48FTAMP 00.08, 13.09, 03.61
¥лы Жiбек жолыныц улттык, санадагы тарихи i34epi
Шынар К. Курманбаева1*, Жамиля К,. 0Mip6eKOBa2
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет1, Астана, Казахстан
"Корреспонденция Yшiн автор:
shkapantaykizi@mail.ru 1https://orcid.org/ 0000-0003-2896-4322 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-39-58
Ацдатпа. ¥лы Ж1бек жолы Кытай жэне Рим империялары арасында б1зд1ц заманымызга дейшп II гасырдан бастап б1здщ заманымыздыц 15 гасырына дейшп аралыкта узак уакыт бойы жалгасып келш, Шыгыс пен Батыс арасындагы сауда процесшде мацызды рел аткарган жол болды. Сауда керуендер1 Кытайдан Батыс елдерше ж1бек, кагаз, кола айналар жэне Батыс елдершен Кытайга юлемдер, гобелендер, жYн буйымдары, шыны ыдыстар тасыды. Сондай-ак Шыгыс пен Батыс елдерщщ баска да кептеген асыл буйымдары мен зергерлж тастары, хош шел май-сулары мен турл1 материалдык ^ундылык,тары осы жол аркылы сауда айналымына туст1. ¥лы Ж1бек жолы сауда жолы болуымен катар эртурл1 мэдениеттер мен еркениеттердщ диалогы жузеге аскан улкен алац болды. Кытай мен Орта Азияныц, Yндiстанныц кептеген елдер1 аркылы Еуропага эр турл1 тарихи жэне мэдени ареалдар аркылы еткен курлыктагы сауда дэлiзi материал-дык кунд^1лыктармен катар ез заманыныц рухы мен танымын да бiр ортадан екiншiсiне тасымалдаганы айкын. ТYрлi еркениеттердщ тогысынан туындаган мэдени-турмыстык кундылыктар тiл аркылы керiнiс тауып, улттык санада ез iзiн калдырды. Казакстан Yшiн ¥лы Жiбек жолындагы мэдени езгерктер мен еркениеттщ зерттелуi ете мацызды. ¥лы Жiбек жолыныц мэдени мурасын калыптастырган мэдениеттердщ эркайсысы ездерщщ барын дамытуга умтылып кана коймай, бiр-бiрiнiц игiлiгi мен эле- уетш шыгармашылык синтездеу аркылы езiн-езi тYсiну жэне езара тYсiнiстiк аркылы дамыды. БYгiнгi KYni тарихымызда болган осы улы кезецнiц тиiстi багасын берш, жады ны пэнаралык зерттеу аркылы санамызда кайта жащырту елiмiздiц болашак багдарын айкындауга ез Yлесiн косар аса мацызды iс болмак.
Тушн сездер: ¥лы Жiбек жолы; казак халкы; тiлдiк сана; тарихи жад; мэдениет; кун-дылык; улт.
Received 05 March 2022. Revised 15 March 2022. Accepted 30 June 2022. Available online 30 September 2022. For citation:
Kurmanbayeva Sh.K., Umirbekova Zh.K. Historical traces of the Great Silk Road in the national consciousness // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 140. - №. 3. - P. 3958. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-39-58
Для цитирования:
Курманбаева Ш.К., Умирбекова Ж.К. Исторические следы Великого Шелкового пути в национальном сознании // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. -Т. 140. - №. 3. - С. 39-58. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-140-3-39-58
Клркпе
¥лы Жiбек жолы - б1рнеше гасырлар бойы кызмет еткен сауда керуен жолы. Ол ежелп дэу1р мен орта гасырларда Шыгыс Азия мен Жерорта тец1з1 арасында байланыстырушы рел аткарды. «¥лы Жiбек жолы» термин1 Ф.П.Рихтгофен тарапынан гылыми айналымга енгеннен бастап шыгыс пен батысты байланыстырушы тарихи феномен рет1нде зерттеуш1лердщ назарында болып келе жатыр. Шыгыс Азияны Жерорта тец1з1мен байланыстыратын ежелгi жэне орта гасырлардагы кел1к сауда жолдары адамзат еркениет1тц тарихындагы ец улы кубылыс болды жэне галымдар туб1 б1р кайта жанданатынын болжап келед1.
Осы атауга ие болуына ец алдымен, бул жолдыц К,ытайдан ж1бек экспорттау уш1н пайдаланылганы себеп болды. Бул трансконтинентальды жолмен ж1бектен баска да кептеген тауарлар тасымалданды. Орта Азиядан К,ытайга жогары багаланган асыл тукымды жылкылар, эскери курал-жабдыктар, алтын жэне кум1с, жартылай багалы тастар мен шыны ыдыстар, былгары мен жун, к1лемдер мен макта маталар, карбыз, шабдалы тэр1зд1 экзотикалык жем1стер, май куйрыкты койлар мен ацшылык иттер, барыстар мен арыстандар экел1ндД. К,ытайдан керуендер фарфор жэне металл ыдыстар, косметика, шай жэне кур1ш тасыды.
¥лы Жiбек жолы Батыс Азия, Орта Азия, Кавказ жэне К,ытай халыктары арасындагы экономикалык жэне мэдени байланыстардыц дамуына улкен улес косты. Бул жол «еркениетпк мацызы бар элемге ашыктык символы» болды (Гребенюк, 2017: 25-28). БYгiнгi археология, тарих, география гылымдарындагы 1зден1стер б1зге осы б1регей сауда жолыныц тарихы туралы б1луге мYмкiндiк беред1. Сауда керует жолыныц кептеген тармакталган багыттары болганы казiрдiц езiнде дэлелденген. Тауарларын ыцгайлы тэалдермен, аман-есен жеткiзудiц тшмдД жолдарын iздеген керуендер К,азакстан аумагыныц да бiрнеше калалары мен ежелп коныстарын сауда-саттык, байланыс торабына айналдырган.
Адам баласы калыптаскан кезден бастап ец кYрделi мэселе - адамдардыц езара мэдени байланысы мен карым-катынасы болып келедi. Кептеген теориялык концепциялар мен халыкаралык кужаттарда мэдени байланыс идеялар мен эрекеттер аркылы керiнiс табады. Ал мэдениет негiздерi улттьщ жад аркылы урпактан-урпакка берiледi. ¥лы Жiбек жолы бойындагы еркениеттердiц мэдени алмасуы мен иплш оныц Yлкен жетiстiгi болды. Егеменд1кке кол жетк1зген бYгiнгi ^нде ел басынан еткен барльщ тарихи-рухани тэжiрибенi жацаша корытып, ел иплшне жарату - улттык сана мен тарихи жадты жацгыртудыц бiрден-бiр жолы. Елiмiздiц калыптасу-даму жолында Yлкен орын алатын ¥лы Жiбек жолыныц халыктыц тарихи жадына эсерiн айкындау Yшiншi мыцжылдыктыц жаца дэуiрiнде ете мацызды. К,аз1рп жаhацдану кубылысы мэдениеттер мен еркениеттер дамуында жYзеге асып жаткан YДерiстердi айкындайды. Сондай-ак тарихи кубылыстардыц, элемдiк экономикалык байланыстардыц бiрлiгi мен саяси YДерiстердiц/ гылымныц, технология мен мэдениеттщ езара байланысыныц объектитвт1лшн керсетедi. Осыган байланысты тYрлi мэдениеттер арасындагы диалог пен езара эсерлердi зерттеу элеуметт1к-мэдени жYЙелердiц эртурл! децгейiцде сетм, тYсiцiст1к пен езара эрекеттесудД камтитын аса езект1 мэселелердщ катарында саналады. К,аз1рп замангы элемдД кез келген мэдениет, кундылыктар жYЙесi немесе идеология тургысынан тусiцдiру тым кYрделi. Оныц емiр CYру жагдайларыныц 61р1 - елдердiц психологиялык, дДни жэне элеуметт1к-мэдени ерекшелiктерiн ескере отырып, курылуы ти1с бастапкы улттык мэдениеттердщ диалогы.
¥лы Жiбек жолы бойында орналасып, тарихтыц сол 61р кезецдер!нде езара элеуметт1к-мэдени ьщпалга ушыраган эрб!р мемлекет бYг1нг1 кYнде де !ргел! мэдени сабактастыктарды дамытуга мYдделi. Мемлекет басшысы К,. Токаев: «¥лы даланыц жет1 кыры» атты макаласында: «Кепкырлы эр1 аукымды тарихымызды дурыс тусiнiп, кабылдай б1лу1м1з керек. ...Ец бастысы, б1з
накты гылыми деректерге суйене отырып, жаhандык тарихтагы ез рeлiмiздi байыппен эрi дурыс пайымдауга тшстз», - деп атап керсеткен болатын (Токаев, 2018). Сондыктан улттыц тарихи жады мен тiлдiк санасын зерттеп, тану - оньщ жалпыадамзаттык даму удеркшдеп орны мен мацызын аныктау. Тарихтыц эркилы кезецдершде мэдениеттер мен еркениеттер диалогына катысушы эр улттыц крршаган ортага деген сан ^илы кезкарас, тYсiнiгi калыптасады. Себебi эр мэдениет заманына, моральдык нормаларына карай халыктыц кундылыктар жYЙесiн калыптастырады. Осы кундылыктар тiл аркылы кeрiнiс табады, т1л аркылы таралады, тiлде сакталады. Бiрнеше дэу1рдщ тарихы, мэдениетi, когамдык-элеуметпк, психологиялык, саяси-экономикалык т.б. даму кeрсеткiштерi тарихи, археологиялык, этнографиялык, географиялык т.б. зерттеулермен катар урпактан урпакка т1л аркылы сакталып, жетет1нi гылымда дэлелденген.
Зерттеу жумысыныц максаты осы мацызды мэселеш жан-жакты зерттеп, дурыс шеш1мш табуга Yлес косу аркылы К,азакстанныц болашак даму багытына ыкпал ету. Осы максатта макалада Жiбек жолы мен казак халкыныц тарихи кезецдерде б1р-бiрiне тигiзген эсерлерiне талдау жасау, казак еркениет! мен мэдениеттнщ Ж1бек жолыныц калыптасу жолындагы мацызын айкындау, бYгiнгi халыктыц тарихи жадындагы iздерiн аныктау кeзделедi. «Жiбек жолы» фенометнщ казак халкыныц турмыс-салтына, мэдени, рухани eмiрiне ыкпалын зерттеу ете мацызды. Сол себепт зерттеу жумысыныц алдына халыктыц басынан еткен тарихыныц 1здершдей т1лд1к санада калыптасып, казак эдебиетiнiц жыр-жауhарларында кeрiнiс тапкан «ж1бек» архетипiне талдау жасай отырып, эстетикалык кундылык ретiндегi мэн1н ашу мiндеттерi койылады. Осындай зерттеу жYргiзу аркылы ¥лы Жiбек жолыныц улттык санадагы мэдени-эстетикалык кундылыктардыц калыптасуына типзген эсер1 айкындалады.
Зерттеу материалдары мен эдктер1
Жумысты жазу барысында ¥лы Ж1бек жолы такырыбында зерттеу жYргiзген тарихшы, мэдениеттанушы, философ, т1лш1 галымдардыц ецбектер1 карастырылды. Олардыц 1ш1нде такырып бойынша улттыц тарихи жады мен т1лд1к санасына еркениет пен мэдениеттщ эсер1н зерттеген ецбектерге баса назар аударылды. Осы багытта жазылган зерттеу ецбектермен жумыс барысында ец колжет1мд1 жэне кец таралган эд1с рет1нде зерттеуд1ц талдау, жинактау, саралау эд1стер1 колданылды. Пайымдау, жинактау, багалау эд1стер1 аркылы накты гылыми тужырымдар жасалды. Сонымен катар «ж1бек» угымыныц казак халкыныц т1лд1к санасына эсер1н карастыру максатында осы лексемамен байланысты т1лд1к б1рл1ктер лингвоэтностанымдык, лингвомэдениеттанымдык тургыдан зерттеу нысанына алынды. Сауалнама эд1а аркылы аныкталган т1лд1к б1рл1ктерге статистикалык талдау жасалды. «Ж1бек» лексемасыныц халык санасындагы символдык мэн1не когнитивт1к талдау жасала келе, Ж1бек жолы фенометнщ улттыц тарихи жады мен т1лд1к санасындагы 1здер1 сипатталды. Керсет1лген эд1стерд1 пайдалану нэтижес1 «ж1бек» архетип1н1ц тарихи непздерш айкындап, улттыц турмысы мен рухани мэдениеттндеп орнын багалауга, сол аркылы казак елшщ ¥лы Ж1бек жолындагы орнын, одан алган мэдени эсерш айкындауга мYмкiндiк берд1.
Талк,ылау
ХХ гасырда улы Ж1бек жолын тарихнамада зерттеуд1ц б1рнеше багыттарын атап керсетуге болады:
- ежелг1 дэу1рдег1 алгашкы мыцжылдык б.з.б. жэне жаца дэу1рдщ алгашкы гасырларында К,азакстан аймагыныц жекелеген бел1ктер1ндег1 ¥лы Ж1бек жолыныц кызмет туралы шашырацкы, аз акпарат алуга мYмкiндiк беретш археологиялык жэне жазбаша дереккездерге талдау жасау;
- халыктар дамуыньщ эртYрлi кезецдер1нде мацызды рел аткаратын сауда шарттары мен улы Жiбек жолыныц кызмет ету факторларын тарихи жэне экономикалык тургыдан зерттеу;
- ¥лы Ж1бек жолыныц мэдени-тарихи мурасын зерттеуге багытталган халыкаралык туризмд1к жобалар куру;
- Ж1бек жолыныц ортагасырлыщ жолдарыныц бойында болган К,азакстан калалары мен елдДмекендерше еркениет кундылыктары ретiнде талдау жYргiзу.
¥лы Ж1бек жолыныц ортагасырлыщ К,азакстан жер1не катысты тарихы жайлы ецбектерд1ц басында К. Байпаковтыц еамш атау орынды. Галым ез ецбектер1нде ¥лы Ж1бек жолы жалпы алганда ек1 мыц жыл кызмет етт1 деген тужырымга келед1. К,азакстанныц тарихи жерлер1 жайлы ецбектер1нде Талгар, Отырар, 1ле, Жетiсу/ Талас, Тараз, Шу ецiрлерiндегi ¥лы Ж1бек жолыныц тарамдары мен сiлемдерi жайлы накты акпараттар археологиялык деректермен дэлелденiп, тарихи тургыдан талданып усынылган. Бiздiц зерттеуiмiз Yшiн галымныц ¥лы Ж1бек жолы жайлы казак жер1ндег1 халыктардыц жаца турпатты, ерекше багыттагы мэдени дамуына эсер еткеш жайлы айта келiп, «енер мен д1н жолы болган» деп берген багасы мацызды (Байпаков, Нуржанов, 2002: 9). ¥лы Жiбек жолы бойында орналаласып, 1р1 сауда-орталыктары болган кене калалар жайлы жазылган гылыми макалалар авторлары ол калалардыц ез заманында басты мэдени-рухани орталык кызмет1н де аткаргандыгын ерекше атап керсетедД. Олардыц катарында ¥лы Жiбек жолы бойындагы Тараз каласы жайлы (Сатаева, Бексеитов, 2021), Ханкорган калашыгы жайлы (Зулпыхарова, Балтабаева, 2020), тарихи калалар коммуникациясыныц мэдени ерекшел1ктер1 жайлы (Альджанова, Мионг, 2015) макалаларды атап етуге болады. Д. Ахметжанов пен А. Алимжановалардыц зерттеу макаласы Жiбек жолы аясындагы мэдениеттердiц езара эрекеттесу мен алмасуы мэселесш зерттеуге арналган. Авторлар жаhандану дэуiрiнде де ¥лы Жiбек жолы мэдениеттер алмасуын эртYрл1
мэдениеттердiц калыптасуы мен дамуыныц нег1зг1 факторы болып табылатынын айта келе, гасырлар бойы Еуропага апаратын б1рден-б1р трансконтинентальдык жол болып келген ¥лы Ж1бек жолыныц мэдени трансформациясын мэдениеттану гылымыныц езект1 мэселес1 ретшде карастырады (Ахметжанов, Алимжанова, 2019: 121).
Такырыпка катысты эр жылдарда жазылган ецбектерд1 саралау нэтижес1 б1здщ зерттеу нысанымызга алынып отырган ¥лы Ж1бек жолыныц улттыц дYниетанымына, тглдДк санасына, тарихи жадына эсер1 мэселесше катысты зерттеу ецбектер жоктыц касы екен1 аныкталды. Зерттеуш1 В.А Шальнев бул туралы: «Ок1тшке карай, мэдениеттщ генезис1 мен эволюциясы контекст1ндег1 еркениетпк езара эрекеттесу идеясы ¥лы Ж1бек жолына катысты кец тараган жок. Адамдардыц белг1л1 б1р топтарыныц ем1р1ндег1 табиги жагдайлардыц рел1н жэне олардыц накты б1р уакыт аралыгында езгеруш тYсiндiрет1н географиялык детерминизм де мунда байкалмайды», - деп жазды (Шальнев, 2017: 164). Бул мэселеге катысты тек б1рд1-ек1л1 ецбектер авторларыныц осы ¥лы Ж1бек жолыныц мэдениаралык мацызы жайлы жекелеген птрлерш гана кездест1руге болады.
В.А. Дмитриев ез зерттеулер1нде ¥лы Ж1бек жолын Еуразия аясындагы еркениетт1к езара эрекеттест1к дэл1з1 рет1нде карастырады. Ол транзитке эрб1р аймак ез тауарларын енг1зе отырып, езара мэдени кундылыктарымен де алмасканы жайлы жазады (Дмитриев, 2017: 29). Осындай мэдениаралык езара алмасу кубылысын белг1л1 б1р субъекплердщ мэдениетше жерг1л1кт1 эсер ету дэстYрi, олардыц жYЙелi езара эрекеттесу1 жэне соныц нэтижеанде езшдДк мэдени мурасы бар дэстурл1 мэдени аймактардыц калыптасуы деуге болады (Лубо-Лесниченко, 1988).
Оркениетаралык езара эрекеттеспк теориясыныц «мэдениет», «еркениет», жэне «сана» деген базалык угымдары бар. О.Шпенглер адамзат ем1р1нщ ек1 фазасы -мэдениет фазасы (тууы, есу1 жэне дамуы) жэне еркениет фазасы (мэдениеттщ гулдену1
мен елу1) туралы жазады (Шпенглер, 1993: 49). «Мэдениет» жэне «еркениет» непз1нде олардыц тYпкi нэтижеа ретгнде «сана» калыптасады. «Мэдениет» сез1 кец магынада когам дамуыныц эр тYрлi кезецдер1нде белг1л1 б1р адамдар тобыныц жасаган материалдык, интеллектуалдык жэне рухани бYкiл адамзат ешмшщ жиынтыгын б1лд1ред1. Ек1нш1 сезбен айтканда, «мэдениет дегешм1з - ез1 ем1р сYрiп отырган когамда жYзеге асып жаткан барлык окигалар Yшiн жауап беретш, сонымен катар сол когамныц тарихын бастан кешш, жYзеге асыратын барлык мYшелерiнiц ортак кундылыктарыныц жиынтыгы» (Торди, 1970: 179). М.М.Бахтин айткандай: «Мэдениет келген кезде баска мэдениет аркылы гана езш терещрек жэне толык ашады» (Бахтин, 1979). ¥лы Ж1бек жолы торабында тагдырлары тогыскан мемлекеттер езге елдердщ мэдениет1 аркылы ездершщ б1регейл1ктерш айкындады. «Шыгыс пен Батыс - мэдени генезистщ бастапкы кезещ. Шыгыс пен Батыс идеялары б1рш-б1р1 толыктыра келе, адамзаттыц еткен тарихын калыптастырды» (Абасов, 2020: 19).
«Мэдениеттердщ б1р-б1рше ыкпалы тек диалогтык байланыспен шектелмейд! Мысалы, ¥лы Ж1бек жолындагы коммуникацияга енген мэдениеттердщ эркайсысы оларда бар нэрсет дамытуга гана емес, сонымен катар шыгармашылык синтез жэне тYсiнiк куру аркылы ездерш жет1лд1руге тырысты» (Tuгsynbayeva т.б., 2015: 29). К,азак этносы ез тарихи дамуында калыптастырган б1регей бай мэдени мурага ие. Рухани мэдениет этникалык жадтыц сактаушысы жэне тасымалдаушысы бола отырып, этносоциумныц элеуметпк тэж1рибеан Yздiксiз жащыртып отырады. ¥лы Ж1бек жолы мэселеане мэдениеттанымдык тургыдан келген зерттеулердщ катарында музыкатану багытындагы ецбектер ерекше орын алады. Бул туста 1ргел1 зерттеу ретгнде эуел1 В.Д. Мэйдщ осы такырыпта жазган диссертациялык зерттеуш атау орынды (Мэй, 2004). Сонымен катар П.А. Заклинский (Заклинский, 2018), Е.Е. Володина (Володина, 2018), В.Н. Юнусова (Юнусова, 2016), И.Я. Шубиналардыц (Шубина, 2018)
зерттеулер1нде ¥лы Жiбек жолыныц Шыгыс пен Батыстыц музыка элемше тигiзген тарихи эсерлер1 сипатталады. Сонымен катар ¥лы Ж1бек жолы бойында калыптаскан музыкалык терминдер, музыкалык аспаптардыц тYрлерi мен атаулары, музыкалык етмдердщ алуан тYрлерi жайлы мэселелер карастырылады.
Казiргi тарихи-элеуметт1к жагдайда алуан турл1 мэдениеттер арасындагы езара байланысты зерттеу - элеуметтiк-мэдени жYЙелердiц эртурл1 децгейлер1нде сен1м, тYсiнiстiк пен езара эрекеттесуд1 камтитын аса езектi мэелелердщ 6iрi. ¥лы Жi6ек жолыныц мэдени кундылыктарын еткенi мен 6Yгiнi тургысынан карастырган зерттеуде авторлар осы жол бойындагы мэдени ескерткiштердi кастерлеу жэне сактау, сонымен катар казакстандыктардыц элеуметпк санасында, когамныц басты 6елшегi репнде эр6iр отбасында мэдени мураларды рухани кайта ерлету максатында улттык идеяларды дамыту кажеттiгiн алга тартады (Baltabayeva т.б., 2019: 225). Ал зерттеушi И. Киселев мемлекеттiц езiн-езi элемге танытатын курылымдык тужырымдамасы сол мемлекетте калыптаскан улттык сэйкестiк, улттык идея, улттык сана, улттык жад негiзiнде калыптасатынын айтады (Киселев, 2003). Сондыктан «...эр халыктыц материалдык жэне рухани мэдениетгнщ табыстарын кайта жащырту тарихи
жадыны кайта орныктырмайынша мYмкiн емес» (Мэцгiлiк Ел, 2019: 144). Мэдениеттщ ужымдык жады болады. Бул ужымдык сана мен есте сактау дэстYрi адамдарга ез когамында каушаз емiр суру мYмкiндiгiн камтамасыз етед (Bayraktar, 2016: 18). «Тарихи жад дегеmмiз - нысаны еткен шак болып табылатын жеке немесе ужымдык жадтыц 6елгiлi 6iр 6елiгi (елшем^» (Романенко, 2018). Жад еткен шак туралы барлык б^мдД жинактап кана коймайды, сонымен 6iрге оны символдык бейне тYрiнде керсетедi. Тарихи жадты зерттеп, тYп негiзiн, се6ептерi мен салдарларын айкындау сол еткен шактыц казiргi уакыттагы элеуметтiк мацызын жогары кетередi. ¥жымдык жадта жазылган окигалардыц 6ейнелерi эртYрлi мэдени стереотиптер, символдар, мифтер тYрiнде
жеке адам мен элеуметпк топтыц элемде жэне накты жагдайларда багдарлануына мYмкiндiк берет1н тYсiндiрме модельдер1 рет1нде эрекет етед1 (Репина, 2003).
Жалпы алганда, «тарихи жад» угымыныц накты аныктамасы жайлы галымдар арасында накты б1рыцгайкезкарас жок. ЗерттеушДлердщ б1ркатары тарихи жад телшген бейне немесе ужымдык жадтыц курылымы рет1нде эрекет етедД десе, ек1нш1 б1реулер1 тарихи жад ужымдык сананыц ешм1 рет1нде эрекет етед1 жэне когамга езшдДк ерекшелш мен б1регейлшн сактап калуга кеп кемектеседД деп есептейд1 Сарапшылардыц птршше, тарихи жадтыц жагымды жагы оныц аксиологиялык кызмет1 болып табылады. Ягни, тарихтыц белг1л1 б1р кезецдер1ндег1 елеул1 окигалар мен эрекеттер ужым мен жеке тулганыц санасында кундылык багдар калыптастыруга эсер етед1 Ал ендД тарихи жадтыц тер1с жагы - оныц идеологиялык багытта эсер ету1 Кептеген зерттеулерде тарихи жад жеке тулганыц жеке басын калыптастыру факторы жэне жеке тулганыц элеуметтену факторы рет1нде эрекет етед1 Тарихи жад когамныц элеуметт1к езш-ез1 уйымдастыру процестер1нде мацызды рел аткарады. Салт-дэстYрлер халыктыц тарихи жадыныц нысаны рет1нде эрекет етед1. Ал мэдени мура тарихи жадтыц факторы болып табылады.
¥лттыц тарихи жадына YЦiлуде этнографиялык зерттеу жYргiзудiц мацызы зор. Тарих 1здер1 эрб1р этностыц, халыктыц кYнделiкт1 турмыс-т1рш1лшнде колданган заттарында, айналыскан кэс1б1нде кершДс табады. ¥лы Ж1бек жолыныц да басты эсер1, тарихи 1здер1 халыктыц турмыс-т1рш1лш мен салт-дэстYрiнде кершген. Айталык, сауда кундылыгыныц елшем б1рлш саналатын акшаны эрб1р ел ез1ндДк колтацбасымен дайындайтыны белг1л1. Бул бYгiнгi кYнде калай калыптаскан зацдылык болса, тарихымызда да солай болганын археологиялык зерттеулер дэлелдеп отыр. А. Эубэк1рдДц кене тYркi гурыптык кешендер1 жайлы макаласына назар аударсак, зерттеуш1 Ж1бек жолы саудаларында тYркiлiк кагандар
мен тепндер бейнеленген монеталар кептеп колданылганын айтады (Эубэк1р, 2015: 168). Накты тарихи деректер мен материалдарга CYЙене отырып келт1р1лген осындай дэлелден сауда-саттыктыц кызган ортасында тYркi империясыныц ез1ндДк мацызды орны болганын керем1з.
Мемлекет басшысы жогарыда аталган макаласында ¥лы даланыц жет1 кырыныц басты ерекшел1ктер1нщ б1р1 рет1нде ата-бабаларымыздыц атка мшу мэдениет1н атап керсет1п, жылкы шаруашылыгы жер жYзiне ¥лы даладан тараганын айтады (Токаев, 2018). Осы такырыпка жазылган ецбектерге токталсак,З.К. Сураганова тYркi
халыктарыныц атка м1ну мэдениетш Бозок каласыныц тарихымен байланыстыра зерттейдД (Сураганова, 2019), Б.Л. Хамидуллиннщ зерттеу макаласында жылкыны колга YЙрету енер1 алтын орда еркениетгнщ феномен рет1нде
карастырылады (Хамидуллин, 2019). ¥лы Ж1бек жолыныц бойына жан бтрш, жан-жакты дамуына казак халкыныц коскан т1келей Yлкен Yлесi Шыгыстан Батыска созылган узак-сонар жолдарды жакындататын б1рден-б1р кел1к - аттарды саудага салуы болганы да осыны дэлелдей тYседi. Оган байланысты жYрг1зiлген зерттеулерге CYЙенсек, «... Ат саудасыныц алтын дэу1р1 атанган осы Тац дэу1р1нде жылына 10 мыц атка сауда жасалып, оган 40 мыц топ торгын теленедД екен. Кейде т1пт1 б1р аттыц куны 50 топ торгыша кетер1лген кез1 болыпты. Б1здДц ата-бабаларымыз Тац патшалыгыныц Астанасы Чац-ан каласында ж1бек саудасымен мыцдап жYредi екен» (Зейнолла, т.б., 2015).
Жогарыда талдау нысанына 1л1ккен осындай зерттеулер жаhандык тарихтагы тYркi халыктарыныц, оныц 1ш1нде казак халкыныц орнын дурыс пайымдап, лайыкты багасын сараптауга мYмкiндiк бередД. ¥лы дала еркениет1 Yлгiлерiнiц, эаресе оныц 1ш1нде турмыстык мэдениет1 мен рухани кундылыктарыныц Ж1бек жолыныц калыптасып, дамуына тиг1зген эсер1, сол тарихи кезецдеп аткарган рел1, алган орны ерекше болгандыгын керсетедД.
Нэтижелер
Зерттеу барысында улттык санадагы ¥лы Жiбек жолыныц тарихи iздерiн айкындау максатында сауалнама Yргiзiлдi. Сауалнамада респонденттерге «¥лы Жi6ек жолы» туралы ез б^м децгейiцiздi багалацыз деген сурак усынылган болатын. Алынган жауаптардыц талдауы жагдайдыц ойлантарлык екендiгiн керсетедД. Атап айтсак, сауалнамага тартылгандардыц жартысынан астамы халкымыздыц басынан еткен тарихындагы осы феномен жайлы ете аз б^едД (57%) немесе мYлде еспмеген (3%). Сауалнама нэтижесi 1-суретте усынылды.
Келеа «Жi6ектiц жасалу процесiне катысы бар жауаптарды 6елгiлецiз» деген суракка бер^ген жауаптардыц пайыздык керсеткiшi дэлел бола алады (2-сурет).
Алынган жауаптардан сауалнамага катысушылардыц «Жi6ек жолы» атауыныц калыптасуына негiз болган, улы сауда жолыныц басты тауарларыныц 6iрi - жiбек жайлы, оныц калай ендДр^ет1т жайлы 6iлiмдерiнiц де темен децгейде екетн керемiз.
Аталган керсеткiштер бул такырыпты зерттеудiц кажеттiгiн, мацыздылыгын, езекплшн тагы да нактылай тYседi. Сондыктан да тарих iздерiнiц улттыц санасына эсерш зерттеуде лингвомэдениеттанымдык,
Сурет 1. Сауалнама нэтижео.
Сурет 2. Сауалнама жауаптарыныц пайыздык, керсеткiшi.
лингвокогнитивтж, лингвопсихологиялык, этнолингвистикалык талдаулар жасаудыц мацызы ерекше. Себеб1 тарихка халыктыц ■плдДк санасы тургысынан карау оныц жаца кырлары мен ерекшел1ктерш ашуга мYмкiнд1к беред1 Т1л элемш зерттеу аркылы халыктыц т1лд1к колданысыныц ерекшелшн тYсiнуге, жекелеген т1лдДк б1рдДктердщ семантикалык элеуетш тануга, сейлеу ■плшдеп т1лдДк б1рл1ктердщ саяси, мэдени, тарихи сипаттагы коннотациясын аныктап, элеуметпк-мэдени фонын тYсiнуге болады. Т1лд1к угымдардыц езшдДк ерекшелшн айкындау оныц тарихи кещспктеп орнын багалауга мYмкiндiк беред1 0йткен1, «т1л -дYниенi концептуализациялаудыц жэне адам тэж1рибесш рационализациялаудыц эмбебап нысаны, дYние туралы бейсаналык стихиялык б1л1мнщ экспонент жэне сактаушысы, элеуметпк мацызы бар окигалардыц тарихи жады» (Дань, 2015).
Т1лд1к сана термит «ек1 тYрлi болмысты б1р1кт1редк сана - материалдык емес табигаттыц психикалык кубылысы жэне ауызша немесе жазбаша сейлеудщ материалдык кубылысы жэне сонымен катар вербалды плдДк байланыстардыц калыптасуыныц физиологиялык процеа» (Ушакова, 2000: 45). Т1лд1к сана индивид пен улттыц элем1нщ тутас бейнеан жасауга катысатындыктан, оныц институционалдык матрицага сэйкес идеологияны курайтын басым кундылыгы т1лде жэне дискурстык тэж1рибеде кер1тс табады.
Зерттеуш1лердщ птршше, «...т1лдщ кызмет1 жалац коммуникативтш курал ретшде емес, ойды б1лдДрш кана коймай, тщдДк санада ойды тузетш, куратын, сактайтын, жетк1зетш таным тет1г1, ел тарихын сактаган мэдени-кужаттык кор», - деп тужырымдалады (Тасболаткызы, Смагулова, 2018). Сондыктан ■плдДк сана, аялык б1л1м тэр1зд1 т1лд1к курылымдардыц сипатын аныктау Yшiн сол т1лде сейлетш улттыц тарихын танудыц мацызы зор. Т1лд1к сана улттык т1лдщ сез байлыгымен калыптасып, халыктыц тарихи жадындагы элем жайлы танымы мен б1л1м1н1ц керсетк1ш1 болады. Т1лдеп накты угымдардыц
улт т1л1ндег1, улттык мэдениеттег1, улттыц элеуметпк-когамдык ем1р1ндег1 кызмет1 мен орнын зерттелеу аркылы тарихтар бойы калыптаскан улттыц т1лд1к санасы жайлы аялык б1л1м корын тануга мYмкiндiк ашылады. Адамзаттыц рухы мен болмыс-бтм1, бостандыгы мен ерк1, тарихи жады мен дши наным-сетмдерТ рэм1з-тацбалык сипаттамалары, eмiрлiкдэстYрi, дуниетанымы мен мэдениет бэр1 жинакталып келш, т1лд1к санада кершс табады. Зерттеуш1лер аумактык жагынан жакын орналаскан туыстас жэне туыс емес ттлдерде сейлеуш1лердщ алгашкы ■плдДк б1л1мд1 керсететш сездер1нщ мэдени жадыныц бейнелену1нде уксастык бар деген птрдД куаттайды (Авербух т.б., 2018).
Адамныц езш коршаган элем туралы аялык б1л1м1 т1лде заттар мен кубылыстарга, олардыц сапалык белплерше атау беру тYрiнде кер1н1с табады. Бул эрекетп экстралингвистикалык факторлармен байланыста карастыру улттыц тщдДк санасын оныц тарихы мен географиялык жагдайы, психологиясы мен менталитет1 тургысынан айкындауга мYмкiндiк беред1 Адамныц турмыс-т!рш1лшндеп тыц езгер1стер оныц т1л1нде кер1н1с табады, соган байланысты улттыц сездДк корында жаца атаулар мен угымдар пайда болады, кейб1р ■плдДк б1рл1ктердщ семантикалык аясы кецешп, коннотациялык мэт ашыла тYседi.
¥лы Ж1бек жолы заманынан бер1 казак халкыныц тарихи жадында мэдени тамырын терецге жайган архетиптердщ б1р1 - ж1бек. Оныц бойында казак халкыныц осы угымга деген улттык болмысын танытатын езше тэн стереотиптер1 кершс табады. Талым К,. Жаманбаеваныц: «...символдыц б1р кызмет1 ■плдДк сана аркылы колданыс табады немесе символдарды танып б1лу нэтижеанде т1лдДк сана калыптасады», - деген птр1 ж1бектщ казак танымы мен угымында байлыктыц, нэз1кпкт1ц символы болып орныгуыныц себебш керсетш беред (Жаманбаева, 1998: 4). Осыган байланысты казак "плшдеп «ж1бек» архетипше лингвокогнитологиялык, лингвомэдениеттанымдык, лингвопсихо-логиядык, этнолингвистикалык тургыдан талдау жасау аркылы сол стереотиптердщ
улттыц т1лдДк санасындагы орнын айкындауга болады.
СездДктерде «ж1бек» сезше «бет1 тег1с, жылтыр, кымбат, багалы мата» (КДМЭС, 1997); «Ж1бек куртыныц тллэсынан енд1р1лш, токыма-мата енеркэабщде пай- даланылатын табиги талшык. Ж1бект1ц механикалык касиеттер1 жогары, эр1 жаксы диэлектрик, 120-130о С ыстыкка тетеп бередД» (К,ЭТС, 2011) деген аныктамалар бер1лед1 ¥лы Ж1бек жолыныц бойында ец кеп колданылган тауар атауларыныц б1р1 - «ж1бек» сезшщ халыктыц этимологиясыныц б1р нускасын О. СYлейменов усынады. Ол ез макалаларында «ж1бек» сез1 кытай т1л1нде «si» деп аталатыны туралы жазады. Осы кытайлык «сЬ> деген тYбiр сез улы сауда жолыныц басты тауарыныц атауы рет1нде Орта Азияга келген кезде тYркiлiк «л1к» журнагы жалганып, «а+л1к» сезшен агылшындардыц «silk», славян т1лдершдег1 «шёлк» сездер1 пайда болганы туралы болжамын айтады. Бул сезше дэлел рет1нде Б1лгекаган ескертк1ш1ндег1 «Табгач будунка бегл1к ун оглуц кул кылты, ал1к кыз оглуц кYЦ кылты» деген жолдарда осы «с1л1к» сезшщ «ж1бектей» деген магынада кездесетшш айтады. ТYркiлер ездер1 ж1бек ендДру технологиясын мецгерш алган кезде казакша «жш», тYрiкше «ип» сездерше «ек» косымшасы косылып, «ж1бек», «ипек» (тYрiкше) сездер1 пайда болды деп келтгредД (Сулейменов, 2013). Автордыц бул болжамдары да семантикалык, фонетикалык жэне лингвогеографиялык тургыдан алганда шындыкка жанасады.
Керуен саудасы калыптаскан кезден бастап К,ытай ж1бег1 Yндiстан, Жапония, Корея жэне Орталык Азия мен Еуропада орналаскан елдердщ назарын аударды. Тарихта «Ж1бек жолы» деген атпен сакталган бул буйым атауымен тарих аталды. «Ж1бек матасы элемдДк саудада Yлкен сураныска ие болып кана коймай, б1ркатар елдерде ол ресми валюта болып саналды, ал ендД б1р елдер ж1бек тYрiнде салык телеуге м1ндетп болды» (Отарбаева, 2017). К,ытайдан бастау алып, Еуропага дешн тараган керуен жолында б1рнеше жYЗдеген тауар тYрлерi
тасымалданып, сатылганына карамастан, ж1бек буйымдары эркашан ерекше сураныска ие болды.
К,азак т1л1нде ж1бек матаныц сапасы мен сынына, тYрi мен тYсiне, жукалыгы мен калыцдыгына, колданылу дэстYрiне, токылу ерекшелшне байланысты алуан тYрлi аталарыныц болуы, осы материалдык кундылыктыц улттык дэстYрдег1 бер1к орнын керсетедД. Олар ж1бек матаныц кшшас, баршын, кэлэцкер, ютпас, катипа, кYлдiрi, сарпецке, патсайы/батсайы, андДп, тапта, торгын, торка, шэш, атлас, кырмызы, мацлык, кшауыз, кулпы, мацлык деген тYрлерiнiц атауларына катысты темендеп ерекшел1ктер1 мен белг1лер1:
Ж1бек - бет1 тег1с, жып-жылтыр болып келген кымбат мата тYрi.
К,амка - зерл1 жштен токылган ж1бек мата тYрi.
Торка - ж1бек матаныц ец багалы, кымбат тYрi.
К,атипа - жолак-жолак сызыгы бар жука ж1бек матаныц тYрi.
Торгын - ж1бек матаныц кымбат, багалы б1р тYрi.
Бикасап - токылуы тыгыз болып келген ж1бек матаныц тYрi.
Патсайы /батсайы - бул да тыгыз ет1п токылган ж1бек мата тYрi.
Баршын - жолакты ж1бек мата тYрi.
ДYрия - жылтырауык эр1 тыгыз ж1бек мата тYрi.
Насар - ж1бектен жасалган кездеме.
К,ырмызы - жогары сапалы кызыл ж1бек.
Парша - алтын-кYмiст1 араластыра отырып, тыгыз ет1п токылган жылтырак ж1бек мата жэне сол матадан тшлген кымбат багалы кшм.
Пай / пайы - ж1бек матаныц б1р тYрi.
Баркыт - тYктi, тыгыз ж1бек мата.
Шибаркыт - ец жагына жолак-жолак жщ1шке сызыктар тYCкен баркыт ж1бект1ц б1р тYрi.
Кулпы - тYсi кубылып, ец езгерш туратын ж1бек мата тYрi.
Сэрпецке - астарлык ж1бек мата.
К,азине - ж1бектен токылатын калыц / жука мата тYрi (Мустафина, 2019).
К,азак халкыныц тарихында ¥лы Жiбек жолымен байланысты тiлдiк санамызда 6epiK орын алган «ж1бек» лексемасы багалауыштык мэнге ие улттык-мэдени концепт. Жiбек лексемасыныц семантикалык курылымы казак эдеби ттнщ сeздiгенде тeмендегiдей бер1лед1:
1. Жiбек куртыныц пiллэсынан ендДр^ш, токыма-мата eнеркэсiбiнде пайдаланылатын табиги талшык;
2. Бет1 тег1с, жылтыр кымбат (багалы) мата;
3. Жумсак, биязы, майда (ауыс. магына);
4. Жайлы, колайлы (ауыс. магына);
5. Жарамды, пайдалы (ауыс. магына) (^ЭТС, 2011).
Осы жердег1 жiбек сeзimц дефинициясы «мата», «байлык», «нэз1к», «жайлы», «багалы» деген семалык белг1лердi камтиды. Аталган сeздiкте усынылган «жiбек» сeзiшц лексикалык магынасы бYг1нг1 т1лд1 колданушылардыц т1лд1к санасында кандай бейнеде калыптасканын айкындау аса мацызды. Соган байланысты т1лд1к санада «ж1бек» лексемасыныц бойына жинакталган аялык б1л1мд1 айкындау максатында сауалнама жYргiзiлдi. Сауалнамага эртYрл1 жастагы 451 респондент тартылды. «К,азак «ж1бектей» деп, нелерд1 ж1бекке тецеген?» деген суракка алынган жауаптар жи1л1к тургысынан тeмендегiдей бер1лд1: «м1нез» - 227; «кыз» - 93; «нэз1кт1к» - 55; «шаш» - 48;
«жумсак» - 46; «мата» - 29; «эдем1л1к» - 27; «сулулык» - 21; «^з» - 6; «ару» - 5; <^Y№> - 4; «кылык» - 4; «жылтыр» - 4; «жел» - 3, «макта» - 2; «келбет» - 2; «ж1щшке» - 2; «аттыц жал-куйрыгы» - 2; «багалы» - 2; «кымбат» - 2. ЖYргiзiлген сауалнама нэтижеанде т1лд1к санадагы «ж1бек» лексемасы сeздiкте бер1лген угымдардан элдекайда кец семантикалык белг1лерд1 камтитындыгын байкаймыз. Тeменде диаграммада осы мэл1меттерд1 магыналык жагынан жакындарын б1р1кпрш, алгашкы ондыкка к1ретш ассоциацияларды пайыздык кeрсеткiшiмен усынамыз (1-диаграмма).
Талдау нэтижелер1 кeрсеткендей, халык угымында «ж1бек» лексемасы тщдДк санада ец алдымен адамга катысты орныккан екен. Оныц 1ш1нде ару кыздыц кeркем мшез1нщ, эдем1лш мен сулулыгыныц, нэзштшнщ, тeгiлген кара шашыныц сипатын беруде ауыспалы магынада колданылады екен. Сауалнама нэтижес1нде ж1бек матаныц eзiнiц т1келей сапалары - жумсактыгы, жылтырлыгы, кымбаттыгы мен багалылыгы, ягни тура магынада колданылуы саны жагынан адамга катысты колданылуынан аз болды.
Айкындалган этномэдени угымдар негшнде т1л1м1зде «ж1бек» сeзiнiц катысуымен жасалган улттык антропонимдер жYЙес1 калыптаскан. Ж1бек ес1м1 кыздарга «Мшез1 ж1бектей болсын, эр1 эдем1, эр1 сулу болсын
Диаграмма 1. Казак, халкыньщ тiлдiк санасындагы <^i6eK» угымыньщ ассоциациялары.
деген ниетпен койылган еам» (Жанузак, 2009). «Талдырмаш кара торы, акша мацдай, Майда т1л, ж1бек мшез аскар жандай» (С. Муканов) деген акын елещнщ жолдары ж1бект1ц халык санасындагы кыздыц образымен байланысты символдык мэтн бередД.
«К,ыз Ж1бек» лиро-эпостык жырындагы бас кешпкер Ж1бек - атына заты сай, акылына керк1 сай, инабатты, ибалы, керкем мшездД, ибалы, тэрбиел1, сабырлы казактыц карапайым кызы. Бас кешпкердщ Ж1бек еамш иелену1нщ езшщ символикалык мэн1 терецде жатыр. ¥лттыц тарихи жадындагы, тглдДк санасындагы осындай керкем жанга ец б1р лайык еамдерден б1р1 рет1нде тацдалып алышан атау.
К,азак эдем1, сулу кызды керсе: «К,ыз Ж1бектей екен», - дейдД. Акылды аруды керсе: «Нагыз К,ыз Ж1бект1ц ез1 екен!» - дейдД. Ата-анага т1лек рет1нде «К,ызыц Ж1бектей болсын»,
- деген т1лек айтысып жатады. Осылайша К,ыз Ж1бек казак кыздарыныц жиынтык символикалык бейнесше айналган. Т1л1м1зде «Ж1бек» есДмше аппак, эдем1, гYлдей керкем, айдай сулу, нурлы болсын деген ниетпен «ак», «гул», «нур», «ай» сездерш Yстемелей косып жасалган Акж1бек, ГYлжiбек, Нурж1бек, Айж1бек деген к1а еамдер1 де бар.
К,азактыц турмыс-салтында «ж1бек» угымы байлык, барлык, береке угымымен астасып, халык санасына сщдД. Ж1бектен тшлген кшм-кешек ец кымбат, багалы зат деп саналды. Мысалы, казакта «бес жаксы» деген тогыз беру салтына катысты айтылатын туракты сез тгркеа бар. Ол жешнде галым Н. Уэлиулы: «Yш тогыздыц 1ш1нде бес жаксы болуы шарт. Сол бес жаксыга жанды тогыздан кара нар, емшеп тутам бие (не казанат), жансызда калы к1лем, алмас кылыш (не тYзу мылтык), тэу1р кшм (кымбат 1ш1к, ж1бек шапан т.б.) жатады»,
- деп жазады (Уэлиулы, 1998: 24). К,арап отырсак, осы жерде ж1бектен жасалган кшм (шапан) халык санасында кымбат терДден тшлген 1ш1кпен катар дэрежедег1 багага ие болган.
Ж1бект1 материалдык кундылык деп таныган казак халкыныц улттык санасында осы магынаны аша тYсет1н кептеген паремиялар
бар. Ойткет, «макал-мэтелдер халыктыц эр замандагы калыптасуы кез1нде оныц турмыстык, элеуметт1к-тарихи тэжгрибес непз1нде пайда болады» (Закирова, 2011: 146). Мысалы:
«Арзан нэрсе жерде жатар, Парша, ж1бек терде жатар» деген макалдан халык турмыс-т1рш1лшндеп ж1бек матаныц наркын, багасын керем1з.
«Жiбек белбеу - белдщ керкг, Батыр жшт елдiц керкг» деген макал болса, кшм атаулыныц ец багалысы осы ж1бек матадан жасалганы деген магынаны б1лдДрш, халык санасындагы ж1бект1ц мацызын, орнын керсетедД.
«Ж1бект1 устай алмаган жYн кылады, К,ызды асырай алмаган кYц кылады» деген макалдан ж1бек затын узак уакыттар бойы колында устап, ез турмысында етене колданган, ерекшел1ктерш эбден таныган казактыц тYсiнiг1н керсек,
«Ж1бек тозса, есекке жабуга да жарамайды» деген мэтелдщ мэш де алдыцгымен уксас келедД. Мэтелдщ тура магынасындагы колданысында ж1бек матаныц тYр-тYрiн тоздырганша кэдесше жаратканын, сейт1п, барынша сырын алып, тозган кезде ештецеге жарамайтынын б1лгенш керем1з. «Ж1бекке - ж1бек, жамаса, ЖYнге жYн гана жарасар» деген макалдыц тура магынасы егер жыртыкты жамап т1гу керек болса, ж1бек маталы кшмдД ж1бекпен, жYннен токылган кшмдД жYнмен жамау керек дегендД б1лдДредД.
Ал ендД «Уакыт пен сабыр тутты ж1бекке айналдырады» деген мэтелден казак халкыныц ж1бек енд1ру технологиясын мецгергендшн, бул узак та кYрделi Yдерiстiц аскан сабырлылыкты, шыдамды, ецбект1 талап ететгнш жаксы б1лгендшн керем1з. «Жаксыныц ашуы ж1бек орамал кепкенше, Жаманныц ашуы басы керге жеткенше» деген макалда ж1бек материалдан жасалган орамалдыц касиет1н, сапасын тану аркылы оны адам мшез1мен салыстырудыц Yлг1сiн керем1з.
Б1з бул жерде бер1лген паремиялар курамындагы «ж1бек» сез1нщ накты ем1рл1к
жагдаяттарда халыктыц таным-тус1шri, турмыс-т1рш1лшне байланысты колданысын, соган сэйкес калыптаскан бастапкы мэнiн гана айтып отырмыз. Макал-мэтелдердщ ауыспалы мэнде акыл, есиет, Yriт-насихат тYрiндегi колданысы мYлде белек эцг1ме жэне б1здщ зерттеу1м1здщ максатына ол кiрмейдi.
«Ж1бек» лексемасы халык ауыз эдебиетгнщ тагы 61р Yлгiсi - жумбактар т1лiнде де камтылган. Мысалы:
«Ак сандыгым ашылды, 1ш1нен жiбек шашылды» деген жумбакта «ж1бек»сез1заттыкмэндебер1лген.Жумбактыц жауабы - ^ннщ сэулеа. Бул жерде акша булттардыц ар жагына жасырынган кYн кезi керiнген сэтте жер бет1не шашылган ^ннщ нуры, сэулесш жiбекке тецеуден туган элемнщ т1лд1к бейнесш керемiз. Адам емiрiндег1 ец кымбат ^ннщ жарык сэулесш жiбекке тецест1ру - осы затты ерекше жогары багалаудыц кер1н1с1 екет айкын. «Ак ж1бек асыл керпедей, К,ыс болса жерд1 жабады. Жазгытурым болганда, Су болып сайга агады» жеген жумбакта «ж1бек» сез1 сындык мэнде колданылып тур. Жумбакта жасырылган кардыц ак мамыктай жумсактыгын, жаца жауган кар туйiршiктерimц нэз1кт1г1н жетк1зу максатында ете сэтт1 усынылган.
«Ж1бек» концептшщ мэн1н халык ауыз эдебиетгнщ Yлгiлерi - макал-мэтелдер мен жумбактар аркылы гана толык ашу мYмкiн емес. Соган байланысты осы зерттеу1м1зде казак акын-жазушыларыныц шыгармалары т1л1ндег1 «ж1бек» концептгнщ лексикалык бейнелену1не де токталамыз. Осы максатта классикалык эдебиет т1л1не Yцiлген кезде, зерттеу нысанымыз болып отырган «ж1бек» угымыныц бул жердеп камтылу аукымыныц ерекше кецдш назарымызды аударды. Мысалы: «Далага жайып кек ж1бек, ГYл болып ез1 мелдДреп, Кектем сулу келед1, Кушагын жайып елж1реп» (С. Мэуленов); «Кекшеге жаз кек ж1бек жапкандайын» (I. ЖансYгiров) деген Yзiндiлерде «ж1бек» лексемасы тагы да табигат сипатын беруде колданылады. Алдыцгы жумбакта бер1лген кыскы суреттеп
«ак ж1бек» - кардыц орнына бул жерде кектемг1 кек майса шепт1 бейнелейт1н «кек ж1бек» тгркеа келед1. «Нэз1к жан дYние гажайып, Атлас ж1бек ки1нген» (С. Мэуленов) деген акын колданысында дYниенiц нэз1ктш атлас ж1бекке тецелед1.
С. Сейфуллиннщ б1р гана «Жер казгандар» повеанде «ж1бек» сез1 21 рет кездесед! Оныц 1ш1нде шепке оранган жердщ сипатын беру Yшiн - 9 рет, ^н нурын сипаттау Yшiн - 3 рет, желд1 сипаттау Yшiн - 5 рет, ауа, шаш, ж1п, жапырактыц сипатын беру Yшiн б1р-б1р реттен колданылган. Теменде осы мысалдарды толык сейлемдер тур1нде бермей, кыскартып, сез т1ркестер1 тур1нде усынамыз. «Ж1бектей шеп»: ТYп-тYгел кара жерге жасыл ж1бек к1лем тесегендей; Кец кек, жасыл жайма ж1бек т1ккен тем1р кесте сек1лд1; ¥шы-киыры жок жерге жайган жасыл ж1бек баркыт жаймага т1ккен ернект1 шубар ала кесте тэр1зд1; Ала кестел1 ж1бекке оранып, жасарган кара жер; Кек ала жасыл ж1бек шепке оранган кара жер; жасыл ж1бек к1лем жайгандай жап-жасыл ала, жас ша ацкыган кец байтак; Айнала уштаскан, жасыл ала к1лем жайгандай киырсыз дала, жасыл ж1бек оранган шалгынды кобылар; Теп-тег1с жасыл ала ж1бек баркыт каптагандай, жасыл ала ж1бек шепт1 жонды жер; кестел1 жасыл к1лемдей, желб1реген ж1бектей. «Ж1бектей кYн нуры»: Жаздыц мынау эдем1 ж1бек нурлы кYнi; шубалган ж1бек ермег1н жинаган сулуша жер дртиеге шашылган кYннiц алтын нуры; «Ж1бектей жел»: кYннiц леб1 денеге ж1бек торгындай жумсак тид1; торгындай майда ескектщ ж1бектей жумсак гулден алган жас дем1; акырындап ескен майда ескектщ жумсак леб1; жуп-жука, нэп-нэз1к Yлбiреген ж1бекпен акырын желп1гендей; Нэз1к, жуп-жумсак ж1бектей бетке, мойынга, барлык денеге оралып турган торгын ескек. «Ж1бектей жапырак»: кек, жасыл ж1бек желекке, жас кел1ншекше оранган буталардыц жапырактары. «Ж1бектей ауа»: Ауа тшт1 жылы, ж1бектей жумсак; жазгы ауа, жылы кеш ж1бектей жумсак. «Ж1бектей шаш»: кез1не тускен калыц кара шашы шумактаган ж1бектей. «Ж1бек ж1п»: Жумсак шептерд1
баскан меп-мелдДр шыктар жгбекке етк1зген меруерттердей.
С. Сейфуллиннщ прозадагы осы тецеулер1 поэзиялык шыгармаларында да кездеседД. Акын елецдер1 ж1бекке тецелген шепт1ц, желдщ, кYЙдiц, шаштыц керкем бейнелерш кез алдымызга экеледД. «Мыц тYрлi ала ж1бек, керкем десте, Мыц тYрлi сулу ернек ойган кесте» дегенде акын ж1бект1 шеп угымында колданса, «Жасыл керпе жердеп, Майда ж1бек желдег1» деген жолдарда желдщ сипатын беру максатында жумсайды. «Ж1бектей шашы оралган, ^ыпша бел1 буралган, Еркеа кырдыц буралган, Сагындым мен сэулемдД» деген шумактан дэстYрлi сулудыц ж1бектей шашыныц бейнес1 ашылады. Ал акынныц «Ж1бектей кYЙмен толгап аяладыц, Кек шыбык, куралай кез сулу затты», - деп келген елец жолдарындагы «ж1бектей кYЙ» колданысы адам жаныныц кYЙi, сез1м1 мэшнде жумсалып тур. Бер1лген мысалдардан каламгердщ ез сез1мш ж1бек аркылы бейнелей отырып, оны нэз1кт1кт1ц, эдем1л1кт1ц, жылылыктыц, жумсактыктыц, балгындыктыц, алалдыктыц, сулулыктыц символдык магынасына айналдырганын керем1з.
Бер1лген б1рнеше Yзiндiлер негшнде «ж1бек» концептшщ халык ауыз эдебиет Yлг1лерi мен классикалык эдебиет Yлгiлерiнде камтылган мазмундык жэне кундылык компоненттер1 керкем эдебиет т1л1нде де кездесетшше кез1м1з жетедД. «Ж1бек» лексиконы табшаттагы адам т1рш1лшнде кездесет1н сан-алуан образдардыц символдык бейнеа рет1нде кещнен колданылады. Акын-жазушылар т1л1нде «ж1бек» концепт! жацаша мэнмен толыктырыла тYCкенi байкалады. СездДкте де бул жетнде: «К,исса-дастандар кешпкерше тэн суреттеу дэстYрi, сулулык елшем1. Акылыц, Манат, сенщ журттан асты, К,ыз едщ алтын айдар, ж1бек шашты (М. Байзаков)», - деп бер1ледД (Кецесбаев, 2007).
Жогарыда бер1лген мысалдардан ж1бек кепш1л1к жагдайда жасыл желек жамылган жердД сипаттауда колданылатынын керсек, келеа мысалдан акын поэзиясындагы жаца
бейне - кек аспандагы ж1бектей булттыц сипатын беруш кездест1рем1з: «Булттыц ж1бек пердесш Судырлатты жел тYрiп» (С. Мэуленов). Акын С. Мукановтыц келеа елец жолдарынан жогарыдагы сауалнама аркылы аныкталган аттыц жалыныц сипаттамасын ж1бек аркылы берудщ Yздiк Yлгiсi кершедД: «Торытебел кайшыланып кулактары, К,асынып арткы аякпен ж1бек жалын» деп келген елец жолдарында каламгер С. Муканов халык санасындагы аттыц бейнесш ж1бек угымымымен астастырып, куйрык-жалын сипаттау максатында тагы да осы ж1бек сезш колданады. Жабайы жылкыларды элемде алгаш колга YЙрет1п, аттыц кулагында ойнап, жылкыныц кыр-сырын эбден таныган казактыц тарихи жадындагы жылкы малыныц бейнел1 сурет1 осы ж1бект1ц сулулыгымен тыгыз байланыстырылган.
Ал ендД келеа елец жолдарында ж1бект1ц мата, сол матадан жасалган кшм тYрi рет1нде тура магынасында колданылу Yлгiсi бер1лген: «Басына ж1бек байлаган Арулар кгмдерден калмаган» (Махамбет
е.).
«Кестел1 ак ж1бек орамал, Алыстан жолдаган CYЙген жар» (Халык эт).
Ж1бектен жасалган орамал да халык санасында пэкпктщ, адалдыктыц символдык мэтн аркалайды.
¥лы Абайдыц «Жшттер, ойын арзан, кYлкi кымбат» деген елещнщ:
«Шын кещлмен CYЙсе екен, кгмдД CYЙсе, Б1р сез1мен турса екен, жанса-кYЙсе. К,ырмызы, кызыл ж1бек бозбалалар Оцгак булдай былгайды, б1р дым тисе», - деп келетш жолдарында «ж1бек» лексемасыныц жаца мэт ашылады. Акын бул жерде ж1бект1 «оцгак булдай» мшездД бозбалаларды сипаттау Yшiн колданады. Бер1лген мысалдан ж1бект1ц тYсi оцып кетет1н езгермел1, кубылмалы сипаты ашылады. Демек, ж1бек архетитнщ халыктыц т1лд1к санасындагы сулулык пен нэз1кт1ктен гана туратын тек жагымды бейнес гана емес, оган карама-карсы сипаттагы мэн1
де барын ацгарамыз. Жогарыда жYрг1зiлген талдаулар тарих койнауларынан келш жеткен халык санасындагы «ж1бек» угымы эсемд1ктщ, байлыктыц, нэз1кт1ктщ, балгындыктыц символы болганын кeрсетедi.
К,орытынды
¥лы Жiбек жолы бойында калыптаскан eркениеттiцбiрегеЙYлriлерiтарихтыцкeзiндей болып, бYгiнгi кYнi де жалгасуда. БYгiнri куш элем журтшылыгы ¥лы Жiбек жолына Yлкен кызыгушылык тудыруда. Жаhандану шарттарында мэдениет, коммуникациялар, экономика, туризм салаларын дамыту Yшiн халыктыц тарихи жадына YЦiлiп/ рухани жацгыруга умтылудыц кажеттiгi айкын. Ол тарихтыц iздерi халык мэдениетiнде, санасында, жадында, т1л1нде кeрiнiс табуда. Осы макала аясында аныкталганындай, казак елi Жiбек жолыныц калыптасып, дамуында ете мацызды рел аткарган. Оны сол дэуiрден келш жеткен материалдык кундылыктар гана емес, б1здщ зерттеу нысанымызга алынып отырган мэдени кундылыктар да айкын керсетш отыр. Ралымдардыц мэдениеттану, музыкатану, этностану, тiлтану багытындагы зерттеулерiнде осы мэселелер жан-жакты дэлелденген.
Зерттеу барысында жYргiзiлген сауалнама нэтижесiнде алынган «ж1бек» фенометтц
казак халкыныц тiлдiк санасындагы ассоциациялары халык ауыз эдебиетi мен классикалык эдебиет Yлгiлерiнде де молынан кездесетгнш кeрдiк. Тiлдiк деректерге талдау жасай келе, сулулык eлшемiн суреттеудiц ерекше дэстурше куэ болдык. ¥лы Ж1бек жолымен бiрге казак даласына келш жеткен ж!бек угымы халыктыц т1лд1к санасында сулулыктыц символы ретiнде эстетикалык децгейге кeтерiлгенiне кeзiмiз жетт1. «Ж!бек» феноменiнiц казак халкыныц т1лд1к санасында калыптаскан эстетикалык кундылык рет1ндег1 мэнш айкындау улттыц тарихи жадын жацгыртуга eз Yлесiн косатыны анык. ЖYргiзiлген зерттеулер нэтижес1 казак ултыныц турмыс-салты мен мэдени-рухани болмысындагы ¥лы Ж1бек жолыныц мацызы мен орнын дурыс багалауга кол жетк1зед1. Бул eз кезег1нде шыгыс пен батыстыц мэдени байланыстарын жаhандану шарттарында кайта жацгыртудыц дурыс багытын айкындауга мYмкiндiк беред1
К,аржыландыру
Аталган макала BR10965370 «¥лы Ж1бек жолыныц тарихи топонимиясын гылымдар тогысында зерделеу» атты К,азакстан Республикасы Б1л1м жэне гылым министрл1г1 бектткен максатты багдарламалык жоба аясында жазылды.
Эдебиеттер тiзiмi
Абасов А. Восток и Запад: взаимодополнительность идей // Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2020. -№ 2(131). - С. 8-21.
Авербух К.Я., Попова Л.Г., Шатилова Л.М. Культурная память слов как проявление языковых знаний о мире. В кн. Инновационное развитие науки и образования / К.Я. Авербух, Л.Г. Попова, Л.М. Шатилова.
- Пенза: Наука и Просвещение, 2018. - 100 с.
Альджанова Н., Мионг С. Казакстан аумагындагы ¥лы Ж1бек жолы калалары коммуникациясыныц мэдени ерекшел1ктер1 // Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология.
- 2018. - № 3(52). - С. 131-135.
Ахметжанов Д., Алимжанова А. ¥лы Ж1бек Жолы мэдениеттершщ езара эсер1 // Вестник КазНУ. Серия философии, культурологии и политологии. - 2019. - № 2(68). - С. 120-128.
Эубэюр А. Кене TYрiк гурыптык кешендершщ этномэдени функциясыныц кейб1р мэселелер1. Казак хандыгыныц 550 жылдыгына жэне Казакстан халкы Ассамблеясыныц 20 жылдыгына арналган «Казакстан
52 № 3(140)/2022
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыц университетжц ХАБАРШЫСЫ.
Тарихи гылымдар. Философия. Днтану сериясы ISSN: 2616-7255, eISSN: 2663-2489
археологиясы мен этнологиясы: еткеш, 6YriHi жэне болашагы» атты «VII Оразбаев окулары» халыкара-лык гылыми-тэж1рибел1к конференция материалдары. 28-29 сэу1р 2015. Алматы: Казак университет!. - С. 12.
Байпасов К., Нуржанов А. ¥лы Жiбек жолы / К. Байпасов, А. Нуржанов. - Алматы: Казакстан,2002. - 210 б.
Bayraktar L. Medeniyet ve Felsefe / L. Bayraktar. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari,2016. - 198 s.
Baltabayeva А-Y., Yildiz N., Beskempirova A.U. Cultural values of Great Silk Way: past and future // Bulletin of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. - 2019. - № 1(377). - P. 222-228.
Бахтин М.М. Искусство и ответственность / М.М. Бахтин. - Москва: Искусство,1979. - 424 с.
Володина Е.Е. Соотношение музыкальных культур смежных религиозных традиций в истории великого шелкового пути // Великий шелковый путь в истории развития музыкальной культуры: прошлое и современность. - Москва: Издательство «РИТМ», 2018. - С. 10.
Гребенюк Н.И. Цивилизационные ценности духовного мира великого шелкового пути // Истори- ко-культурное наследие Великого шелкового пути и продвижение туристских дестинаций на Север- ном Кавказе: материалы III Международной научно-практической конференции. - Ставрополь: Изд-во СКФУ. - С. 10.
Дань Ц. Образное выражение во фразеологических единицах русского и китайского языков. Историческая и социально-образовательная мысль. - 2015. № 6-2(7). - С. 345-348.
Дмитриев В.А. Традиционная горская экономика народов Северного Кавказа в контексте наследия великого шелкового пути // Историко-культурное наследие Великого шелкового пути и продвижение туристских дестинаций на Северном Кавказе: материалы III Международной научно-практической конференции. - Ставрополь: Изд-во СКФУ, 2017. - С.10.
Жаманбаева К. Ты колданысыньщ когнитивтш непздерк эмоция, символ, тыдш сана. - Алматы: Гылым, 2020. - 140 б.
Жанузак Т. Казак еамдершщ аныктамалыгы / Т. Жанузак. - Алматы: «Арыс», 2009. - 552 б.
Закирова А.С. Макал-мэтелдер жэне дуниенщ тыдж бейнеа // Л.Н. Гумилев ат. Е¥У Хабаршысы. Гу-манитарлык гылымдар сериясы. - 2011. - № 1(80). - С. 145-149.
Заклинский П.А. Восток-Запад: Механизмы исторической памяти // Великий шелковый путь в истории развития музыкальной культуры: прошлое и современность. - Москва: Издательство «РИТМ», 2018. - С. 14.
Зейнолла Ж., Шарыпказы Н., Нуржаева А. «Сахара Жiбек жолы»-ныц казак мэдениетшщ дамуын-дагы ерекше орны // Каз¥У хабаршысы. Филология сериясы. - 2015. - № 3(155). - Б. 290-294.
Зулпыхарова Э., Балтабаева А. ¥лы Жiбек жолы бойындагы Ханкорган калашыгыныц орта гасырлар-дагы керша жэне кaзiргi жагдайы // Йасауи университетшщ хабаршысы. - 2020. - № 3(117). - Б. 263-273.
Кецесбаев С. Фразеологиялык сездш Кецесбаев / С. Кецесбаев. - Алматы: Арыс, - 800 б.
Киселев И.Ю. Образ государства в международных отношениях и социальное познание // Вопросы философии. - 2003. - № 5. - С. 3-13.
Казак дэстYрлi мэдениетшщ энциклопедиялык сездт. - Алматы: Сездш-Словарь,2020. - 368 б.
Момынова Б., СYйеркуловa Б., Фазылжанова А. Казак эдеби тышщ сездт. Он бес томдык. 7-т. / Б. Момынова, Б. СYйеркуловa, А. Фазылжанова. - Алматы: Гылым, 2011. - 752 б.
Лубо-Лесниченко Е.И. Великий шелковый путь // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. - Москва, 1988. - 100 с.
«Мэцгыш Ел» идеясы: кеше, бYгiн, ертец. - Нур-Султан: Казакстан Республикасыныц Туцгыш Президент Елбасы Кггапханасы, 2021. - 430 б.
Мустафина А. Казакша мата атаулары мен TYрлерi. [Электрон. ресурс]. -2021. - URL: https://massaget. kz/kyizdarga/shayra/17720/ (карастырылган куш: 02.02.2022).
Мэй В.Д. Великий шелковый путь в истории китайской музыкальной культуры: АКД / В.Д. Мэй. -Санкт-Петербург: Наука,2004. - 25 с.
Отарбаева А. Значение шелковой ткани в истории «Шелкового пути» // Вестник КазНУ. Серия историческая. - 2017. - № 2(85). - С. 131-139.
Репина Л.П. Культурная память и проблемы историописания (историографические заметки) / Л.П. Репина. - Москва: ГУ ВШЭ,2003. - 144 с.
Романенко М.А. Межцивилизационный диалог в контексте исторической памяти // Научная мысль Кавказа. - 2018. - № 3. - С. 23-27.
Сатаева Б., Бексеитов F. ¥лы Жiбек жолы бойындагы ортагасырлык Тараз шахарыныц зерттелу мэсе-лелерi аясында // Вестник КазНПУ. Серия «Исторические и социально-политические науки». - 2017. - № 3. - С 66-72.
Сулейменов, О. Шелковый путь и тюрки [Электрон. ресурс]. -2021. - URL: https://www.br.az/ society/20131025113411961.html (карастырылган ^i: 02.02.2022).
Сураганова З.К. Музейный проект «Бозок: Наследие всаднической культуры в формате национального археологического парка» // Эхо арктической Одиссеи: судьбы этнических культур в исследованиях ученых-североведов: Сборник материалов Всероссийской научно-практической конференции, посвященной 100-летию со дня рождения выдающегося российского этнолога, ученого-североведа, доктора исторических наук И. С. Гурвича. - 2018.
Тасболаткызы Г., Смагулова Б. Бак мэтшдерк казiргi казакстандагы тыдш-менталдык кещспк // Вестник КазНУ. Серия филологическая. - 2018. - № 2(170). - Б. 143-148.
Токаев К,.К. ¥лы даланыц жет кыры. [Электрон. ресурс]. -2021. - URL: /https://www.akorda.kz/kz/ events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-uly-dalanyn-zheti-kyry-atty-makalasy (карастырылган KYнi: 02.02.2022).
Top^u N. Kultur ve medenyet / N. Top^u. - istanbul: «Hareket», 1997. - 296 s.
Tursynbayeva A., Ilyassova Z., Shamakhay S. The Great Silk Road as Cultural Phenomena // Handbook on Business Strategy and Social Sciences. - 2015. - № 3. - P. 29-34.
Уэлиулы H. Фразеология жэне плдш норма / Н. Уэлиулы. - Алматы: Республикалык баспа каби-нет,1998. - 128 б.
Ушакова Т.Н. Языковое сознание и принципы его исследования. Языковое сознание образ мира / Т.Н. Ушакова. - Москва: Институт языкознания РАН, 2000. - 100 с.
Хамидуллин Б.Л. Феномен золотоордынской цивилизации // Тюркологические исследования. - 2020. - № 1(2). - С. 36-61.
Шальнев В.А. Великий шелковый путь - исторический миф или опыт построения региональной модели межцивилизационных отношений. Историко-культурное наследие Великого шелкового пути и продвижение туристских дестинаций на Северном Кавказе: материалы III Международной научно-практической конференции. Ставрополь: Изд-во СКФУ, 2017. - 288 с.
Шпенглер О. Закат Европы. Очерки морфологии мировой истории / О. Шпенглер. - Москва: Наука, 1993. - 265 с.
Шубина И.Я. Образы великого шелкового пути в творчестве композиторов ориенталистов // Великий шелковый путь в истории развития музыкальной культуры: прошлое и современность. 2018. - С. 36.
Юнусова В.Н. К проблеме исследования музыкальных культур Шелкового пути // Вестник музыкальной науки. - 2018. - № 1(11). - С. 14-20.
Ш.К. Курманбаева, Ж.К. Умирбекова
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Исторические следы Великого шелкового пути в национальном сознании
Аннотация. Великий шелковый путь долгое время пролегал между Китаем и Римской империей со 2 века до н.э. по 15 век н.э. и играл важную роль в торговом процессе между Востоком и Западом. Торговые караваны перевозили шелк, бумагу, бронзовые зеркала из Китая в страны Запада, а также ковры, гобелены, изделия из шерсти, стекла из стран Запада в Китай. Многие другие ценные вещи и драгоценные камни, ароматные масла и различные материальные ценности Востока и Запада также поступали в торговый оборот через этот путь. Великий шелковый путь был не только торговым путем, но и прекрасной площадкой для диалога между различными культурами и цивилизациями. Очевидно, что континентальный торговый коридор, проходивший через Европу, через многие страны Китая, Средней Азии и Индии, через различные исторические и культурные ареалы, нес не только материальные ценности, но и дух и познание своего времени из одной среды в другую. Культурно-бытовые ценности, сформировавшиеся на стыке разных цивилизаций, выражаются через язык и накладывают свой отпечаток на национальное сознание. Изучение культурных изменений и цивилизаций на Великом шелковом пути
очень важно для Казахстана. Каждая из культур, составивших культурное наследие Великого шелкового пути, не только стремилась к развитию своего существования, но и развивалась через самопонимание и взаимопонимание, через творческий синтез богатства и потенциала друг друга. Дать адекватную оценку этому великому периоду нашей истории сегодня и оживить память в нашем сознании посредством междисциплинарных исследований - важная задача, которая будет способствовать определению будущего направления нашей страны.
Ключевые слова: Великий шелковый путь; казахский народ; языковое сознание; историческая память; культура; ценности; нация.
Sh.K. Kurmanbayeva, Zh.K. Umirbekova
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Historical traces of the Great Silk Road in the national consciousness
Abstract. The Great Silk Road ran for a long time between China and the Roman Empire from the 2nd century BC. to the 15th century AD and played an important role in the trade process between East and West. Trade caravans transported silk, paper, and bronze mirrors from China to the West, as well as carpets, tapestries, wool, and glassware from the West to China. Many other valuable things and precious stones, fragrant oils, and various material values of the East and West also came into the trade through this route. The Great Silk Road was not only a trade route but also an excellent platform for dialogue between different cultures and civilizations. Obviously, the continental trade corridor that passed through Europe, through many countries of China, Central Asia, and India, through various historical and cultural areas, carried not only material values but also the spirit and knowledge of their time from one environment to another. Cultural and everyday values, formed at the junction of different civilizations, are expressed through language and leave their mark on the national consciousness. The study of cultural changes and civilizations along the Great Silk Road is very important for Kazakhstan. Each of the cultures that made up the cultural heritage of the Great Silk Road not only sought to develop its existence but also developed through self-understanding and mutual understanding through the creative synthesis of each other's wealth and potential. To give an adequate assessment of this great period of our history today and revive the memory in our minds through interdisciplinary research is a very important task that will contribute to determining the future direction of our country.
Keywords: Great Silk Road; Kazakh people; linguistic consciousness; historical memory; culture; values; nation.
References
Abasov A. Vostok i Zapad: vzaimodopolnitel'nost' idej. Vestnik Evrazijskogo nacional'nogo universiteta imeni L.N. Gumileva. Seriya Istoricheskie nauki. Filosofiya. Religiovedenie [The East and the West: the complementarity of ideas], [Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Series Historical Sciences. Philosophy. Religious Studies], 2020. No.2(131). P. 8-21), [in Russian].
Averbuh, K.Ya., Popova, L.G., Shatilova, L. M. Kul'turnaya pamyat' slov kak proyavlenie yazykovyh znanij
0 mire. V kn. Innovacionnoe razvitie nauki i obrazovaniya [Cultural memory of words as a manifestation of linguistic knowledge about the world. In the book: Innovative development of science and education], (Nauka
1 Prosveshchenie, Penza, 2018, 100 р.). [in Russian].
Al'dzhanova, N. Miong, S. Kazakstan aumagyndagy Uly Zhibek zholy kalalary kommunikaciyasynyn madeni erekshelikteri [Cultural Features of the Communication of the Cities of the Great Silk Road on the Territory of Kazakhstan], [Vestnik KazNU Seriya filosofiya. Seriya kul'turologiya. Seriya politologiya], 2015. No. 3(52). P. 131-135), [in Kazakh].
Ahmetzhanov D., Alimzhanova A. Uly Zhibek Zholy madenietterinin ozara aseri [Interaction of cultures of the Great Silk Road], [Vestnik KazNU. Seriya filosofii, kul'turologii i politologii], 2019. No. 2(68). P.120-128. [in Kazakh].
Aubakir A. Kone turik guryptyk keshenderinin etnomadeni funkciyasynyn kejbir maseleleri [Some problems of the ethno-cultural function of ancient Turkish ritual complexes], Kazak handygynyn 550 zhyldygyna zhane
Kazakstan halky Assambleyasynyn 20 zhyldygyna arnalgan «Kazakstan arheologiyasy men etnologiyasy: otkeni, bugini zhane bolashagy» atty «VII Orazbaev okulary» halykaralyk gylymi-tazhiribelik konferenciya materialdary. 28-29 sauir 2015. Almaty, Kazak universiteti, [in Kazakh].
Bajpakov K., Nurzhanov A. Uly Zhibek zholy [Great Silk Road], (Kazakstan, Almaty, 210 p.), [in Kazakh].
Bayraktar L. Medeniyet ve Felsefe [Civilization and Philosophy], (Aktif Du§unce Yayinlari, Ankara, 198 p.), [in Turkish].
Baltabayeva A.Y., Yildiz N., Beskempirova A.U. Cultural values of Great Silk Way: past and future, Bulletin of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, 2015. No.1(377). P. 222-228.
Bahtin M.M. Iskusstvo i otvetstvennost' [Art and Responsibility], (Iskusstvo, Moscow, 2015, 424 p.), [in Russian].
Volodina E.E. Sootnoshenie muzykal'nyh kul'tur smezhnyh religioznyh tradicij v istorii velikogo shelkovogo puti [Correlation of Musical Cultures of Adjacent Religious Traditions in the History of the Great Silk Road], Velikij shelkovyj put' v istorii razvitiya muzykal'noj kul'tury: proshloe i sovremennost' [The Great Silk Road in the History of Musical Culture: Past and Present], Izdatel'stvo «RITM», Moscow, 2018. P.10, [in Russian].
Grebenyuk N.I. Civilizacionnye cennosti duhovnogo mira velikogo shelkovogo puti [Civilizational values of the spiritual world of the Great Silk Road], (Istoriko-kul'turnoe nasledie Velikogo shelkovogo puti i prodvizhenie turistskih destinacij na Severnom Kavkaze: materialy III Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii [The historical and cultural heritage of the Great Silk Road and the promotion of tourist destinations in the North Caucasus: Proceedings of the III International Scientific and Practical Conference]. Stavropol', Izd-vo SKFU. P. 25-28), [in Russian].
Dan' C. Obraznoe vyrazhenie vo frazeologicheskih edinicah russkogo i kitajskogo yazykov [Figurative expression in phraseological units of Russian and Chinese languages], Istoricheskaya i social'no-obrazovatel'naya mysl' [Historical and Socio-Educational Thought]. 2015 No.6-2(7). P. 345-348, [in Russian].
Dmitriev V.A. Tradicionnaya gorskaya ekonomika narodov Severnogo Kavkaza v kontekste naslediya velikogo shelkovogo puti [The traditional mountain economy of the peoples of the North Caucasus in the context of the legacy of the Great Silk Road], (Istoriko-kul'turnoe nasledie Velikogo shelkovogo puti i prodvizhenie turistskih destinacij na Severnom Kavkaze: materialy III Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii [The historical and cultural heritage of the Great Silk Road and the promotion of tourist destinations in the North Caucasus: Proceedings of the III International Scientific and Practical Conference]. 2017. Stavropol', Izd-vo SKFU. P. 10, [in Russian].
Zhamanbaeva K. Til koldanysynyn kognitivtik negizderi: emociya, simvol, tildik sana [Cognitive bases of language use: emotion, symbol, linguistic consciousness], (Gylym, Almaty,1998, 140 p.), [in Kazakh].
Zhanuzak T. Kazak esimderinin anyktamalygy [Directory of Kazakh names], («Arys», Almaty, 2009, 552 p.), [in Kazakh].
Zakirova A.S. Makal-matelder zhane dunienin tildik bejnesi [Proverbs and the linguistic image of the world], L.N. Gumilev at. EUU Habarshysy. Gumanitarlyk gylymdar seriyasy [L. N. Gumilyov Eurasian National University Bulletin of ENU. Humanities series], 2011. No.1(80). P. 145-149, [in Kazakh].
Zaklinskij P.A. Vostok-Zapad: Mekhanizmy istoricheskoj pamyati [East-West: Mechanism of historical memory], Velikij shelkovyj put' v istorii razvitiya muzykal'noj kul'tury: proshloe i sovremennost' [The Great Silk Road in the history of the development of musical culture: past and present], 2018. Moskva, Izdatel'stvo «RITM». P.14, [in Russian].
Zejnolla Zh., Sharypkazy N., Nurzhaeva A. «Sahara Zhibek zholy»-nyn kazak madenietinin damuyndagy erekshe orny [The special place of the Sahara Silk Road in the development of Kazakh culture], KazUU habarshysy. Filologiya seriyasy [Bulletin of kaznu. Philological series], 2015. No. 3(155). P. 290-294), [in Kazakh].
Zulpyharova E., Baltabaeva A. Uly Zhibek zholy bojyndagy Hankorgan kalashygynyn orta gasyrlardagy korinisi zhane kazirgi zhagdajy [The appearance of the Khankorgan town along the Great Silk Road in the Middle Ages and its current state], Jasaui universitetinin habarshysy [Bulletin of yassawi University], 2020. No. 3(117). P. 267-273, [in Kazakh].
Kenesbaev S. Frazeologiyalyk sozdik [Phraseological dictionary], (Almaty, Arys, 800 p.), [in Kazakh].
Kiselev I.Yu. Obraz gosudarstva v mezhdunarodnyh otnosheniyah i social'noe poznanie [The image of the state in international relations and social cognition], Voprosy filosofii [Philosophy Issues], 2003. No.5. P. 3-13, [in Russian].
Kazak dasturli madenietinin enciklopediyalyk sozdigi [Encyclopedic dictionary of Kazakh traditional culture], (Almaty, Sozdik-Slovar',1997, 368 p.), [in Kazakh].
Momynova B., Sujerkulova B., Fazylzhanova A. Kazak adebi tilinin sozdigi. on bes tomdyk. 7-t. [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 7], (Almaty,Gylym, 2011, 752 p.), [in Kazakh].
Lubo-Lesnichenko E.I. Velikij shelkovyj put' [The Great Silk Road], Vostochnyj Turkestan v drevnosti i rannem srednevekov'e [East Turkestan in antiquity and the early Middle Ages], (Moscow, 1988, 100 p.), [in Russian].
«Mangilik El» ideyasy: keshe, bugin, erten [The idea of «Eternal Country»: yesterday, today, tomorrow], (Kazakstan Respublikasynyn Tungysh Prezidenti Elbasy Kitaphanasy, Nur-Sultan, 2019, 430 p.), [in Kazakh].
Mustafina A. Kazaksha mata ataulary men turleri [Names and types of Kazakh fabric], Available at: https:// massaget.kz/kyizdarga/shayra/17720/ (accessed 02.02.2022), [in Kazakh].
Mej V.D. Velikij shelkovyj put' v istorii kitajskoj muzykal'noj kul'tury [The Great Silk Road in the History of Chinese Musical Culture], (Nauka, Saint Petersburg, 2004, 25 p.), [in Russian].
Otarbaeva A. Znachenie shelkovoj tkani v istorii «Shelkovogo puti» [The importance of silk fabric in the history of «Silk Route»], Vestnik KazNU. Seriya istoricheskaya [bulletin of the KAZNU. historical series], 2017. No.2(85. P. 131-139, [in Russian].
Repina L.P. Kul'turnaya pamyat' i problemy istoriopisaniya (istoriograficheskie zametki) [Cultural memory and problems of historical writing (historiographic notes)], (GU VSHE, Moscow, 2003,144 p.), [in Russian].
Romanenko M.A. Mezhcivilizacionnyj dialog v kontekste istoricheskoj pamyati [Intercivilizational dialogue in the context of historical memory], (Nauchnaya mysl' Kavkaza. 2018.No. 3. P. 23-27, [in Russian].
Sataeva B., Bekseitov G. Uly ZHibek zholy bojyndagy ortagasyrlyk Taraz shaharynyn zerttelu maseleleri ayasynda [Within the framework of research problems of the medieval city of Taraz along the Great Silk Road], Vestnik KazNPU. Seriya «Istoricheskie i social'no-politicheskie nauki» [Bulletin of KazNPU. Series «Historical and socio-political sciences»], 2021. No.3. P. 66-72, [in Kazakh].
Sulejmenov O. Shelkovyj put' i tyurki [Silk Road and Turks], Available at: https://www.br.az/ society/20131025113411961.html [in Russian]. (accessed 02.02.2022).
Suraganova Z. K. Muzejnyj proekt «Bozok: Nasledie vsadnicheskoj kul'tury v formate nacional'nogo arheologicheskogo parka» [Museum project «Bozok: The Heritage of Equestrian Culture in the Format of a National Archaeological Park»], (Ekho arkticheskoj Odissei: sud'by etnicheskih kul'tur v issledovaniyah uchenyh-severovedov: Sbornik materialov Vserossijskoj nauchno-prakticheskoj konferencii, posvyashchennoj 100-letiyu so dnya rozhdeniya vydayushchegosya rossijskogo etnologa, uchenogo-severoveda, doktora istoricheskih nauk I. S. Gurvicha).2019. [in Russian].
Tasbolatkyzy G., Smagulova B. Bak matinderi: kazirgi kazakstandagy tildik-mentaldyk kenistik [Garden texts: linguistic and mental space in modern Kazakhstan], (Vestnik KazNU. Seriya filologicheskaya, 2018. No.2(170). P. 143-148, [in Kazakh].
Tokaev K.K. Uly dalanyn zheti kyry [Seven aspects of the great steppe], Available at: https://www.akorda. kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-uly-dalanyn-zheti-kyry-atty-makalasy [in Kazakh]. (accessed 02.02.2022).
Top^u N. Kultur ve medenyet [Culture and civilization], («Hareket» Y., istanbul, 1970, 296 p.), [in Turkish].
Tursynbayeva A., Ilyassova Z., Shamakhay S. The Great Silk Road as Cultural Phenomena. Handbook on Business Strategy and Social Sciences, 2015. No. 3. P. 29-34.
Ualiuly N. Frazeologiya zhane tildik norma [Phraseology and language norm], (Respublikalyk baspa kabineti, Almaty, 2019, 128 p.), [in Kazakh].
Ushakova T.N. Yazykovoe soznanie i principy ego issledovaniya [Linguistic consciousness and principles of its research. Linguistic consciousness image of the world], (Institut yazykoznaniya RAN, Moscow, 2009, 100 p.). [in Russian].
Hamidullin B.L. Fenomen zolotoordynskoi civilizacii [Phenomenon of the Golden Horde civilization, Turkological studies.], Tyurkologicheskie issledovaniya [Turkic research], 2020. No.1(2). P. 36-61, [in Russian].
Shal'nev V.A. Velikij shelkovyj put' - istoricheskij mif ili opyt postroeniya regional'noj modeli mezhcivilizacionnyh otnoshenij [The Great Silk Road - a historical myth or the experience of building a regional model of intercivilizational relations], (Istoriko-kul'turnoe nasledie Velikogo shelkovogo puti i prodvizhenie turistskih destinacij na Severnom Kavkaze: materialy III Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Stavropol', Izd-vo SKFU, 288 p., [in Russian].
Shpengler O. Zakat Evropy. Ocherki morfologii mirovoj istorii [Sunset of Europe. Essays on the morphology of world history], (Moscow,1993, 265 p.).
Shubina I.Ya. Obrazy velikogo shelkovogo puti v tvorchestve kompozitorov orientalistov [Images of the Great Silk Road in the Works of Orientalist Composers], Velikij shelkovyj put' v istorii razvitiya muzykal'noj kul'tury: proshloe i sovremennost' [The Great Silk Road in the history of the development of musical culture: past and present]. 2018.P. 36, [in Russian].
Yunusova V.N. K probleme issledovaniya muzykal'nyh kul'tur Shelkovogo puti [On the problem of studying the musical cultures of the Silk Road], (Vestnik muzykal'noj nauki [Bulletin of Musical Science], 2016. No.1 (11). P. 14-20, [in Russian].
Авторлар туралы мэлiмет:
Курманбаева Шынар К,апантайк;ь1зы - педагогика гылымдарыныц докторы, казак т1л б1л1м1 кафе-драсыныц профессоры, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет!, Астана, К,азакстан.
Ом1рбекова Жамиля Калдыбек^ызы - филология гылымдарыныц кандидаты, казак т1л б1л1м кафед-расыныц доцент1, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет, Астана, Казакстан.
Kurmanbayeva Shynar Kapantayevna - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Department of Kazakh linguistics, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
Omirbekova Zhamilya Kaldybekovna - Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Department of Kazakh Linguistics, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
