CC BY
5MÜASÍR ÍSPAN M9TBUATINDA 9R9BÍZML9R
b/m LAL9 BALADADA§ QIZI ÍBADOVA
Azarbaycan Dillar Universiteti "Тэгсйтэ" fakultasi "Roman dillarinin tarcüma nazariyyasi va praktikasi" kafedrasinda ispan dili üzra ba§ müallim
Baki §ahari,
Annotasiya. Bu ara§dirma, matbuatda tarcümanin ciddi linqvistik manada deyil, müxtalif kanallar vasitasila iki dil va madaniyyat arasinda ünsiyyat qurmaq manasinda tarcüma yolu ila taqdim edilan müasir ispan dilinda an 9ox istifada olunan arab lügatini tahlil etmak maqsadi da§iyir. Tahlil qari§iq yana§maya malikdir: linqvistik-tarcüma va sosial-madani.
Giri§. ispan dövri matbuatinda va internet ünvanlarinda özüna yer almi§ an yeni arabizmlar arab media manbalari sayasinda ispan dilina galirlar, 9ünki arab dünyasinda ba§ veran ictimai-siyasi hadisalar barada informasiya bollugu bazi terror9u qrupla§malarin adlarinin alinmasina gatirib 9ixarir. örabizmlarin bu qrupu lügatlarda hala vatanda§liq hüququna malik deyillar va onlara yalniz tematik saytlarda rast galmak olar. A§karlanmi§ bu va digar arabizmlar ispan dilina bu gün tam inteqrasiya olmami§lar va onlarin assimilyasiya prosesinda i§tiraki barada 9ox mülahiza yürütmak 9atindir. Bu yeni arabizmlar leksik-qrafik assimilyasiyaya ugramadan arab dilina xas orfoqrafiya va strukturlarini qoruyub saxlayirlar.
Agar sözfor: leksikon; madani alaqa; tarcüma; sosial linqvistika
Key words: lexicon; cultural connection; translation; social linguistics
Ключевые слова: словарный запас; культурная связь; перевод; социальная лингвистика
García Yebra (2004: 117) dillarin illar arzinda dayi§an canli varliqlar oldugunu bildirir. Bu dayi§iklik Sekonun fikrinca (2007: 10) ünsiyyat ehtiyaclarina cavab verir, öz növbasinda camiyyatin takamülüna tabedir. Dil, Sekonun öz tabirinca desak, insan qrupunda ba§ veran dayi§ikliklarin aks olundugu "birinci növbada sosial faktdir". Digar tarafdan, iqtisadiyyatin, beynalxalq münasibatlarin va madaniyyatin qloballa§masi dillarin he9 bir siyasi termina va cografi 9ar9ivaya ahamiyyat vermadan qari§masina sabab olmu§dur. Ba§qa bir dildan söz almami§ bir dili tasavvür etmak 9atindir (Appel, 1996: 245). Bunlar, taxminan, bir dilin iki takamül yoludur: biri daxili, digari isa xarici. Bu 9ar9ivada arab dilindan aktual ispan dilina yeni sosial realliqlari aks etdiran yeni sözlar daxil olur.
Tarcüma, dil va madani tamas formasi kimi, García Yebra (2004: 182) tarafindan neologizmlar adlandirilan bu yeni sözlarin asas giri§ kanallarindan biridir. Ba§qa bir nöqteyi-nazardan Valero Gisbert (2004: 252) iddia edir ki, ba§qa dila yana§ma takca sözlar silsilasi, qaydalar va i§aralar sistemi deyil, ham da va har §eydan avval bir sira madani manalarin ötürülmasini nazarda tutur. Viguera Molins (2002: 51) agil va müdriklikla bildirir ki, yarimada dillarindaki arabizmlar böyük maraq dogurub va bu mövzuya dair hacmli biblioqrafik asarda öz aksini tapib. Bununla bela, bu biblioqrafiya ispaniyada arablarin mövcud oldugu sakkiz asr arzinda ispan dilina §ifahi §akilda daxil olan va aksar hallarda statistik, leksikoloji va ya leksikoqrafik maraq doguran leksik korpusun öyranilmasina yönalib. Tarcüma, sosiolinqvistik va ya madaniyyat masalalarini ara§diran tadqiqatlar 9ox azdir. Belalikla, Federico Corriente ispan dilinda arabizmlarin korpusuna sosiolinqvistik bir yana§ma oldugunu iddia edir (Corriente and Gil, 2018: 12).Buna göra da hazirki tadqiqatin maragi tarcümaya an yeni arabizmlar ü9ün giri§ nöqtasi kimi yana§maq, bu elementlarin linqvistik tahlilini aparmaq va bu prosesin altinda yatan sosial-madani aspektlari ara§dirmaqdir. 2001-ci ilin sentyabrindan 2018-ci ilin sentyabrina qadar ispaniyada an 9ox oxunan qazetlarin (EL PÍAS, EL MUNDO va ABC) 1 nümunalari i§ korpusu kimi nazardan ke9irilir.
Tarcüma bir dila yeni sözlarin va anlayi§larin giri§ nöqtasi hesab oluna bilar. Saslarin bir dildan digarina daxil olmasina sabab olan bir ne9a sabab var. Orta asrlarda arabizmlar yarimada dillarina iki asas yolla ke9di: §ifahi olaraq va yazili tarcümalar. Yarimada dillari va müxtalif arazilarda arab dili arasinda müstamlaka alaqalari ila yana§i, ticarat va ya adabi ötürma va istirahat da digar yollar idi. Federico Corriente (Corriente y Gil 2018: 23) bunlari qeyd edarkan §ifahi mar§ruta xüsusi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
diqqat yetirir, Joan Coromines, ispan va Katalan etimoloji lügatlarinda эгэЬ etimologiyalanni qurarkan uzaq klassik arab dilindan deyil, sistematik olaraq onun dialektindan ba§lami§dir.
Hazirda kütlavi informasiya vasitalari vasitasila alinmalarin ótürülmasinda §ifahi yol yenidan ahamiyyat qazanir (Gómez Capuz, 2004: 15). Masalan, ha§i§, kuskus, Taxin kimi arab sózlari tarcüma yolu ila ispan dilina ke9mami§dir.
Yuxarida qeyd olunanlar arasinda García Yebra (2004: 65 va 153) xalqlar arasinda ünsiyyat vasitasi kimi tarcümaya xüsusi diqqat yetirir. Bu vasita ham dili, ham da madaniyyati mayalandirir. Tarcüma9i óz dilina yeni sas taqdim edarkan madaniyyat sferasina yeni mafhum taqdim edir va ya aksina, yeni mafhum taqdim edarkan yeni sóz yaradir, yoxsa sózün anlayi§la ahamiyyati olur.
Seco (2007: 20) tasdiq edir ki, dillarin takamülü prosesinda yeni saslar yeni realliqlari ifada edir va realliqlara va ya artiq móvcud olmayan obyektlara istinad edan ba§qalarini tayin edir. Bu leksik dayi§ma prosesi 9ox marhalali olur. Sózlar, 9ox az-az, birla§ir va ya ayrilir. Hami§a galan va gedanin eyni vaxtda oldugu kifayat qadar uzun bir dóvr var. Bu, hicab, §ariat, madrasa kimi arab sózlari va onlarin ispan ekvivalentlarinin na ü9ün ispan islam órtüyü, islam qanunu va Quran maktabi kimi móvcud oldugunu va istifada olunmaga davam etdiyini izah edir ki, bu da bizim burada leksik nóvba adlandirdigimiz bir fenomendir . Bu formalardan hansinin qalacagina va hansinin ayrilacagina zaman va dani§anlarin münasibati qarar veracak.
Qomez Kapuza (2005: 28) góra, bu acnabi sózlar óz galacaklari ila bagli qarar verarkan bir 9ox mahdudiyyatlara malikdilar: fardi, sporadik va galdiklari texniki dil ü9ün mahdud istifadaya malikdirlar, qabul edan dilda orta saviyyada dani§an tarafindan ba§a dü§ülmürlar. Onlarin istifadada üstünlük ta§kil edib-etmayacayini va ya óz dogma ekvivalentlari ila avazlanacayini bilmirik, onlar alan dilin qaydalarina assimilyasiya olunmayib va orijinal yazili§ini va talaffüzünü góstarir. Bu sózlarin kursiv yazisi da bunu tasdiq edir. Qabul edan dila ke9dikdan sonra García Yebra (2004: 146) qabul edan dilin normalarina uygun olaraq yeni sózlarin tóramasi vasitasila onlarda 9ox mahsuldar zanginla§dirici resurs górür. Bu, yeni mühita uygunla§manin an yax§i sinagi olacaq. Cihad va islam kimi arab terminlari müvafiq olaraq cihad9i, cihad9iliq, islam9i, islam9iliq, islam§ünas, islami kimi tóramalara sabab oldu. Bu son marhalaya 9atmaq ü9ün sózlar avvalca iki avvalki marhaladan ke9malidir,
Kó9ürma marhalasi: Sózün bir dildan digar dila ke9masi dóvrüdür. Onlar camiyyat tarafindan radd edila bilar va ya xo§ qar§ilana bilarlar. Onlar yeni galan immiqrantlardir. Bu birinci marhalada xarici sózlar a§agidaki xüsusiyyatlara malikdir:
- Onlar ümumiyyatla aid olduqlari texniki saha ila mahdudla§an fardi va sporadik istifadaya meyllidirlar. Aktual ispan dilinda arab lügatinin aksariyyati bu tasvira uygun galir. Galin fatva, niqab, burqa, müfti, sünni, §ia, intifada, §ariat, Allah, ramazan va s kimi sózlar dü§ünak. 12.01.2022-ci il tarixli EL MUNDO-un idman bólmasinda a§agidaki ba§liga baxa bilarsiniz: Otra forma de vivir un clásico: operarias con niqab, una ruta por la cocina y tributo a Benzema- Klassik ya§amagin ba§qa bir yolu: niqabli i§9ilar, matbaxdan ke9an mar§rut va Benzemaya hórmat
Niqab sózünü sitat gatirsak, ba§qa hallarda "nicab" yazilir, bu o demakdir ki, hala da manimsanilmi§ sóz sayilmir.
- Bazan onlari gótüran sosial-pe§akar sektorlar onlarin manasini sinonimlar, parafrazlar va ya izahatlarla izah etmaya macbur olurlar. Bu fakt yuxarida qeyd olunan leksik nóvbala§mani qisman izah edir. 16.10.2016-ci il tarixli EL PAÍS-in Beynalxalq bólmasinda a§agidakilari oxuya bilarsiniz:
Una semana después de que el ex ministro de Asuntos Exteriores de reino Unido, Jack Straw realizara unas polémicas declaraciones sobre el nigab, el velo que cubre totalmente el rostro de las mujeres musulmanas, la secretaria de Estado para el Gobierno local, Ruth Nelly, se ha reunido con representantes de la Policía y de 20 Ayuntamientos del país.... - Bóyük Britaniyanin ke9mi§ xarici i§lar naziri Cek Strounun müsalman qadinlarin üzünü tamamila órtan niqabla bagli qalmaqalli a9iqlamalarindan bir hafta sonra yerli hókumatin dóvlat katibi Rut Nelli polis va 20 nafarin nümayandalari ila górü§üb.
Hamin qazetin 11.02.2011 -ci il tarixli Beynalxalq bólmasinda va Misirda balayan etirazlar naticasinda Mübarakin istefasi ila bagli bela deyilir: El presidente, Hosni Mubarak, ha abandonado
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
el cargo que ocupaba (...) El vicepresidente del país, Omar Suleimán, ha anunciado que el rais deja el poder en manos del Ejército. -Prezident Hüsnü Mübarak tutdugu vazifadan istefa verdi. (...) Ölkanin vitse-prezidenti Ömar Süleyman, rüsumun hakimiyyati Ordunun alina verdiyini elan etdi. Gördüyümüz kimi burada prezident va rais sinonim kimi içladilir.
- Onlar haddindan artiq semantik mahdudiyyata maruz qalirlar. Sözlar man§a dillarinda malik olduqlari bütün mana va konnotativ dayarlardan mahrum edilir va qabul edan dila demak olar ki, hami§a texniki dila istinad edarak vahid denotativ mana ila daxil olur. Bu birmanaliliq birinci marhalanin müayyanedici xüsusiyyatidir. Bu, arab dilindaki dörd manadan ispanca yalniz bir manaya malik cihad kimi sözlardir. Bu termin DRAE-da yalniz "müsalmanlarin müqaddas müharibasi" denotativ manasi ila qeyda alinmiçdir. EL MUNDO-un 15.G8.2G22-ci il tarixli Siyasat bölmasinda oxuya bilarsiniz: "Cumplimos la obligación de la yihad y liberamos nuestro país", afirma Niamatulah Hekmat, un combatiente que ingresó a Kabul el 15 de agosto del año pasado. -Ötan il avqustun 15-da Kabila daxil olan döyü^ü Niamatulla Hikmat deyir: "Biz cihad öhdaliyini yerina yetirdik va ölkamizi azad etdik.
Eyni §ey ispan dilinda yalniz DRAE-ya göra müsalman qadinlarin baçlarini örtmak üçün istifada etdiklari hicaba aiddir, arab dilinda isa bunun doqquz farqli manasi var. 17.10.2022-cu il tarixli EL PAÍS, Ídman bölmasinda oxuya bilarsiniz: La deportista se enfrenta a la cárcel por prescindir del hiyab ante las cámaras en una prueba internacional-idmançi beynalxalq sinaqda kameralar qarçisinda hicabdan imtina etdiyina göra habsla üzla§ib. Digar §eyx, intifada, mücahid, madrasa va s. ila da beladir.
la Intifada -Ísrail içgalina qar§i arab xalqinin müqavimati xarakterini daçiyan harakat. Fue, para el mundo, el primer niño víctima del Ejército israelí en la segunda Intifada -O, dünya ^ün ikinci Íntifadada Ísrail Ordusunun ilk u§aq qurbani oldu (EL PAÍS, 2 iyun, 2013).
Müasir dünyada xalqlar arasinda olan iqtisadi, siyasi va madani alaqalarin inkiçafi dilin normallaçdirilmasi va kodlaçdirilmasi lüzumunu bir daha ortaya çixardi. Mütamadi olaraq dilda yeni struktur va neologizmlar peyda olur ki, bu da müasir orfoqrafik qaydalara zidd olan yazili formaya salinmasini talab edir. XX va XXI asrlar hüdudunda Avropa ölkalarinin çoxu, o cümladan da Íspaniya orfoqraik islahatlar aparmiçdir. Íspan orfoqrafiyasinin yeni meyllari ispan dilinin Kral akademiyasi tarafindan 1999 va 2010-cu illar redaksiyasinda müayyanla§dirili§ va "Íspan dilinin orfoqrafiyasi" adi altinda i§iq üzü görmü§dür.
Bu araçdirma, matbuatda müasir ispan dilinda istifada olunan arab alinmalarinin tarcümasinin ciddi linqvistik manada deyil, müxtalif kanallar vasitasila iki dil va madaniyyat arasinda ünsiyyat qurmaq manasinda tarcüma yolu ila taqdim edilan arab lügatini tahlil etmak maqsadi daçiyir. Tahlil qariçiq yanaçmaya malikdir: linqvistik-tarcüma va sosial-madani. Эп yeni arabizmlar arab media manbalari sayasinda ispan dilina galirlar. A§karlanmi§ bu va digar arabizmlar ispan dilina bu gün tam inteqrasiya olmamiçlar. Matbuat vastsila arab dilindan aktual ispan dilina yeni sosial realliqlari aks etdiran yeni sözlar daxil olur.Verdiyimiz nümunalardan da göründüyü kimi bu yeni arabizmlar leksik-qrafik assimilyasiyaya ugramadan arab dilina xas orfoqrafiya va strukturlarini qoruyub saxlayirlar.
ÍSTÍFADa OLUNMUS 9D9BÍYYAT SÍYAHISI:
ispan dilinda
1. Appel, René y Muysken, Pieter. Bilingüismo y contacto de lenguas. Barcelona: Ariel, 1996.
2. Enciclopedia Universal Sopena TI-XVIII, Ed. Ramon Sopena, 1988.;
3. Cano Rafael (coord.), Historia de la lengua española, Barcelona Ariel, 2004
4. Corominas Joan. «Diccionario Critico Etymologico de la Lengua Castellana». (4 Vols). Ed.Gredos, 1954.
5. Corominas Joan "Diccionario Etymologico Castellano c Hispanico" (6 vol.) Ed. Credos, Madrid, 1980.;
6. Corriente Federico " Diccionario de Arabismos y voces afines en Iberoromance". Madrid, 2003.
7. Corriente, Federico y Gil, Juan. La investigación de los arabismos del castellano en registros normales, folklóricos y bajos. Madrid: Gambón, 2018.
8. García Yebra, Valentín. Traducción y enriquecimiento de la lengua del traductor. Madrid: Gredos, 2004.
9. García Yebra, Valentín. Teoría y práctica de la traducción. Madrid: Gredos, 1989.
10. Gómez Capuz, Juan. La inmigración léxica. Madrid: Arco-Libros, 2005
11. Gómez Capuz, Juan. Los préstamos del español: lengua y sociedad. Madrid: Arco-Libros, 2004
12. Lapesa, Rafael, Historia de la lengua española, 9a ed., Gredos, 1981.
13. Menendez Pidal R. "Historia de Espana", Espasa-Calpe S.A. t-I-XVIII ,3. ed. Madrid, 19972002.
14. Menéndez Pidal, Manual de Gramática Histórica Española, Madrid, Ed. Espasa Calpe. 1993.
15. Maillo Salgado F., Los arabismos del castellano en la baja edad media, Salamanca, 1983.
16. Federico Corriente Córdoba,«El elemento árabe en la historia lingüística peninsular: Actuación directa e indirecta. Los arabismos en los romances peninsulares (en especial, en castellano)»,
17. Federico Corriente Córdoba, Diccionario de arabismos y voces afines en iberorromance, Madrid : Gredos,1999 Fuentes electrónicas: Webs:
18. El legado andalusí, Fundación Pública Andaluza
19. Seco, Manuel. "El relevo de las palabras". El nuevo léxico. Ed. Mar Campos Souto, Monserrat Muriano Rodriguez y José Ignacio Pérez Pascual. A Coruña: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Coruña, 2007. 9-26
20. Valero Gisbert, María. "Lengua y cultura: contactos entre el español y el italiano". Atti del XXI Convegno Associazion e Ispanisti Italiani. Salamanca 2002, sept. . Salamanca: Associazion e Ispanisti Italiani.
21. VERNET, Juan. Los árabes salvaron el saber clásico. La Vanguardia. 1 de septiembre del 2002.
22. Viguera Molins, María Jesús. "Lengua árabe y lenguas románicas". Revista de Filología Románica 19 (2002): 45-54.
istifada olunniu$ qazetlar
"El Pais" 11.02.2011;
"El Pais" 02.06 2013;
"El Pais" 16.10.2016;
"El Pais" 17.10.2022
"El Mundo" 12.01.2022;
"El Mundo" 15.08.2022
