31FTAMP 02.15.51
Хаджи Ахмет Шимшек
Селжук университетi,Конья,ТYркия (E-mail: [email protected])
Философия мен еркениет арак;атынасы
(Шолу макаласы)
Ацдатпа. Мацалада еркениет пен философияныц взора ъщпалдастыгы, байланысы, мэ-дениет пен философияныц, мэдениет пен вркениетт1ц арацатынасы мэселелер1 зерде-ленген. вркениетт1 адам, кт, тулга, элеуметтк б1регейл1к угымдары салыстырмалы талданып, вркениетт1 цогамныц цалыптасуындагы философияныц орны айцындалган. Адам - элемнщ жасаушысы. Гасырлар бойы вз1нщ 1с-эрекет1мен ол элемдг цалыптасты-рды, взгерттг жэне турленд1рд1. Ол ашцан материалдыц жэне рухани байлыц «еркениет» деген атпен жиналып, урпацтан-урпацца берглгп келе жатцан мурага айналды. Бул мураныц сацтаушысы - философия. Философия адам элемт тустудег1 квшбасшылыц рвлт алды, оныц басшылыгымен вркениеттер дамыды жэне урпацтан урпацца жалга-сты. Сол сияцты вркениеттер философиялыц ойдыц дамуына олардыц жинацталуы арцылы вз улестерт цосты. ¥лы вркениеттер олардыц философиясыныц Iргетастыц цагидаттарына нег1зделген.
Адам - цогамдыц вмгр мен географиялыц жагдайлардыц эсершен пайда болган т1р1 жан. Кргам мен мэдениетте, цоршаган орта жагдайлары цосылып, цалыптасцан т1р1 агза, ой элемт дамытып, вркениеттер цурды. Философияныц пайда болуында осы уш эле-ментт1ц, адамныц, цогамныц жэне цоршаган орта факторларыныц эсер1 вте мацызды. вркениет тужырымдамасында цогамныц материалдыц жэне рухани жинацталуы жа-тыр; мэдениет, внер жэне эдебиет негтнен философияныц втм1 болып табылады. Бул ек тужырымдаманыц арасында осы контексте б1р-б1р1нен ажыратылган цур^1л^1м бар. Куундылыцтар - цогамныц негт. Кез келген вркениет те осы цундылыцтарга неггзде-лед1. Философияныц цундылыцтарды сацтаудагы жэне оларды келес1 урпацца берудег1 рвл1 вте мац^!зды.Философия - б1зд1ц вм1рш1зд1ц ец жарцын айнасы. Бул айна жекеден жалпыга жылжу арцылы тутас бейнен1 квруге мумк1нд1к беред1. Тутас бейне вркениет деп аталады.
ТYЙiн сездер: адам; мэдениет; цогам; философия; вркениет; вркениетт1 адам; тулга; ужымдыц сана; элеуметтж б1регейл1к.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2021-137-4-155-167
ТYстi: 20.10.2021 / Жарияланымга ру^сат еплдк 28.10.2021
Kipicne
Адам - бэршен магына iздейтiн lipm^iK иесъ Бул умтылыстыц ец мацыздысы -философия. Философия - бул непзшен адамзаттыц магынага деген умтылысына жауап беру эрекетъ Себебi философия - бул дэйектерге непзделген пэн. Оны тек калай
деген гана емес, неге деген сурак к,ызык,тырады. ЭлемдД туануге жэне туандДруге тырысатын адамдар философияныц кемепмен, улкен жетаспктерге жетедД. Бул нэтижелердщ толык атауы - еркениет.
Философия еркениеттщ пайда болуыныц негiзi болгандыктан, ол еркениеттеп философиялык ойдыц дамуы мен есуше
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(137)/2021 155
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
ыкпал етедъ Философия еркениетп жагдайда гана жYзеге асырылады, дамиды жэне сакталады. Адам кызмепнщ ей саласыныц да негш - оныц кызыгушылык сез1м1н канагаттандыруга жэне б1луге деген умтылысы. Б1рак, еркениет куру Yшiн кеп нэрсе кажет. Iзгi тулга таным, к-эрекет жэне тiршiлiк ету аркылы калыптасатын орта еркениет пен философияныц дамуы Yшiн колайлы негiз болып табылады.
Зерттеу эдiстерi мен эдкнамасы
Макалада Ахмет Ясауи, Мевлана Руми, Юнус Эмре сынды тYркi руханиятыныц бастауында турган ойшылдардыц адам жаны, емiрдiц мэнi, бiрiгiп емiр CYPу салтына катысты ой-толгаулары, Ж-Ж.Сартр, М. Вебер сынды кlазiргi батыстык философтардыц еркениетпк когамдагы еркiндiк пен жауапкершiлiк тецгерiмi туралы тужырымдары талданып зерделендi. Сонымен катар еркениетп когам мен еркениетп адамды, моральдык тулганы калыптастыру такырыбына калам тартып жYрген кlазiргi тур^ галымдарыныц ецбектерше контент-талдау жасалды.
Зерттеу барысында салыстырмалы талдау, аналогия, жYЙелеу, тарихи-салгастырмалык, логикалык, герменевтикалык талдау эдДстер^ адамзат тарихына еркениетт1к ыцгай шецберiнде колданылды.
Талк,ылау. Адам жэне еркениет
К,аз!р11 элемде «еркениет» терминiн колдану магынасын карастырсак, оныц езi баскаша аныкталатынын керемiз. б1з кYнделiкт1 плде колданатын отбасылык тужырымдаманы адамга баскаларга катысты лайыкты эрекет ету кузыретплшне жету жолында езiн-езi баскаруга мYмкiндiк берет1н кундылыктар мен ережелер жиынтыгы рет1нде аныктауга болады. Алайда, «еркениет» термит дамыган деп саналатын когамды дамымаган когамнан ажыратады. Сонымен б!рге, бул тужырымдама адамзат кол жетюзген жинактау мен даму децгешне катысты. Тагы 61р ернек - еркениеттщ ортак
белгiлерiн гарсететш элеуметпк топтар немесе тутас топтар[1,298 б]. Оркениет тужырымдамаларында кeрсетiлген ортак, белгi - бул когамныц жинакталу жэне даму децгеш. Бул жинактауда, ce3ci3, элеуметпк, саяси, философиялык, мэдени, зияткерлiк, институционалдык жэне экономикалык салаларда iлгерiлеушiлiк бар. Бул прогрестщ жасаушысы - адам.
Адам тужырымдамасын аньщтауга келгенде, ойга келет1н алгашкы жалпы магына - бул ойлау жэне сейлеу мэнi. Эрине, бул аныктама дурыс, бiрак толык емес магынасы болып табылады [2, 11 б]. Бул - адамныц ойлауы мен сейлеушен, сондай-ак материя мен магынадан туратын тутас; бул- жан мен дененщ бiрлiгi. Денi сау адам езш дене рет1нде де, жан ретшде де кабылдамайды. Адамзат eмiр CYPу процесiнде оныц денесi мен физикалык реалдылыгы шецберiнен шыгып кететш курылымы бар. Физиологиялык курылымыныц аркасында осында жэне казiр, яти ол езшц психологиялык eмiрiнен тыс - осында жэне казiр. Осы курылымныц аркасында ол физика-физиологиялык жазыктыктан этикалык жэне эстетикалык жазыктыкка ауыса алады [3,23 б] . Мундай шарыктау адамныц eзiндiк курылымы аркасында гана мYмкiн болады.
Бул адам eзiн калыптастыру аркылы eмiр CYредi, e3i еркш тацдау жасайды жэне оныц салдары Yшiн жауапкершiлiктi e3 мойнына алады. Омiрдiц болуы адамды барлык баска т1рш^к иелерiнен ерекшелендiредi. Осылайша, адам eмiрдi сананыц, есте сактаудыц жэне жеке тулганыц болмысы рет1нде гана емес, сонымен бiрге оныц eмiр CYPу мэнмэт1нiнде де жYзеге асырады [4,3 б] . Осылайша, туракты динамизмде турган адам саналы жэне ершт eмiр CYPу аркылы жеке тулганы дамытуга мYмкiндiк алады.
Осы адам e3rn^ eмiр CYPу жолында eркениеттiц такырыбы болып табылатын 61л1мд1 жараткан жэне оны т1р1, eмiрге жарамды еткен. б1л1мд1 болмыс ретшде адам б^ммен не iстеу керектшн бiледi, eзiне жэне коршаган ортага коятын сурактарына жауап бере алады жэне зац жобаларын кабылдай
алады. Шын мэшнде, Ол - бiлiмдi тiршiлiк иеа рет1нде не жасауга болатынын болжауга кlабiлеттi. Бул тургыда ол - адам болмысына канагаттанбаган жэне к1м болу керек eKeHiHe мэн беретш тiршiлiк иeсi.
Бiлiм - бул кажетпл1к, бiракl бул жерде ci3 бiлeтiн немесе жасай алатын барлык нэрсeнi жасау немесе жасамау туралы акпш Тацдау кабылдау мен танудьщ жеке процeсi eкeнiн атап еткен жен. Жасау мен жасау мYмкiндiгi арасында мацызды айырмашылык бар. Осы ею жагдайдыц арасындагы тацдау адамды еркениетп ^йге кeлтiрeдi немесе кылмыссыздандырады.
Озш-ез1 тану жолында жYргeн, езiнiц дербестшн жYзeгe асыратын, галамдагы орнын тусшетш жэне канондык жэне зацды ретплшп орнататын еркениетп адам. Ол езшщ eмiрiн моральдык тэрт1ппен жYзeгe асыра алады жэне адамныц колымен адамныц ем!р CYPу тэрт161н орнату Yшiн eзiн-eзi жеце алады. Осылайша, табигаттагы бар рeттiлiктeн баска, адамныц ез! eк1ншi рeттiлiкт1 айкындайды. Бул ретплш ец алдымен кундылыктарга нeгiздeлгeн. Кейб1р кундылыктар адамга отбасы мен т1л аркылы жeтeдi. Уакыт ете келе бул мэндер eрiсiн кeцeйтeдi. Ол барлык уакытта дeрлiк жэне мэдениеттермен коректенетш елшемге ие болады. Осылайша, адамзат eмiр CYрeтiн дэу1р мен жагдайдан асып тYсeдi жэне эмбебап мэнге жетедД. Ол ашкан мура уакыт пен кещспктен тыс баска т1рш1л1к иeлeрiн корeктeндiрeтiн курылымга айналады [5, 109 б]. Осы курылым аясында адам eзiн-eзi тану, жеке тулгалыгын табу жэне дeрбeстiгiн аныктау жолымен жYрeдi.
Kici, кiсiлiк жэне тулга
«Индивид», «Мен» жэне «адам» тeрминдeрi бiрдeй магынада колданылатын эр тYрлi сездер, бiрак «Мен» - бул алдымен баскаларга караганда когам Yшiн, e3i Yшiн жэне адам Yшiн мацызды жеке тулганыц сырткы тYрi [6,191 б]. Осы кезкарастардан, атап айтканда, «мен» угымы метафизикалык курылымга ие, дегенмен бул 61з кeрeтiн емес, 61з алып жYрeтiн нэрсе. «Мен» кeбiнeсe кeрiнбeйт1н
жагы болса да, адам кер1нет1н жагын баскарады [7,29 б] . Бул б1здщ ойлауымыз бен эмоцияларымыздыц нег1зг1 кез1. Тулга осы сез1мдер, ой мен мшез-кулык аркасында калыптасады. Ойлардыц ез1 сананыц ен1м1 емес. Олар сонымен катар эмоциялар, сешмдер, катынастар сиякты кептеген баска салалардан бастау алады. «Мен»- бул кец1ст1кт1 баскаратын адам [8,29 б]. «Мен» езгеш жэне когамды ез устанымымен калыптастырады, сонымен катар ез1 олардыц эсер1нен калыптасады.
Озге - ез1не «менд1» жещп алган жэне ез1мен «менд1» алып жYрeтiн адам [9,121 б] .
Бул магынада езген1 кабылдау жэне б1р адамныц ез1н1ц «мен1н» кабылдауы б1р -б1р1мен тыгыз байланысты, сонымен катар мYлдeм эртYрлi.
Сол сиякты, «езге» угымы когамдар тургысынан да ерекшеленед1. 0з1н галамныц орталыгы деп санайтын менталитет немесе когам баска когамдарды надан жэне варварлык деп атайды. 0зген1 алып тастауга нег1зделген «мен» тYсiнiг1 жанжал мен согыска экелед1 [10,86 б]. Мундай ортада еркениет жаhандык дагдарысты бастан кешуде. Бул дагдарыстыц нег1з1 эпистемологиялык емес, этикалык жэне эстетикалык [3,6 б]. Адам гылым мен техниканыц дамыган децгей1не жеткен болуы мYмкiн, б1рак егер б1з этикалык жэне эстетикалык салада осындай дегдарлыкка ие болмасак, еркениет туралы айту мYмкiн емес. Мундай когам еркениетт1 емес, т1пт1 ол заманауи деп сипатталса да. Себеб1 жацашыл болу мен еркениетп болу арасында айырмашылык бар.
Заманауи курал-жабдыктары бар адам еркениетп емес. Оркениет - бул адамдардыц дацкка деген мeйiрiмдiлiг1. Оркениетт орта -бул эрб1р талант ашылып, дами алатын орта. Осыган байланысты ол адам каб1леттерш дамытатын жылдамдыкпен еркениетп. Сонда еркениет кершбейдь Оркениет кершепн объект ретшде кершген кезде, ол модернизациямен шатастырылады. Бул магынада адамдардыц материалдык жагдайы, енд1р1с пен тутынудагы ем1р, пэтерлер мен сырткы келбет еркениеттщ 1з1 сиякты. Б1рак
еркениет - бул рухани жагдай, рухани жэне зияткерл1к дацк. Оркениетп адамныц «мен» тусшшмен, ягни ойлау, пiкiр, сезiм жэне тус1ну жолымен туануге болады [11, 37 б]. Тек кана техникалык жэне технологиялык саладагы даму рухани, этикалык жэне эстетикалык салалардьщ дамуынаа экелмейт1н1н айтуга болады. Алайда, б1л1м кундылыкты тулгага айналган ортада еркениет туралы айтуга болады. Мундай жагдайда элеуметпк б1регейл1к дурыс жолмен калыптасуы мумк1н.
Тулга - бул жеке адамга, б1л1кт1л1кке жуктелген касиеттер жиынтыгы, оны баска адамдардан ерекшелейтш багыттар мен аспект1лерд1 сипаттау такырыбын, адамныц жеке жэне элеуметпк ерекшел1ктер1нщ жиынтыгын камтитын тужырымдаманы курайды [12,103 б]. Тулга - бул б1здщ к1м екендшм1здщ жауабы. Бул адам бастапкыда жасаган нэрсе емес. Кептеген адамдар осы б1регейл1кпен туып, оныц б1р бел1г1не айналады. Бул б1зд1ц к1м екенд1г1м1збен, кайда туганымызбен, кай т1лде сейлейт1шм1збен, эс1ресе б1з туылган мэдениетпен тыгыз байланысты [5,17 б]. Адамныц жеке басын оныц мэдениет1 калыптастырады.
Мэдениет - бул окигаларга жауап берет1н жэнекогамныцбуюлтарихынжузегеасыратын барлык мушелершщ кундылыктары[13, 10 б] . Мэдениетте ужымдык есте сактау дэстур1 бар. Бул мэдени жад пен ужымдык сана адамдарга осы когамда кау1пс1з ем1р суруге мумкшдДк бередД. Мундай когам езшщ ем1р1н ортак непзде кездесуд1ц ыцгайлылыгымен камтамасыз етед1 [3, 18 б] . Б1рак мунда монохромды жэне жалгыз тэрт1пке келгенде мэдени кедерп пайда болады. Кулыпты ашу ушш жеке тулгалар пайда болуы керек. Тулга - бул бурын айтылгандай «мен» угымына непзделген, б1рак сонымен б1рге когамга жеке тулганыц коскан улеа есебшен калыптаскан угым. Тулга бул магынада «мен» жэне «б1регейл1к» угымдарыныц синтез1 болып табылады. Б1регейл1к пен адамныц жеке басына катысты бул с1зге жеке болуга жэне 1шк1 элемщ1здД элеуметпк сырткы элеммен б1рге калыптастыруга мумюцдДк бередД.
Тулгалыгы бар, б1рак тулгалыгын аша алмайтын когамда ем1р сурет1н адам- бул
бухаралык адам. Мундай жагдайда адам езшщ eMÏp cypyÏHeH жатсынып кетедД. Ол адамилыктан кетедi. Ол баска когамдар мен адамдарды e3ÏHÎ4 элеуметпк болмысынан тыс етедi. Тек езшщ «езш» ашып, элеуметпк бiрегейлiктi кабылдамайтын адам e3i eмiр CYретiн когамнан алшактап, eзiн лайыксыз жэне жалгыз сезшедь Мунда бастысы - газкарастар арасындагы мэндi табу, гаптац артында турган бiрдi жэне деконструктивтенген eзгелер аркылы да осыны табу [14,44 б]. Мундай ортада адамныц eмiр CYPуi жеке адамга байланысты процест бастан кешiредi, ол аркылы адам осы жолда eзiнiц «менiн» ескермейдД жэне ол рухани элемiмен айкындалатын адамды калыптастырады. Рухани кундылыктарга ие жэне моральдык тулга калыптастыратын процесс салауатты тYрде дамып, бiрлiк пен бiрегейлiккамтамасызетiлетiнeркениеттiорта калыптастырады. Жеке тулгалыгы бар адам -бул субъект бола алатын адам. Бул - жеке адам болмысыныц шекарасынан шыгып кету. Жеке тулганы калыптастыру - бул жеке тулганы калыптастыруды, сондай-ак оны жецуге деген умтылысты, еркiндiк пен тацдауды камтитын трансценденталды жагдай. Осы магынада, тулга - экзистенциалды борыш деуге де болады. Тулганыц eмiр CYPуi еркiндiкте гана мYмкiн[15,258 б]. Оздершщ еркш тацдауы саналы тацдауга айналатын жагдайларды кабылдайтын субъект моральдык тулгага айналады.
Оркениетп ортаны курайтын жэне осы ортада калыптаскан моральдык тулга - бул жалпыланган, калыптаскан мшез-кульщ модельдершен тыс жэне эмбебаптыкты орнататын шаралар кабылдайтын тулга. Саналы турде еркш жэне жауапты бул субьект k-эрекетке алацдамайтын моральдык санага ие [16, 40 б]. Мундагы мораль угымы ей магынага ие. Олар бeлiнбейтiн жэне трансцендентальды деп аталады. Имманенттiлiк - бул «адамныц eзi» жэне моральдыц орталыгында болу. Адам eзi бола алмайтын жэне eзiн-eзi багалауды орната алмайтын жагдайда мораль туралы айту мYмкiн емес. Махаббат элемент! - бул адамныц моральдык тулга болу
жолында турган нормалар мен мшдеттер, ережелер саласы. Бул саладагы мораль когаммен байланысты. Мунда адам когамныц калыптасуына, калуга, оныц сабактастыгын сактауга жэне трансцендентпкке багытталган элемент рет1нде эрекет етуге мYмкiндiк беред [17,20 б]. Оган тэн нэрсе оныц ез1мш1л екетн б1лд1рмейд1. Кер1сшше, саналы ерюндДкке ие, адамгерш1л1к пен 1зг1л1к туралы айтуга, тацдау жасауга жэне олар Yшiн жауапкершткп алуга каб1летт т1рш1л1к иеа бар. К,ыскаша айтканда, бул жерде моральдык санамен эрекет ететш моральдык тулга туралы айтылады. Мундагы мораль когамныц барлык ережелерш, нормалары мен дэстурлерш калай сактайтыны емес. Ойткеш мундай тулга ез1нщ «метн» керек кылмайды жэне езшщ сез1мдерш аластайды.
Трансцендентальды ниеттен гер1 кундылыктар, нормалар мен дэстурлердщ артындагы шындыкты тYсiну керек. Б1рак CYЙiспeншiлiг1нe деген шынайылыкпен ол моральдык тулгага айналады. Адам тек материядан туратын т1рш1л1к иеа гана емес. Оныц 1шк1 дYниeсi мен терецдш бар [17,22 б] . Бул терецдДк оган осы кундылыктардыц табигатын багалауга жэне тYсiнугe мYмкiндiк беред1 Бул кунды кубылыс болмаса да, оны белсенд жэне ержт процесте калыптастыруга болады [16,132 б]. Жауапкерштктщ еркш санасы бар кундылык аркылы езш керсетет1н адам моральдык б1регейл1кке ие болады.
Философиялык, Î34eHÎCTeri тулга моделi: моральдык тулга
Философия - бул бар нэрседен кер1 кеп нэрсеш 1здейтш жол. Жалгыз философия жок, философиялар бар. Философия б1зге эртYрлi салалардагы кептеген ой элемдер1 мен жеке тулгалык модельдерд усынады. Барлык философияларда философиялык тулганыц б1рыцгай модел1 болмаса да, моральдык тулганы куру жолында кел1суге болатын б1ркатар философиялык жеке касиеттер туралы айтуга болады.
Моральдык тулганы калыптастыру жолында курылган философиялык тулгадагы
1зденетш касиеттердщ алгашкысы - жYЙeлiлiк. Бул мэл1мдеме сонымен катар акыл-ой усыныстары тургысынан келшлу керек, сонымен катар практикалык моральдык децгейде талап ет1летш дэйекплш болып табылуы тшс. Бул эаресе этикага катысты [18,71 б] . Этика ез1 эмбебаптыкты бейнелейд. Адам этика шецбершдег1 кез-келген эрекетт езшщ кезкарасы бойынша да, кезкарасы бойынша кабылдаган кезде де, сол сэтте оган адамзаттыц 6y*m элемдк кезкарасымен карайды. Таким образом, человек выражает свою ценность для себя, а также проявляет ее в других и обращается к ним. Осылайша, адам ез1 Yшiн ез1нщ кундылыгын б1лдред, сонымен катар оны езгеде керсетед жэне оларга жYг1нeдi [16,132 б]. Осылайша ол ез1мен жэне баскалармен Yйлeсeдi, «мен» жэне езге жогалады. Б1рл1к пен б1регейл1к бар. Бул одак YЙлeсiмдiлiктiц нэтижеа. Этика адамга кундылык санасы мен эмбебаптыгын беред. Бул жещске жету жолында адам дэйект1 жэне шыдамды болуы керек. Шынында да, тагы б1р философиялык жеке касиет - тез1мдл1к. Философиялык тулга баска б1реуге косылмаса да, ол баска б1реуд жасамайды. Ол оны сол калпында кабылдайды. Тез1мд болу сонымен катар тYпнускалыктыц непзш калайды. Философия рухы айырмашылыкты кажет етед К,айталауды болдырмауга болады. Сондай-ак, бул жерде абсолюта сетмдлш болмайды деп айту керек. Тулга кептеген сырткы факторларга ушырагандыктан, ол онымен б1рге калыптасады[18,72 б].Мундагы шынайылык - бул эдеш б1регейл1к Yшiн езш-ез1 елемеуге болмайды.
Философиялык жеке касиеттердщ б1р1 -эдiлeтт1лiк. Эдiлeттiлiк-бул Платон т1лшде де, аксYЙeктeр магынасында да тепе-тецдкп камтамасыз ететш касиет. Моральдык тулга эдлетт1, сонымен катар ол шындыкты 1здеуш1, шындыкты CYЙeт1н немесе жактаушы ма. Моральдык сипаттагы дэйекплж оныц эдл болуына нег1з болады. Эдлдк адалдыкты, эдлдкп жэне жауапкерш1л1кт1 экелед.
Философиялык тулганыц иеа жауапты да. Жауапкерш1л1к - бул назар аудару керек жэне мукият назар аудару керек философиялык
жеке касиет. Бул адамды осы дYниеде б1рде-бiр тiршiлiк жок деп ойлауга мэжбYр етедi. Осы жецiспен eзiмшiлдiк жогалады [18,29 б]. Жауапты адам - моральдык адам.
Озшщ жауапкерш1л1к аймагынан трансцендентт1кке кeтерiле отырып, ол бостандыктагы кундылыктар кецiст1г1н жасайды. Жауапкерш1л1к пен бостандыкта eз iс-эрекет1мен трансцендентальды максат койган адам сана децгешне жетедi жэне моральдык тулгага айналады[17,110 б] . Жауапкершiлiк талабы - еркшдДк. ЕркшдДк дегенiмiз - адам барлык кысымшылык пен кулдыкка карамастан, eздiгiнен eмiр CYре алуы.
Сартр айткандай, бостандык сезiмi «еркш болуга мэжбYр болмайды» [19, 687 б]. Кер1сшше, бул жауапкершiлiк пен CYЙiспеншiлiкт1ц этикалык жагдайы. Еркiндiкке ие бола отырып eзi мен eзi eмiр CYретiн когам арасында байланыс орнатады, бул оган жауапкерш1л1к сез1м1н беред1. Бостандык адамга материямен б1р1гу, оган карсы туру, оны eзгерту жэне турлендiру мYмкiндiктерiн беред1 [16,78 б] . Жауапкерш1л1кт1 сез1ну - адамды моральдык тулгага айналдыру жолындагы мацызды кадамдардыц б1р1.
Б1з философиялык жеке касиеттерден даналыкты CYЙет1н адам болуга гашкенде, мYмкiн, бул касиет барлык баска eлшемдердi камтуы керек болар. Философия шз рет1нде даналыкка деген CYЙiспеншiлiктi б1лд1ред1. Моральдык тулга болу жолындагы адам- бул eзiн-eзi жет1лд1руге багытгалган эрекеттерд1 Yнемi жасайтын адам [18,72 б]. Ол кездесетш жолда ол eзiнiц барлык кузыретплшн CYЙген адам сиякты даналыкка жету жолында колдануы керек.
Озшщ бар болуын б1л1м, жаратылыс жэне калыптасу жолына нег1здейт1н адам, ец алдымен, б1лмейт1н нэрсеш б1лш, оку жолымен жYрiп, трансцендентальды тусiну децгешне жетуге тырысады. Ол саналы субъекпнщ кYЙiне келгенде, ол шк1 жэне сырткы, eзiн жэне баскасын б1летш болады. Осылай калыптаскан бул адам объект емес жэне оган карсылык б1лд1ру мYмкiн
емес. Б1рак сонымен б1рге ол объект1лер элемшде eмiр CYредi жэне оныц eзi бул нысандарга жYгiнет1нi сeзсiз. Бул багдар оган кундылыктар беред1 жэне олармен интеграциялануга мYмкiндiк бередД [17, 48 б] . Осылайша, адам кундылыктар кещстшн курып, eзiнiц ерк1ндшмен жауапкерш1л1кт1 калыптастырады.
Оз iC-эрекеттерш б1лет1н жэне осы iC-эрекеттерде дэйект1 адам эдДл болуы керек, iC-эрекеттер1 Yшiн жауапкерш1л1кт1 eз мойнына алуы керек, eзi сиякты ойламайтын баска адамдарга шыдамды болуы керек жэне Yнемi акикатты 1здейт1н даналыкты CYЙет1н адам болуы керек. Егер бул ерекшел1ктер бер1лсе, онда кактыгыстар мен согыстар болмайтын eркениетт1 т1лде сeйлейт1н орта курылуы мYмкiн. Осы белг1ленген ортаныц Yздiксiздiгi философиялык рухпен камтамасыз ет1лу1 керек.
Философияда непзшен тепе-тецдДк пен YЙлесiмдiлiкт1 табуга тырысатын ек1 угым бар. Бул, б1ршшДден, мYшелер, екшшДден, когам. Тулганы eздiгiнен жYрет1н т1рш1л1к иеа рет1нде багалау когамга Yлкен кауш тeндiредi. Мундай жагдайда адамгерш1л1к саласындагы когам eмiрi мен кундылыктарынан алыстау байкалады. Кер1сшше, шамадан тыс элеуметтендДр1лген тусiнiкте тулга когамда eзiнiц катысуын б1лдДре алмайды, пассивт1 элементке айналады жэне eзiнiц еркш т1рш1лшн жогалтады [20,187 б]. Кез-келген жагдайда когамныц дурыс тусiнiг1 туралы айту мYмкiн емес.
Философия когам мен тулга арасындагы тепе-тецдДкт1 калпына келт1руге тырысады, бул адамга жеке идеяга баса назар аудара отырып, жалгыз мYше емес, эмбебап мYше екенш тусiнуге мYмкiндiк беред1 Ол оны жеке тулга рет1нде балкытпай, когамныц газ алдында ерггедД. Сондыктан жYЙелi философия калыптаскан когам жYЙесiнде кундылыктар, мораль жэне мемлекетпк философия саласы бар. Эр когамда б1ркатар моральдык, экономикалык жэне саяси институттар мен уйымдар бар. Философия осы институтгардагы адам мен когамныц кундылыктарын гарсете отырып, осы
институттар арасындагы тутастыкты калпына келтфедД. Осылайша, элеуметпк факплер мен факт1лер арасында деконструкция жYрeдi [20,188 б]. Жасалган YЙлeсiмдiлiкт1ц жалгасы философия усынган мYмкiндiктeрдiц аркасында мYмкiн болады.
кундылыктар - когамныц непз1. Оркениет те осы кундылыктарга непзделген. Философияныц кундылыктарды сактаудагы жэне оларды келеа урпакка берудеп рел1 ете мацызды. Ол Yшiн муныц бэрш камтитын эд1ст1 жасайды. К,огамды сэтплшке жетелейтш нэрсе - белпл1 б1р идеалга сэйкес жYЙeлi эдДспен эрекет ету. Эрине, когамда курылган эрб1р мекеме белпл1 б1р максатка ие. Максатты емес когамда институттар арасында б1рл1к пен б1ртект1л1к бола алмайды, когам жалпы жэне нег1зг1 кагидаттардан курылган жабык жэне уакытша ережелердщ пайда болуымен уйымдастырылмаган жэне белшбейтш болады[20,189 б]. Бул магынада эдДс пен идеалды философия аркылы аныктау ете мацызды.
Сонымен, философияныц когамдык ем1рде осындай мацызды рел аткаруына мYмкiндiк беретш осы эдДс пен идеал ненщ непзшде аныкталады? Бул сурактыц жауабы - бул когамга ем1р экелетш непзп принциптер, тарихи процесс барысында алга койган мэдени жетаспктер, адамдар мен галамныц кундылыктарын б1р1кт1рет1н дYниeтаным. ДYниeтаным эр уакытта улттык ем1рдеп ец мацызды кадам болып табылады, ол еткендД, болашакты жэне бYгiндi камтиды жэне тутастыкты камтамасыз етед1 Мунда философияныц жумысы - ашылу, агарту, мэдениет1м1зд1ц барлык кундылыктарын жинау, ¥лттык тулгамызды курайтын дYниeтанымымызды кайта жYЙeлeу. Бул жYЙeлeу езгермел1 тарихи, мэдени, географиялык жэне экономикалык жагдайлар жагдайында улттык сананы иел1ктен шыгармауга, сондай-ак жаца кадамдардыц тутастыгына мYмкiндiк берет1н шара болып табылады [20, 189-190 бб]. Бул магынада философия улттык сананы ез1нщ тамырын жогалтпаган перспективалык тYсiнiкпeн ашады.
Философия - бул тутастыкты камтитын жэне осыларга нег1зделген кауымдастык бар сала[21,10 б] . Оныц эмбебаптыкка багытталган курылымы бар, сонымен катар ол улттык салада да кажет. Сондыктан эр улттыц езшдДк философиясы бар. К,алыптасу кезещнде философия аркылы улттык элементтер нег1з болады жэне болуы тшс. Себеб1 эр философия оны айткан философпен б1рге ол пайда болган когам мен мэдениеттщ ерекшелштерш бейнелейдД. Алайда, философия тургысынан оныц эмбебап ецбеп бар. Философияга катысты субъект - бул тек б1р аспект бойынша гана емес, сонымен б1рге оныц толыктыгы. Адам идеясы - бул эмбебап адам идеясы, ал бейнеленген кундылыктар - бул барлык адамдар кез-келген уакытта жэне кез-келген жерде кабылдайтын немесе жетекшткке алатын кундылыктар. Б1з ез философиямызды атайтын жерде кайнар кез1 улттык болуы керек, тYсiну эмбебап болуы керек [20,191 б]. Философия дегетм1з - тек эмбебап емес, улттык нэрсе туралы айту эрекет!
Философия - еркениеттердщ курамдас элементтер1 ¥лттык тYсiнiктeн жалпыга ортак тYсiнiккe кол жетк1зуге багытталган философия еркениеттщ сабактастыгы Yшiн де ете мацызды. Егер б1з еркениет деп атайтын курылымды аягына нык турган, езш-ез1 камтамасыз ететш курылым реттнде куруга болатын болса, онда бул курылым ез1нщ сабактастыгын орнатады. Алайда, эр еркениет уакыт ете келе дагдарыс пен депрессиядан аман кала алады [4, 29б]. Осы сэттерд1 жецуде олардыц улттык тYсiнiгiнeн туындайтын эмбебап кундылыктардыц рел1 зор.
Философия еркениетке непзделген, уакыт келгенде оны калпына келттретш касиетке ие. Философия тарихы адамга бул процеске сыни кезкарас берш, оган еркениетке жол ашты. Ол ойлаган менталитетт кабылдау аркылы адам ез ерк1мен осы жолмен жYPудi жен керд ме, жок па.
Философия адамга еркениет жолындагы акыл-ой моделш керсетед. Б1з ем1р CYрiп жаткан географияда Yстeмдiк етет1н акыл-ой модел1 - бул б1ртутас жэне б1ртутас болуга,
бар нэрсет rYd^re жэне курметтеуге, сэйкесшше кэмелетке толмаган болуга деген умтылыс. Бул жагдайда адам жер иеа емес, сэулетш! Ол жерд eзгерте жэне турлендiре алады, б1рак оны игеру ек1талай. Адамзат eзiн барлык нэрсенщ шебер1 деп санайтын жагдайда eркениет болмайды [4,32 б]. Бул магынада философия адамзатка усынатын ойлау моделшде адамныц eзiнен кeрi кeп нэрсеге назар аударылады. Мундай магынада болудыц шекарасын аныктайтын адам eзi eмiр CYрет1н элемге жан-жакты карауга жэне баска адамдарга гана емес, бYкiл галамга жету идеясын алуга мYмкiндiк алады. Шынында да, б1з орналаскан географияда сэулетш1лер1м1з бул птрге лайык жэне терец тамырланган eркениетт1 куруга мYмкiндiк берет1н кeптеген идеяларга ие болды.
Эркениет жолындагы идея
жасампаздары
Оркениетт1 курган идея сэулетш1лер1 сонымен б1рге элемде eмiр CYру максатын, ец алдымен моральдык тулга курып, содан кешн моральдык когам куру аркылы моральдык eркениет куруды жeн кeрдi [22,321 б] . Моральдык тулга - бул eзiн eмiр CYрет1н когамнан жэне сол элемд бeлiсет1н адамдардан бeлек устау емес, жауапкерш1л1кт1 сезшу жэне оныц еркш тацдауы. Бул ой б1здщ eркениет1мiз бен адамзат идеяларыныц сэулетш1лершщ б1р1 Юнус Эмренщ eлмес жазбаларыныц негшнде жатыр. Ол б1рл1к идеясын eзiнiц акыл-ой мурасында eцдедi жэне бул тужырымдаманы тусiнiкт1 етуге тырысты [22, 321 б]. Шынында да, ол eзiнiц eлецдерiнде осы птрд бер1к устанады. Мысалы, «Егер жеттс ек1 адамга б1р кeзбен карамайтын адам болса, адамдар шындыгында бYлiк шыгарады». Оныц eлецдерi осы птрд корытындылайды. Адамдарга оларды баскаша етет1н шзкарас тургысынан карайтын адам, сeзсiз, бул мактауга лайык емес бYлiкшi, т1пт1 егер ол когамда курметт1 болса да. Юнус Эмре б1зге жеттс ек1 адамды жеке-жеке жэне б1рге кeруге кецес бередД, б1з адамдарды багалай б1лу1м1з керек, eй,шенi
олар т1л, дш жэне нэалдДк дискриминациясыз гана адамдар бола алады. Алайда, мундай ^з^расты камтамасыз ету оцай емес , ягни б1реудД гап турiнде кeру. Юнус Эмре кeпшiлiкт1ц жацылыстыратынын жэне сырткы келбет1 шындыкты жасыратынын айтады[4,14 б]. Жиынтыктан б1рл1кке, сырткы келбеттен шындыкка дешн - бул eмiр CYру жолыныц ауыр кезецдер! Бул жолда адам алдымен eзiн танып, тусiнуi керек.
Адамды б1лу жэне тусiну оныц жан дYниесiнде eмiр CYрет1н эмоциялар, ойлар, сешмдер мен кундылыктар элемшен туындайды. Бул элемде б1зге жарык тусiретiн тагы б1р идея жасампазы - Ахмет Ясауи [4, 138 б]. Ахмет Ясауи, исламдык ой тарихыныц жетекш1 тулгаларыныц б1р1, Ислам элем1ндеп сопылык кeзкарасты калыптастырды[23,183 б]. Сопылык тургыдан алганда, адам кeпт1ц астарындагы б1рл1кт1 кeре алады, YЙренедi, кез-келген жагдайда жэне заманда лайыкты адамды калыптастыра да, тацдай да алады [4,181 б]. Осы тусiнiкпен ол ислам eркениетiн курган - улы ой рухы. Бул жанды тYсiну адамга eзiн жэне eзi eмiр CYрет1н когамды курметтеуге жэне eркениет б1регейлшн калыптастыруга мYмкiндiк бередД.
Ахмед Ясауидыц басты максаты адамзатты б1рл1к агымына YЙрету болды. Ол кейде адамга, кейде адамзаттыц рухани жагына жYг1нiп, оларды ойлануга, естуге, эаресе eзiн-eзi тануга шакырды [23,190 б]. Оныц даналыгында осы непзг1 идея мен гаптеген дана сeздер бар. Мысалы:
Шындыгында eмiрiн лэззатка бeлеп жайлангандар,
Тацертец eмiрдi махаббатпен
кайнаткандар,
Бос эз1лдермен аздщ птрщзден бас тарткандар,
Ол нагыз гашык, ол ешкашан eт1рiк айтпайды [24,138 б].
Осы мэл1мдемелерден кeрiнiп тургандай, Ахмет Ясауи б1зге жанкиярлыктан бас тарту, б1рл1к пен б1регейл1кт1 камтамасыз ету, eзiмен б1рге шынайы махаббатты алып жYру Yшiн eз кецесш усынды. Шынайы махаббаттыц
басшылыгымен жYрeтiн адам еркениет жолына Yмiтсiздiктeн тYсeдi, сонымен б1рге кепт1ктег1 б1рл1кт1 жэне б1рл1ктег1 кептакт сезше алады. Шынында да, ол Ахмет Ясауи калдырган дэндер, кеп мелшерде б1ртутас жYрeк болу Yшiн, тшт1 каз1рг1 элемде де кектемнщ келуше экеледД.
Адамзатка аян беру жолында Yлкeн жет1спктерге жеткен идеяныц тагы б1р жасампазы- Мевлана. Мевлананыц ойынша, б1з турган патшалык - бул айырмашылыктар, белшстер, армандар мен ойындар патшалыгы. Б1рак нагыз оргия - бул б1рл1к патшалыгы. Оныц айтуынша, кептеген формалар мен олардыц сэйкесс1зд1ктер1 кYштi YЙлeсiмдe ерш кетед [25, 286-288 б.]. Мевлана езшщ «Месневи» атты шыгармасында муны накты тYсiндiрeдi:
«Егер олар б1р жерге он шам экелсе, олардыц эркайсысы сырткы тур1, mmim жэне бейнеа бойынша, эркайсысы баскасынан белек.
Егер сен бет1цд1 шырактар жанган жерге бурсац, онда осы он шырактыц эркайсысыныц нурын екшш1сшен ажырату мYмкiн емес.
Егер аз б1р жерде жYЗ алма жинасацыз, жYЗ дана санацыз, содан кешн бэрш сыгып, олардан суын шыгарыцыз, олар эртYрлi болмайды, бэр1 б1рдей болады.
Магынаны бел1щз, сандар жок. Магынасынан ерекшеленетш нэрсет белек деп санауга болмайды."
Мевлананыц психикалык кeцiл-кYЙiндe айкын ж1ктелу бар екетне карамастан, ол б1рл1к ем1рде мацызды екенш болжады. Бул кершДске жету Yшiн адам езш жэне коршаган ортасын ойлауы керек.
Адамзат табшаты бойынша - ойлайтын, кызыгатын, осы сез1мд1 канагаттандыруга тырысатын, б^па келетш, бар екенш йлпсД келет1н ттрш^к иеа [26,815 б.]. Галамга ой жYгiрту кeзiлдiрiг1мeн карасац, ондагы б1рл1к пен тутастыкты кересщ. Б1рак бул тYсiнiккe жету оцай болмайды. Ол б1р машыктар мен жосыктарсыз мYмкiн емес болгандыктан, оган осы жолда кемектесетш кемекш1 болуы керек. Бул кемекш1, сезаз, философия. Ахмед Ясауидщ б1зге мурага калдырган улы еркениетш, Мевлана, Юнус Эмре усынган
акикат жолымен етш, философиямен калпына келт1руге болады.
Нэтижелер
Элемнщ купиясын сактагысы келетш адам, ез1нщ сездер1мен, 1с-эрекеттер1мен осы купияныц соцына тYсiп 1здедД, ол каншалыкты алыстаган сайын, согурлым катал жэне катыгез бола тYCтi. Тарихи Yдeрiстe ол кейде осы купияга кол жетк1зген кез1 де болды, сол кезде ол Yлкeн жет1ст1ктерге жет1п, еркениеттер курды. Б1рак бул купия ем1р CYPудe жасырылган болатын.
Адам элемге адам болу элеуеттмен келедД. Ол бул элеуетт езекп ету керек. Озщмен езщ болу, езщмен езщ болып калу жэне езщздщ т1ршiлiгiцiздeн акша табу- бул адам ету керек мацызды кезецдер. Оз болмысы туралы ойлану, бул туралы б1л1м алу жэне алган б1л1м1 непз1нде шаралар кабылдау адамзат Yшiн ец Yлкeн сынак болып табылады. Адам дYниeгe келу1мен катар, когамныц ем1р CYPу саласына катыса отырып, ол элеуметт1к алалаушылык пен терк пiкiрлeрдi, кейде мэжбYрлeудi колдау YДeрiсiндe таным, эрекет жэне калыптасу кезецдерш ецсеруге тырысады.
Адам болу оцай емес. Бул жолда ол ез1нщ жеке «менш»ескерместен, ез1нщ жеке басын элеуметпк б1регейл1кте 1ртп ж1беру аркылы моральдык тулга болуы керек. Моральдык тулгалы адам дэйект, тез1мдД, жауапты болуы, даналыкты жаксы керу керек жэне ез ем1ршде зияткерл1к касиеттер1 мен философиялык кYш-жiгeрiн керсету керек. Философия, осы ^рдел1 YДeрiстeгi адамныц басты кемекшш, эр1 оны эрдайым жетелеп отырады. Философия - б1здщ eмiрiмiздiц ец жаркын айнасы. Бул айна жекеден жалпыга жылжу аркылы тутас бейнет керуге мYмкiндiк бередД. Тутас бейне еркениет деп аталады.
Корытынды
Оркениет - адамзаттыц тутастай есеб1 Гылым мен техникада гана алга жылжу когамды еркениетт1 етпейдД. Оркениеттер кундылыктарга нег1зделш курылады.
Кундылыктардан айырылган когам eзiне немесе элеуметпк б1регейл1кке тым кeп мэн беретш курылымды бейнелейдД, ал тулга жогалады. Оз1 мен б1регейл1к арасындагы тецгер1маздДк адамзатты декархизмге немесе нигилизмге экеледД. Содан кешн ол eркениетт1 когам Yшiн болуы тшс eзiнiц жеке басы мен б1регейл1к арасындагы тепе-тецдДкп калпына келт1ру1 керек.
Каз1рг1 элеуметпк тепе-тецдДк жобасы бул когамга сырттан енпз1лмеу1 керек. Калай
болганда да, егер эр когамныц eз курылымы болса, онда eркениетт1 курудыц тшсп жобасы болуы керек. Бул жоба улттык элементтердД камтитын философиялык ой аркылы жYзеге асуы керек. ¥лттык философиялык ой адамды осы улттыц моральдык тулгасына айналдырады, осылайша бул когам кайтадан тамырынан eседi. Эйтпесе, бYг1нг1 кYн кeрсет1п отыргандай, баска eркениеттерден алынган эдДстердщ тамырларды кургатып, эларетуден баска кeмегi болмайды.
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
1 Gуrgуn T. Medeniyet, DiA, XXVII - Istanbul, 2003 - 301 s.
2 Bayraktar L. Felsefe ile / L. Bayraktar. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2014. - 194 s.
3 Bayraktar L. Medeniyet ve Felsefe / L. Bayraktar. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2016. - 198 s.
4 Bayraktar L. Felsefe ve Tasavvuf / L. Bayraktar. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2016. - 204 s.
5 Bayraktar L. Birlikte Yaçamak ve Birlikte Var olmak Üzerine, Ortak Yaçama Kültürü ve Felsefesi içinde / L. Bayraktar. - Ankara: Ziraat Grup Matbaacilik, 2017. - S.107-114.
6 Oner N. Felsefe Yolunda Dü§ünceler/ N. Oner. - istanbul: Milli Egitim Basimevi, 1995. - 267 s.
7 Gynench M. Metafizik Bir Kavram Olarak Ben'ligin Tarihi, S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i, Kiçilik Ve Kimlik Ilgaz Felsefe Günleri / M. Gynench. - Ankara: Divan Kitap, 2016. - 353 s.
8 Ozgen M.K. Metafiziksel Ben, S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i Kiçilik Ve Kimlik Ilgaz Felsefe Günleri / M.K. Ozgen. - Ankara: Divan Kitap, 2016. - 301 s.
9 Gyrsoy K. Bir Felsefe Gelenegimiz Var mi ? / K. Gyrsoy. - istanbul: Etkileçim Yayinlari, 2006. - 203 s.
10 Arican M.K. Birlikte Yaçamanin Felsefi Temelleri, C. Türer (Editör) Ortak Ya§ama Kültürü ve Felsefesi içinde / M.K. Arican. - Ankara: Ziraat Grup Matbaacilik, 2015.- S.107-114.
11 Sheriati A. Medeniyet Ve Modernizm, (Çev; Ahmet Yüksekoglu) / A. Sheriati. - istanbul: Bir Yayincilik, 1985. - 270 s.
12 Chinar Sh.Varoluççu Felsefede Bireyselcilik Ve Kimlik, S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i Kiçilik Ve Kimlik Ilgaz Felsefe Günleri / Sh. Chinar. - Ankara: Divan Kitap, 2016. - 353 s.
13 Topchu N. Kültür Ve Medeniyet / N. Topchu. - istanbul: Hareket Yayinlari,1970. - 296 s.
14 Gyrsoy K . Birleyerek Oluçmak Felsefe ve Tasavvuf Üzerine Konuçmalar, F. Bayraktar & L. Bayraktar (Editörler) / K. Gyrsoy. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2013. - 197 s.
15 Gyrsoy K. §ahsiyet Egitimi, Türkiye 1. Egitim Kongresi Bildiri Metinleri'nde, H.R. Açar (Editör) Yüzüncü Yil Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 1995. - S. 255-263.
16 Gyrsoy K. Bir Evrensel Projemiz Var mi?, M. Tuncel (Hazirlayan) / K. Gyrsoy. - istanbul: Etkileçim Yayinlari, 2007.- 175 s.
17 Gyrsoy K. Etik ve Tasavvuf/ Felsefi Diyaloglar, S. Yücel (Hazirlayan) / K. Gyrsoy. - istanbul: Sufi Kitap, 2008. - 215 s.
18 Bozkurt O. Felsefi Bir Ki§i/lik Modeli Oluçturulabilir mi ? S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i Kiçilik Ve Kimlik Ilgaz Felsefe Günleri / O. Bozkurt. - Ankara: Divan Kitap, 2016. - 353 s.
19 Sartre J. P. Varlik ve Hiçlik, ( Çev; T. Ilgaz & G. Çankaya) / J.P. Sartre. - istanbul: Esen ithaki Yayinlari, 2013. - 156 s.
20 Gyrsoy K.Varoluç ve Felsefe / K. Gyrsoy. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2014. - 216 s.
21 Topchu N. Felsefe / N. Topchu. - istanbul: Dergah Yayinlari,2017.-371 s.
22 Bayraktar L.Türk Dü§üncesinde Portreler / L. Bayraktar. - Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2014. - 224 s.
23 Ozkose K. Ahmet Yesevi, Ö. Bozkurt Türk islam Dü§üncesi Tarihi / K. Ozkose, Ahmet Yesevi, Ö. Bozkurt. -Ankara: Divan Yayinlari, 2019. - 311 s.
24 Yesevi A. Divan-i Hikmet Segmeler, K. Eraslan (Hazirlayan) / A. Yesevi. - Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 1991.-118 s.
25 Kychyk S. Mevlana, Ö. Bozkurt (Editör) Türk islam Dü§üncesi Tarihi / S. Kychyk, Ö. Mevlana.- Ankara: Divan Yayinlari,2018 - 249 s.
26 Oner N. Felsefi Tutum, F. Bayraktar (Editör) Hikmetin izinde Kenan Gürsoy'a Armagan / N. Oner. -Ankara: Aktif Dü§ünce Yayinlari, 2018. - 285 s.
Хаджи Ахмет Шимшек
Сельчукский университет, Коня, Турция
Взаимоотношение философии и цивилизации (Обзорная статья)
Аннотация. В статье осмыслены вопросы взаимодействия цивилизации и философии, соотношения культуры и философии, культуры и цивилизации. Проведен сравнительный анализ понятий цивилизованный человек, индивид, личность, социальная идентичность, определено место философии в становлении цивилизованного общества.
Человек - это созидатель мира. На протяжении веков своей деятельностью он формировал, изменял и преобразовывал мир. Материальные и духовные богатства, которых он достиг, были обозначены понятием «цивилизация» и стали наследием, передаваемым из поколения в поколение. Хранителем этого наследия является философия. Философия взяла на себя определяющую функцию в понимании мира человеком, под ее началом развивались цивилизации. В свою очередь цивилизации способствовали развитию философской мысли через их накопление. Великие цивилизации основаны на фундаментальных принципах их философии.
Человек - живое существо, возникшее под влиянием общественной жизни и географических условий. В обществе и культуре складывались условия окружающей среды, развивали сформировавшийся живой организм цивлизации и мир мысли. В возникновении философии очень важно влияние этих трех элементов - человека, общества и факторов окружающей среды. В концепции цивилизации заключается материальное и духовное развитие общества; культура, искусство и литература в основном являются продуктами философии. В основе этих концептов понимания лежит неразрывная связь.
Ценности выступают основой социального развития. Любая цивилизация также основана на ценностях. Роль философии в сохранении ценностей и их трансляции следующим поколениям очень важна. В области философии отображается вся наша жизнь. Она, подобно зеркалу, позволяет видеть целостное изображение, перемещаясь от частного к общему. И этот целостный образ мы обозначаем понятием цивилизации.
Ключевые слова: человек, культура, общество, философия, цивилизация, цивилизованный человек, личность, культурная память, коллективное сознание, социальная идентичность.
Haji Ahmet Shimshek
Selcuk University, Konya,Turkey
The relationship between philosophy and civilization (Review article)
Abstract. The article comprehends the issues of interaction, the connection of civilization and philosophy, the relationship of culture and philosophy, culture and civilization. A comparative analysis of the concepts of civilized man, individual, personality, social identity is carried out, the place of philosophy in the formation of a civilized society is determined.
Man is the architect of the universe. He has shaped, changed and transformed the world with his actions for ages. The material and spiritual riches it has brought together have been collected under the title of civilization and it has become a heritage transferred from generation to generation. The protector of this heritage is philosophy. Philosophy assumed the role of guiding people in understanding the universe, led by the civilizations developed
and transferred their existence to the next generation. Likewise, civilizations contributed to the development of philosophical thought with their accumulation. Great civilizations were founded on solid philosophies.
Human being is an entity that lives in social life and under the influence of geographical conditions. It has developed a world of thought and established civilizations by adding environmental conditions to its accumulation in society and culture, which is a living organism. In the birth of philosophy, these three elements; The impact of human, community and environmental factors is very important. Within the concept of civilization, within a material and spiritual accumulation of a society; culture, art, literature is also basically the product of a philosophy. Between these two concepts there is a structure that is fed from each other in this context.
Values are the basis of social development. Any civilization is also based on values. The role of philosophy in the preservation of values and their transmission to the next generations is very important. In the field of philosophy, our whole life is displayed. It, like a mirror, allows you to see a complete image, moving from the particular to the general. And we designate this integral image with the concept of civilization.
Keywords: Human, Culture, Society, Philosophy, Civilization, Civilized man, Personality, Cultural memory, Collective consciousness, Social identity.
Reference
1 Gurgun T.Medeniyet, DiA, XXVII [Civilization, DiA, XXVII], (istanbul, 2003, 301p.), [in Turkish].
2 Bayraktar L. Felsefe ile [With philosophy], (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2014, 194 p.), [in Turkish].
3 Bayraktar L. Medeniyet ve Felsefe [Civilization and Philosophy], (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2016,198 p.), [in Turkish].
4 Bayraktar L. Felsefe ve Tasavvuf [Philosophy and Sufism], (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2016, 204 p.), [in Turkish].
5 Bayraktar L.Birlikte Ya§amak ve Birlikte Var olmak Üzerine [On Living and Coexistence], C. Türer (Editör) Ortak Yaçama Kültürü ve Felsefesi [in «Common Living Culture and Philosophy», (Ziraat Grup Matbaacilik, Ankara, 2017, P.107-114.), [in Turkish].
6 Oner N. Felsefe Yolunda Dü§ünceler [Thoughts on Philosophy], (Milli Egitim Basimevi, istanbul, 1995, 267 p.), [in Turkish].
7 Gynench M. Metafizik Bir Kavram Olarak Ben'ligin Tarihi [History of Self as a Metaphysical Concept], S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i, Kiçilik Ve Kimlik [Person, Personality, and Identity]. Ilgaz Felsefe Günleri[Philosophy Days] - (Divan Kitap, Ankara, 2016, 353 p.), [in Turkish].
8 Ozgen M. K. Metafiziksel [Ben Metaphysical I], S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i Kiçilik Ve Kimlik [Person, Personality, and Identity] Ilgaz Felsefe Günleri [Philosophy Days], (Divan Kitap, Ankara, 2016, 353 p.), [in Turkish].
9 Gyrsoy K. Bir Felsefe Gelenegimiz Var mi? [Do We Have a Tradition of Philosophy?], (Etkileçim Yayinlari, istanbul, 2006, 203 p.), [in Turkish].
10 Arican M. K.Birlikte Yaçamanin Felsefi Temelleri [Philosophical Foundations of Living Together], C. Türer (Editör) Ortak Yaçama Kültürü ve Felsefesi içinde [In the Culture and Philosophy of Common Living]. (Ziraat Grup Matbaacilik, Ankara, 2015, P.107-114), [in Turkish].
11 Sheriati A. Medeniyet Ve Modernizm [Civilization and Modernism], (Çev; Ahmet Yüksekoglu), (Bir Yayincilik, istanbul, 1985, 270 p.), [in Turkish].
12 Chinar Sh.Varoluççu Felsefede Bireyselcilik Ve Kimlik [Individualism and Identity in Existential Philosophy], S. Yazici- S. Coçkun (Editör) Ki§i Kiçilik Ve Kimlik [Person, Personality, and Identity] Ilgaz Felsefe Günleri [Philosophy Days], (Divan Kitap, Ankara, 2016, 353 p.), [in Turkish].
13 Topchu N. Kültür Ve Medeniyet [Culture and Civilization], (Hareket Yayinlari, istanbul, 1970, 296 p.), [in Turkish].
14 Gyrsoy K. Birleyerek Olu§mak[Coming together]/ Felsefe ve Tasavvuf Üzerine Konuçmalar, F. Bayraktar & L. Bayraktar (Editörler), (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2013, 197 p.), [in Turkish].
15 Gyrsoy K. §ahsiyet Egitimi [Personality Education], Türkiye 1. Egitim Kongresi Bildiri Metinleri'nde, H.R. Açar (Editör), (Yüzüncü Yil Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 1995, P.255-263), [in Turkish].
16 Gyrsoy K. Bir Evrensel Projemiz Var mi? [Do We Have a Universal Project?], M. Tuncel (Hazirlayan), (Etkileçim Yayinlari, istanbul, 2007, 175 p.), [in Turkish].
17 Gyrsoy K. Etik ve Tasavvuf [Ethics and Sufism]/ Felsefi Diyaloglar, S. Yücel (Hazirlayan), (Sufi Kitap, istanbul, 2008, 215 p.), [in Turkish].
18 Bozkurt Ö.Felsefi Bir Ki§i [A Philosophical Person]/lik Modeli Olu§turulabilir mi ? S. Yazici- S. Co§kun (Editör) Ki§i Ki§ilik Ve Kimlik [Person, Personality, and Identity]. Ilgaz Felsefe Günleri [Philosophy Days], (Divan Kitap, Ankara, 2016, 353 p.), [in Turkish].
19 Sartre J. P. Varlik ve Higlik [Being and Nothingness], ( £ev; T. Ilgaz & G. £ankaya), (Esen ithaki Yayinlari, istanbul, 2013, 156 p.), [in Turkish].
20 Gyrsoy, K. Varolu§ ve Felsefe [Existence and Philosophy], (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2014, 216 p.), [in Turkish].
21 Topchu N. Felsefe [Philosophy], (Dergah Yayinlari, istanbul, 2017, 371 p.), [in Turkish].
22 Bayraktar L. Türk Dü§üncesinde Portreler [Portraits in Turkish Thought], (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2014, 224 p.), [in Turkish].
23 Ozkose, K. Ahmet Yesevi [Ahmet Yesevi], Ö. Bozkurt (Editör) Türk islam Dü§üncesi Tarihi, (Divan Yayinlari, Ankara, 2019, 311 p.), [in Turkish].
24 Yesevi A. Divan-i Hikmet [Divan-i Hikmet] Segmeler, K. Eraslan (Hazirlayan). (Kültür Bakanligi Yayinlari, Ankara, 1991, 118 p.), [in Turkish].
25 Kychyk S. Mevlana [Mevlana], Ö. Bozkurt (Editör) Türk islam Dü§üncesi Tarihi [History of Turkish Islamic Thought], (Divan Yayinlari, Ankara, 2018, 249 p.), [in Turkish].
26 Oner N. Felsefi Tutum [Philosophical Attitude], F. Bayraktar (Editör) Hikmetin izinde Kenan Gürsoy'a Armagan, (Aktif Dü§ünce Yayinlari, Ankara, 2018, 285 p.), [in Turkish].
Автор туралы мэлiмет:
Хаджи Ахмет Шимшек - Ph.D., Селжук университет философия кафедрасыньщ профессоры, Алаэд-дин Кейкубат кампусы, Конья, Турция.
Haji Ahmet Shimshek - Ph.D., Professor of the Department of Philosophy, Selcuk University, Alaeddin Keykubat Campus, Konya, Turkey.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(137)/2021 167
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
