур-налда татар мегарифене, тарихына, хатын-кыз хокукына караган, эхлак вэ тербия месьелэ-лэрен яктырткан актуаль мэкалэлэр басылу да шуныд белэн адлатыла. Мехеррирге хетта кай-бер мекалэлэр ечен 100 сум кулэмендэ штраф тулэргэ дэ туры килэ16. Лэкин Мехэммэтсабир эл-Хэсэнигэ «Мэгълумат» мехеррире булып эшлерге озак туры килми. Ул 1908 елныц октябрь аенда Мехкемеи шергыя Оренбургия ка-рары белен эшеннен алына. Аныд урынына Мехкэмэнед уз эгъзалары: казыйлар Гыйния-тулла Капкаев, Нурмехеммэт Мамлиев, Хэсэн-гата Мехэмметовлар билгеленэ. Идарэдэ алы-шыну себепле, казыйларныд язуына Караганда1', Мехкемеи шергыянед Ьэм редакциянед финанс хэле начараю белэн адлатыла. 1908 елда язылучыларныц яртысына якыны акчаларын тулэмэгэнлектэн, нашир бик куп бурычка керэ М. эл-Хэсэнигэ хезмэте ечен акча тули алмый. Шуннан сод Мехкэмэи шэргыя мехеррирлекке еч казыйны билгели. Алар казыйлык эше белен берге, шул ук хезмет хакына мехеррир вазифасын да башкаралар.
Олеге составтагы коллегия 1910 елныц но-ябрене кадер, журнал ябылганчы эшли. Алар арасында кубрек танылганы - татарныц куре-некле дин Ьем жэмегать эшлеклесе, тарихчы-галим, жэдитчелек херекетенец танылган вэки-
ле Хесэнгата Мехеммет улы Габэши (Хэсэнгата Мехэммэтов). Ул 1863 елнын, 11 гыйварында Казан еязенен Кече Сулабаш авылында указлы мулла гаилесенде туа. Уку-язу, шерекъ теллэре, Коръэн нигезлэре буенча башлангыч белемне бабасы Гобэйдулла Ьем этисе Мехэммэт хэзрэттэн ала.
Этисе 1875 елда Хэсэнгатаны Казанга, Эжем мэчете каршындагы Вэли хэзрэт мэдрэсэсенэ укырга жибере. Ул биреде15 ел гомерен уздыра, башта шекерт, аннары мегаллим була. Х.Габеши монда зыялы булып елгере, балалар тербиялеу, укыту тарих буенча хезметлер яза, бастырып чыгара. 1890 елны ул туган авылына имам-хатыйп итеп билгеленэ. Хэсэнгата хэзрэтнед тирен белемле булуы, ислам кануннарын яхшы белуе, тарихи хезмет-лере ада тиз арада шеЬрет китере. 1894 елда ул ахун дэре^есенэ ирешэ, 1895 елны Мэхкэмэи шэргыя эгъзасы - казый булып сай-лана. Уфада еч ел яшегеннэн сод авылына кайтып, уз медрэсесенде укыта башлый.
1908 елда Хэсэнгата Габеши ядадан Уфага киле Ьэм кабат Мэхкэмэи шэргыя эгъзасы булып сайлана. Монда аныд фэнни, мегърифет-челек, жэмегать Ьем дини эшченлегенед чечэк аткан чоры башлана: «Галия» мэдрэсэсендэ укыта, фэнни хезмэтлэр яза, «Мэгълумат» журналында 1910 ел ахырына кадэр «гайре рэсми кыйсем»не алып бара.
Лэкин совет власте галимгэ рэхим-шэфкать курсэтми. 1932 елда 70 яшьлек хэзрэт, «Советка каршы эшчэнлек ечен» дип кулга алына Ьем Архангельск ягына сергенге жиберелэ, сергеннэн ул авыру хэлдэ кайтып егыла Ьэм 1936 елныд 7 августында вафат була18.
М. эл-Хэсэни Ьэм Х.Габэшидэн тыш, 1910 елга кадэр Гыйниятулла Капкаев, Нурмехеммет Мамлиев та «Мегълумат»ныд мехеррирлер со-ставында булалар. 1916 елда Х.Габэши урыны-на Салихжан Урманов билгелэнэ. Бу содгы еч мехеррир турында мегълумат куп тугел. Алар ечесе де казыйлар. Г.Капкаев журналда фетва булеген алып бара. Мефти М.Солтанов авыргач, уз урынына Г.Капкаевны курсете. 1914 елныд апрель ахыры - май башында Гыйният казый Петербургка кинэшмэгэ бара. Лэкин мефти-
лекке уза алмый, аныд урынын Сафа Баязитов ала19. 1917 елда Г.Капкаевны мефти белен берге эшеннен алып кулга алалар, беркадэр ва-кыттан сод чыгаралар20. Н.Мамлиев «Мэгълуматпа рэсми кыйсемне алып бара, э С.Урманов 1916 елдан сод Х.Габэши урынына билгелэнэ. С.Урманов, Себердэн Уфага казый булып килгэн мулла, 1940 елда вафат була21. Совет властеныд беренче елларында ул икъти-сади контреволюция ясады дигэн сылтау белэн термеге элеге.
«Мегълумат» мехеррирлере турында кыска-ча белешме шушы, Аларныд уз чорына куре зур белемле имамнар, тормышныд барлык елкэннэреннэн дэ хэбэрдар щэмэгать эшлеклэре булуын, журналныд юнелешен билгелэудэ зур урын алып торуын эйтергэ кирэк.
«Мэгълумат» журналы, Мэхкэмеи шер-гыянед уз матбагасы булмау себепле, берниче типографияде чыга: беренче 7 саны Уфа губер-на электротипографиясендэ, аннан содгы 11 саны Оренбургта «Керимов, Хесеенов ве шере-кясе»нед пар белэн эшли торган типография-сендэ, 1917 елда чыккан содгы номеры «Тормыш», э калганнары Уфадагы «Шэрекъ» матбагасында басыла.
Уфа губерна типографиясе шэЬэрдэге беренче типография була. Ул Екатерина Икенченед 1773 елда Ьэр губернада казна хисабына типография ачу турындагы указы белэн 1801 елда ачыла. Монда 1905-1917 елларда гомуми тира-жы 47300 булган 16 исемдэ китап басыла. Типография нигездэ канцелярия кирек-яракларны, рэсми документлар бастыру эше белэн шегыльлэнэ22.
«Мэгълумат »ны бастыручы икенче басма-ханэ - Оренбургтагы «Кэримов Хесеенов вэ шерекясе» матбагасы. Фатыйх Керими инициа-тивасы белен, 1905 елныд 30 декабренде «Кэримов, Хесэенов в шерекясе» исемле китап нэшрияты оеша, 1907 елны ул узенед типогра-фиясен шушы нешрият исемене кучере. Болар-га Оренбургтагы ид зур басмаханелерден санал-ган Мировецкий типографиясе кушыла. Нешрият Казаннан яда китап басу машиналары, шрифтлар алдыра, Оренбургтагы ид яхшы
ЖиЬазландырылган куетле китап басу комбина-тына евереле. Монда Оренбургта барлыкка килген «Чукеч», «Икътисад», «Вакыт», «Шура» кебек газета-журналлар денья куре. Бу типо-графияде 1901-1907 елларда 380 нен артык татар китабы басыла, аларныд гомуми тиражы 382 меднен артып ките. Алар арасында гаиле, тербия, мегариф елкесене караганнары куп бу-ла23.
«Мегълумат»ныд соцгы саны Уфада 1914 елда ачылган «Тормыш» матбагасында басыла. Революцияге кадер монда барысы 42400 дане белен 11 исемде татар китабы денья куре24.
«Мегьлумате Мехкемеи шергыя Оренбур-гия»нед теп елеше Уфадагы «Шерекъ» матбагасында чыга. Ул 1908 елда «Керимов, Хесеенов ве шерекясе»нед булеге буларак ачы-ла, соцрак бертуган Керимовлар кулына куче. Монда 1908-1917 елларда гомуми тиражы 577910 дане булган 200 исемде татар китабы басыла. Бу типографияде басылган есерлер тематик яктан бик терле - анда авыл хужалыгы, терле Ьенерлер, балалар тербиясе, календарьлар Ь.б. характердагы есерлер чыга2э.
«Мегълумат» журналын бастырган елеге еч матбага турында мегълуматлар буенча, тубендеге нетижелерне ясап булыр иде: берен-чеден, Мехкемеи шергыя кебек зур оешманьщ уз типографиясе булмыйча башка матбагаларда журнал бастыруы аныд матди яктан авыр хелде булуын Ьем хекуметнед ярдем итерге ашыгып тормавын курсек, икенчеден, журнал басылган тирографиялернед куп терле Иэм еЬемияте китаплар бастыруы Иэм типография хущалары арасында Ф.Керими, Г.Хесеенов кебек куренекле шехеслер булуы «Мегьлу-мат»ньщ юнелеше турында иркен фикер йер-терге мемкинлек бирмесе де, аньщ ниндидер реакцион, карагруЬчыл журнал булмавын адларга ярдем ите.
«Мегълумат» дини характердагы ресми журнал булып та кечле цензура кузетуе астын-да чыгуы Ьем финанс ягыннан кыен хелде булуы аца халык арасында таралырга кирте була алмый. Ул, шактый озак вакытка тукталып торуына карамастан (5 ел), заман ечен зур гы-на тираж белен, 95 сан булып, чыгарга елгере.
Югарыда телге алынган шартларында нинди зур киртелерге очравын да куребез.
«Мегълумат» беренче саннарыннан ук узенец ни ечен чыгуы, нинди максатлар куз алдында тотып эш итечеген яза2" Ьем килечекте де укучыларньщ хетерене тешереп тора2'.
1908 ел, 2 нче сан «Мегълумат»та басылган «Журнал програмы» бик ук тегел булмаса да, безге журналныд максатын, ниндирек юнелеште эш алып баруын яхшырак куз алды-на китерерге мемкинлек бире:
«1) Хекумет тедбирлере; 2) Духовный собрание карарлары; 3) (вилайет) губернский правление тедбирлере; 4) Духовный собраниенед фетвалары; 5) яда мехеллелер ачу хакында; 6) месжид-медреселер Ьем гайре шул кеби бина-лар хакында; 7) векыфлар хакында; 8) никах ве метрикага метегалликъ эшлер хакында; 9) имам ве меэзиннерне кую, дережелерен кутеру 1ш хезметлереннен азат кылу; 10) Ьертерле яда хеберлер Ьэм ай башлары хакында мегълуматлар; 11) беледи хеберлер; 12) дахили ве харижи хеберлер; терле телеграмнар; 13) дини бехеслер; 14) игенчелек, бакчачылык, бал корты тербия кылу, мал асрау Ьем кул эшлере; 18) Ьенерлер, ихтирагат ве кешфият; 19) вегазь ве несыйхетлер28».
Журналныц структурасы шушы максатларга яраклаштырып тезеле. Ул теп ике булектен тора: ресми кыйсем Ьем гайре ресми кыйсем. Ресми кыйсемге Мехкемеи шергыя, хекумет, губерна правлениясе карарлары, терле циркуляр, ресми телеграммалар, яда мечет-мехеллелер ачуга ачуга рехсетлер, урынга бил-геленген, дережелере кутерелген, эшеннен алынган руханилар турында мегълуматлар кере. Гайре ресми кыйсем эчтелеге белен де, мекалелернед терлелеге белен де аерылып тора. Дини журнал буларак, дини месьелелер кид яктыртыла, шеригать хекемнерен, бехесле месьелелерне адлаткан фетвалар, Коръен тефси-ре, яда ай куру, дини бейремнер турында хеберлер басыла.
Болардан тыш, бу булекте, программада ейтелмесе де, мегариф елкесене караган
мекалелэр дэ зур урын алып тора. Гайре ресми кыйсемде шулай ук тарих, медицина, башка фэннэр буенча мекалелер, ижтимагый-сеяси месьелелэрне яктыртучы дахили эчке Нем ха-рижи тышкы хеберлэргэ дэ игьтибар бирелэ. Гайре рэсми кыйсемде, hep санда диярлек, хатлар Ьэм идарэнец, Мэхкэмэи шэргыянец щаваплары басыла, журнал ахырында, тышлык битлэренде мэкалэлэрдэ очраган хаталарга тезетмелер, терле елкелерге караган игъланнар биреле.
«Мэгълумат» журналыныц структурасы Ьем проблематикасын, нигезде, шушылар тешкил ите. Лекин ул Ьервакытта да бертерле булмый, журнал узгере, камиллеше бара. Меселен, 1910, 1916 елларда чыккан саннарында мегариф белен бэйле мэсьэлэлэргэ урын кубрэк бирелэ, э 1917 елгы Февраль революциясеннэн соц ижтимагый-сэяси, милли мэсьэлэлэр кицрэк яктыртыла башлый.
«Мэгълумат» бастырган мэкалэлэр журнал-ныц программасына тулысынча туры килеп бетмилэр, ченки мехеррирлер программадан читке чыгып та эш ителер. Меселен, програм-мада курсетелмесе дэ, журналда тарихка караган мэкалэлэр куп басыла. Алар арасында Х.Габэшинец «Тарих вэ аныц еЬемияте», С.Акбирдинныц «Китабэт тарихы», А.Вамберидан тэржемэ ителгэн «Аксак Тимер-нец холкы вэ табигате» кебек башка куп кенэ эсэрлэрне дэ курергэ була. Димэк, мехеррирлэр тарих мэсьелелерен де читлетеп утмегеннер, узенец укучыларын тарихтан хэбэрдар итэргэ тырышканнар.
Программада мэгариф, хатын-кыз хокукы кебек маддэлэр куренмэсэ дэ, «Мэгълумат» бу елкелэрне де читте кардырмый, hep санында диярлек мэктеп-медрэсэ тормышы, уку-укыту проблемасына караган мэкалэлэр бастыра. «Мэгълумат» турындагы купчелек мэкалэлэрдэ идарэ журналныц бернинди сыйныф яки партия тарафдары булмыйча, эчке Русия Ьэм Се-бер меселманнарыныц уртак менфегатьлерен кайгыртучы, хекуметкэ каршы булмаган рэсми бер орган булуына басым ясап килэлэр. Лэкин «Мэгълумат» татар халкын борчыган проблема-лардан читтэ кала алмый, аныц уз карашы, уз йезе була.
1910 елда Деулет думасында «Гомуми баш-лангыч белем» проекты карала, бу проекты тикшеру ечен Оренбург шеЬеренде нигезде та-тарлардан торган еч мец кешелек межлес Жыела. Л\ыелышны «Мэгълумат» мехэр-рирлэреннэн берсе - казый Гыйниятулла Кап-каев алып бара. Монда проектыц меселманнар ечен кулай тугеллеге турында нэтищэ ясала Ьем Думадагы меселман фракциясене, мэгариф министрына жибэрергэ телеграмма тексты тезелэ. Анда тубэндэге пунктларны проектка тэкъдим ителэ:
«1) Тубэн дэрещедеге хосусый учебный за-ведениелер тугрысындагы яца низамнар безнец дини мектэплеребезге йертелмеске тиешле; 2) меселман балалары укый торган Ьемме мектэплерде безнец динебез Ьем ана телебез межбури буларак укытылырга тиешле; 3) рус теленнэн башка Ьэммэ дэреслэр укучы бала-ларныц ана теллэрендэ укытылырга тиешле; 4) ислам дине вэ ана теле дэреслэренэ мегаллимнер кую; училищный советларга меселман егъзалар чакыру, меселманча дэрес китаплары сайлау шикелле, дин ве ана теле укытуга Ьем де меселман рухани идарелеренец муаффекате иле хел кылынырга тиешледер»29.
Бу мещлестэн соц «Мегълумат» идаресенэ Казан, Петербург, Уфа, Чилебе Ьем башка шеЬерлердеге меселманнардан жыелыш карар-ларын яклап телеграммалар киле. Журнал бу материалларныц барысын да узенец 61 нче санында бастыра.
Мондый кыю фикерлер журналга кыйм-меткэ теше: «Мегълумат» туктатыла Ьем яцадан 1916 елда гына чыга башлый.
Мегариф месьелелере болар белен гене чиклэнми, журналда эледэн-эле дэрес програм-малары, шэкертлерге уз-узецне тоту ка-гыйделере, укыту ысуллары турында бехесле материаллар басылып тора. Бу мекалелерде укыту методларын камиллештеру киреклеге турында фикерлер эйтелэ, щэдиди ысуллар да
„чп
кире кагылмыи .
Икенче мэсьэлене карап утик: «Мегълумат» хатын-кызга карата нинди фикерде була, бу месьелене ничек яктырта? Хатын-кыз хокукы, никах, гаиле месьелелерене караган мекале-лэрге журналда зур урын биреле. 1908 елныц
25 гыйварында Уфа шеЬэренде «Меселман ха-тыннары жемгыяте» оеша Ьэ.м жыелыш була. Журналда бу жыелышка караган шактый гына материаллар басыла. Кызларныц кияугэ чык-канда ризалыгы кирек булу турында да мекалелер була31. Журналньщ ресми кыйсе-менде имамнарныц яше житмеген кызларга никах укыган ечен эшеннэн алынуы Ьем хекем жаваплылыгына тартулулары турында мегълу-матлар да курерге мемкин32.
«Мегълумат» журналыныц мэгариф, хатын-кыз проблемаларын шул рэвешле курсэтуе аньщ бер дэ кадими булмыйча, демократии дип ейтеп булмаса да, кайбер газета-журналларга Караганда алдынгырак фикерле журнал икен-леген искэртэ.
«Мэгьлумат» битлеренде игътибарны жэлеп итэрдэй башка мэсьэлэлэр дэ куп очрый. Алар арасында сэламетлек, эхлак проблемаларын курсэтергэ мемкин. Бу елкэгэ караган мекалелердэ сэламэтлекне кайгыртуньщ кирэклеге, ваба, чума, чэчэк, астма, скарлатина кебек авырулар, алардан саклану Ьэм девалану
14
юллары турында ацлатыла .
Сэламэтлек турында сейлэгэндэ, «Мэгьлумат »ныц Мехкэмэи шэргыя белэн берлектэ эчучелек, темэке тарту, фэхешлекке Ьэм отыш-лы уеннарга каршы керэшуен де эйтергэ кирек. Журнал битлеренде аракы, темекенец зарары, Мехкемеи шергыянец губернатор аша татар авылларында аракы, сыра кибетлерен яп-тыру турындагы мекалелерне очратырга мемкин.
Дини бер оешманьщ ресми органы булган «Мегълумат» журналыныц югарыда атап утелген месьелелерге заманы ечен шактый про-грессив кузлектен каравы нерсе белен ацлатыла соц? Моныц щавабы гади: Мехкемеи шергыянец де, журналньщ да эшченлеге ниге-зенде ислам идеологиясе ята.
Элеккеге елларда дин турында атеизм юга-рылыгыннан гына фикер йертелде. Ислам дине безнец халыкларны изуче «кара кеч» иде. Имеш, ул кешенец надан булып, АллаЬыга Иэм патшаларга буйсындырып тоту ечен гене чыга-рылган иде. (Шуца куре де «Мегълумат» кебек дини журналларныц ейренелмеве гажеп тугел). 6 чынлыкта ислам мэгърифэтне пропагандалау-
чы прогрессив дин, анда хатын-кыз хокукы да, эхлак мэсьелелере де тегел кейленген. Бу сузлернец хаклыгына ышаныр ечен Коръен сурелерен яки Мехеммет пейгамбэр хедислерен укып карау жите.
♦Мегълумат»ныц юнелешен ислам идеологиясе билгелеуге тагын да бер делил: журналда «татар», «татар халкы» диген сузлэр очрамый диярлек. Моныц себебе - ислам миллетлерне бер-берсеннен аерып карамый, ул ислам ди-нендеге барлык халыкларны да бер «миллет» -меселман буларак курсете. Элбетте, диннец «Мегълумат» юнелешен билгелеуде ролен иде-аллаштырып булмый. Ченки журналга, ресми орган буларак, ике сеясет арасында эш йертерге туры киле: бер яктан ислам, шеригать кануннары, икенче яктан - Россия самодержавиесе.
Дини журналлардан реакцион карашлы «Дин ве мегыйшет» кебеклер де бар. Димек, журналньщ юнелеше дин белен гене бил-геленми. Ул «Мегълумат»ныц нашире Нем журналга язучылар белэн дэ бэйле. Журналньщ нашире Ьэм мехеррирлере турында инде ейтелде, е язучылары кем соц? Элбетте, журналга язган 170 ке якын авторныц барысын да элегэ ачыклап бетеру мемкин булмады. Алар-ныц берничесе де гомуми картинаны ачыкларга ярдем итер. «Мегълумат »ка язучылар, нигезде, руханилар, ченки журнал кубрек аларга атал-ган. Алар арасыннан М.ел-Хесени, Х.Габеши, ^.Абызгилдин, Я.Акбирдин, Ь.Килдебэки, Н.Тунтэри. Х.Мэхмудевлерне атарга мемкин. С.Сунчелей, Г.Чыкалый, Г.Исэнбирдин Ь.б. ши-гырьлэрен бастырганнар. «Мэгьлумат» мехэррирлэреннэн булган М.эл-Хэсэни Ьэм Х.Габэши турында ейтелде инде. Имам Л^иЬангир Абызгилдин Мэхкемеи шергыя егъзасы, голямалар шурасыныц месьул серкетибе була, «Шура» Ьем «Дин ве мегыйшет» журналларында да язышкан, бер-ниче дини китап бастыруы билгеле34.
Н.Тунтэри (М.Гыйрфанов) Казан еязендеге Тунтер авылы мулласы (хезерге Балтач районы), жэдид белен укытучы мегаллим, журналист, «Дин ве мегыйшет» белэн судлашып йерген35. Ьади Килдебеки (1881-1949) баштарак мулла, соцрак журналист булган. «Вакыт» га-
зетасы хеберчесе, 1917 елгы революция чорын-да «Чулпан» (Мескеу) сотруднигы булып эшли. Куренекле жемэгать эшлеклесе Ь.Килдебеки Октябрь революциясене кадер ук чыккан Ьем кадими руханилар тарафыннан бик куп каргал-ган «Ислам Ьэм музыка» китабы авторы була-рак та танылган36. Хежжетелхеким Мехмудев Казанда дини вэ гыйльми «Ислах китап-ханесе»нец мехэррире Ием нашире була. Шушы кыска мегълуматлардан да журналга язган ав-торларныц, мехеррирлере кебек ук, заманына куре гыйлемле, алдынгы фикерле, танылган жемегать эшлеклелере булуы курене.
Димек, «Мэгълумат» журналы руханилар тормышы, дини месьелелэр, ресми мегълу-матлар бастыру белен гене чикленми, е чорныц актуаль проблемаларыныц булган мегариф, медицина, тарих, хатын-кыз хокукы проблемала-рына да зур игътибар бире. Бу месьелелерне яктырту ревешеннен, аныц ислам ейретмеле-рене нигезленеп эш итуче хер фикерле журнал булуын куребез. Моны «Мегълумат»ныц башка газета-журналларга менесебетеннен де куреп була. 1910 елда «Мегълумат» уз битлеренде «Дин ве мегыйшет» журналыннан Ф.Сейма-нинец «Газета ве журнал ве башка рисале-лелрне «уку хакында» исемле мекалесе басы-ла3'. Мекале ахырында идаренец ацлатмасы би-реле. Анда «Дин ве мегыйшет»нец «искелек тарафдары» Ьэм «иске ысул големаи дин» тарафыннан нешер ителуене ишарелене. Э татар-
лар арасында киц таралган «Вакыт» газетасына карата «Мегълумат »ныц менесебете бетенлей башкача. 1916 елны журналда «Вакыт»ны ун еллык юбилее белен котлап мекале басыла. Анда: «Бу газета Русия меселманнары арасында ин куп таралып Ьем иц яратып укыла тора торган газетадыр... «Мегълумат» «Вакыт»ныц игътидал иле яне озак еллар девам итуен телеп кала»38, диген юллар бар. Димек, жур-налныц позициясен башка матбугат органнары-на булган менесебете аша да ачыклап була.
«Мегълумат» проблематикасы Ьэм юнеле-шеннен чыгып, уз тиресене чорныц хер фикерле зыялыларыннан торган авторларны туплый. Аларныц купчелеген укымышлы муллалар, мегаллимнер тешкил ите.
XX гасыр башында, кечле цензура Ьем матди кыенлыкларга да карамастан, Казан, Оренбург, Петербург, Уфа У. швЬврлврдэ проблематикасы, юнелеше, аудиториясе белен де бер-берсеннен аерылып торган 400 ге якын исемде татарча газета-журнал денья куреп, шу-ларныц хезерге вакытта иц аз ейренелгеннере дини эчтелекте дисек, ялгыш булмас.
Хезерге кенде «Мегълумат»ныц барлык саннарын да китапханелерде табарга мемкин. Бу журналны ейренуне девам иту, берден, татар вакытлы матбугаты тарихын кубрек белерге ярдем итсе, икенчеден, тарихыбызны шул чорга караган чыганаклар белен баетырга мемкинлек биречек.
Искврмэлэр
1. Кэримуллин Э.Г. Китап двньясына свяхвт.-Казан:Татар. кит. нвшр., 1979.-130 б.; Усманов М.А. Заветная мечта Хусаина Фаизханова.-Казань:Татар. кн. изд-во,1980.-223 с.
2. Каримуллин А.Г. Татарская книга пореформенной России.-Казань: Татар, кн. изд-во,1983.-С.232.
3. Р.Р.Гайнанов, Р.Ф.Мврданов, Ф.Н.Шакуров. Татар вакытлы матбугаты (1905-1924): Библиографик курсвткеч = Татарская периодическая печать (1905-1924): Библиографический указатель.-Казан: Рухият,1999.-312 б.
4. Татары и Татарстан: Справочник.-Казань: Татар, кн. изд-во,1993.-С.146.
5. Амирханов Р.У. Татарская демократическая печать (1905-1907 гг.).-М.: Нау-ка,1988.-191 с.,-1977,214 б; ИбраЬимов Г. «Урал» Иэм «уралчылар».-Казан: Госиздат ТАССР, 1927.-446.; Хасанов Х.Х. Большевистская газета «Урал».-Казань: Татар. кн. изд-во,1967.-167 е.; Мицнуллин «Ялкын»нын, еч абыйсы // Ялкын.-1994.-№ 3.-Б.5.; Ь.б.
6. Духовный собраниенец башлап ачылуы хакында // Мегълумат.-1908.-№ 1.-Б.2.
7. Духовный собраниене ачу хакында // Мэгълумат.-1908.-№ 1.-Б.2.
8. Хайри Э. Эби патша фэрманы // Мирас.-1994.-№ 4.-Б. 105.
9. Рэми И. Вакытлы татар матбугаты.-Казан: «Гэжур»,1926.-Б.45.
10. Суз башы // Мэгълумат.-1916.-№ 1.-Б.6.
11. «Ибтидаи мэктэп вэ твгълим мвсьвлвсе хакында // Мэгълумат.-1910.-№ 61. Б.1635.
12. Идарэ. «Магълумат» мэщэллэсенец сэбэбе твэсисе вэ имамнарнын, аца нисбэте // Мэгъл умат. -1908. -№ 22.-Б.505.
13. «Магълумат» мэжэллэсе вхваленнэн // Мэгълумат.-1909.-№ 27.-Б.646.
14. Утэбаев Р. «Хэсэния» мэдрэсэсе // Казан утлары.-1988.-№ 5.-Б. 167.
15. Тукай Г. Эсврлэр. 5 томда, 5 нче том.-Казан: Татар, кит. нвшр.,1986.-Б.289.
16. Ж^эза некыде // Мэгълумат.-1908.-№ 17.-Б.259.
17. Капкаев Г., Мамлиев Н., Мехвмматов X. «Магълумат» идарэсендв алышыну сабэбе // Магълумат.-1908.-№ 21.-Б.483.
18. Салихов Р. Хэсэнгата Габэши // Мирас.-1994.-№ З.-Б.ЮЗ; Хэсэнгата Габэши. Минем тэржемэи хэлем // Гасырлар авазы - Эхо веков.-1997.-№ 3-4.-Б. 194.
19. Ишемгулов Б. Урыс самодержавиесе Ьэм меселман Диния нэзарвте.-М.: Цент-издат, 1930.-Б.21.
20. Мэхкэмеи швргыя Ьэйэтендэ узгэреш // Мэгълумат.-1917.-№ 5-6.-108 б; № 7.-Б.2.
21. Бабич Ш. Зэцгэр жырлар.-Казан: Татар, кит. нвшр.,1990. Б.486.
22. Квримуллин Э.Г. Китап деньясына свяхвт:-Казан: Татар, кит. нэшр.-1979.-Б.85.
23. Квримуллин Э.Г. Китап деньясына сэяхэт.-Казан: Татар, кит. нэшр.,1979.-Б.74-78.
24. Шунда ук.-Б.77.
25. Шунда ук.-Б.87-92 бб.
26. Мвдхэл // Магълумат.-1908.-122 б.; Журналнын, программы // Магълумат.-1908.-№ 2.-Б.24.
27. Идарэ. Суз башы // Мэгълумат.-1916.-№ 1.-Б.8. И.б.
28. Журналнын, программы // Магълумат.-1908.-№ 2.-Б.42.
29. «Ибтидаи мэктэп вэ тэгълим мэсьэлэсе» хакына // Мэгълумат.-1910.-№ 61.-Б.1936.
30. Хэбибулла 3. Гомуми нэсыйхэт яки хакыйкать // Мэгълумат.-1910.-№ 61.-Б.1636.
31. Бимэтов Э. Никахта кызларньщ ризалыгы хакында // Мэгълумат.-1916.,-№ 22.-Б. 10; Госманов М. Никах вакытында кызларньщ ризалыгы // Мэгълумат.-1917.-№ 2/3.-Б.8.
32. М.В.Д. Оренбургский Мухамеданский Духовный гаеплэнуе // Мэгълумат.-1908. № 18. Б.392. Ь.б.
33. Абызгилдин Щ. Хифзы сыйххэт хакында. // Мэгълумат.-1908.-№ 2.-35 б.; № 7.-131 б.; № 13.-Б.275. Ь.б.
34. Бабич Ш. Зэцгэр жырлар.-Казан: Татар, кит. нэшр.,1990.-Б.477; Ишемгулов Б. Урыс самодержавиесе Ьэм меселман Диния нэзарэте.-М.: Центриздат,1930.-Б.10.
35. Бабич Ш. Зэцгэр жырлар.-Казан: Татар, кит. нэшр.,1990.-Б.508;
36. Шунда ук.-Б.500.
37. Сэймани Ф. Газета вэ журнал вэ башка рисалэлэрне уку хакында // Мэгълумат.-1910.-№ 47.-Б.1218.
38. «Вакыт» газетасы // Мэгълумат.-1908.-№ 13.-Б.24.
Рамил Мицнуллин,
Татарстан Милли архивынын, фвнни хезмвткэре
Резюме
В данной публикации представлена интересная информация об официальном органе Центрального духовного управления мусульман - журнале «Маглюмат», издававшемся в 1908-1910, 1916-1917 годы.
