CC BY
7CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
¥ЛЫ ДАЛАНЫЦ ДАРА ¥СТАЗЫ - ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН
Н¥ркелдi Манабаев
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институтынын, 2-курс студентi
Гылыми жетекшг: Жандос Абдазимович Байзаков
АННОТАЦИЯ
Макалада казак халкынын аса кeрнектi агартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, когам кайраткерi Ы.Алтынсариннщ педагогикалык мурасы сез болады. Казак халкынын тагдырын, жаркын болашагын ойлаган тунгыш педагогтiц бiлiмдi де мэдениетл урпак тэрбиелеу мэселелерi казiрri бшм беру жYЙесiндегi дидактикамен сабактастырыла карастырылады.
Кiлт сездер: кэшби кузыреттшк, улттык кундылык, мугаим шеберлiгi,катысымдык-танымдык кузыреттшк, мугашмнщ устаздык тулга.
YBYRAY ALTYNSARIN - SOLO TEACHER OF SAUL SAMOA
ABSTRACT
The article deals with the pedagogical heritage of the outstanding teacher-educator of the Kazakh people, writer, ethnographer, folklorist, public figure of Kazakhstan Y. Altynsarin. The issues of educating the educated and cultured generation of the first teacher who thinks about the fate and bright future of the Kazakh people are considered in the context of didactics in the modern education system.
Keywords: professional competence, national values, teacher's skill, communicative and cognitive competence, teacher's pedagogical personality.
К1Р1СПЕ
¥лттын, улы устазы: «Окытушыны багалаганда, олардын юке катысты емес сездерше карап емес, олардын, епстштершщ бетше шыккан жемiсiне, ягни олардыц окушыларына карап бага беру керек» - дейдi Ыбырай Алтынсарин. Казак эдебиет тарихында ойып аларлыктай орны белек керемет педагог, улы агартушы, акын жазушы. ДYниенщ бiрiншi устазы Аристотель болса, казактын бiрiншi устазы Ыбырай Алтынсарин деп бшемш. Ол ез заманасынын iрi когам кайраткер^туцгыш педагог жазушы, казак балалары Yшiн дуниелш галымдар негiзiн окытатын, тунгыш казак мектебш ашкан улы тулга. Болыстык бастауыш мектептерi мен училищилердi уйымдастырушы. Казак елiн карангы бугауынан алып шыгып, кeзiн ашып, кeкiрегiн оятуды кездеген ел камкоршысы.
128
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
ISSN: 2181-2489 VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
HEri3ri BO^IM
Ka3aKTbiH, y-bi ®:a3ymbicbi M^xTap Oye3oB, Mötipafi Typanti ötinafi afiTKaH: «Ipi aFapTymti, o3bik caHanti sneyMeT KafipaTKepi, eHepni aKtiHHbiH apraHga KangtipFaH i3iHe, Kagipni ^ontiHa Kapan orapcaK, 3aMaHactiHa öaKcaK KeHinre Y-KeH anFticKa to-bi ofinap Kenegi. CoHga e3 eMipiHiH, eHöerirn« öapntiK khbihcbb khbih manFafinbiKTaptiHbiH öspiH eneMecreH, ^actiMacTaH öarbin öactin Ygafiti ^3an öapa ^aTKaH fflHH 30p Kafiparrbi TaHHctiH,. M^Hgafi icneH T^paKTM afiHtrnac Mrne3 TeK KaHa xantrembin a3aMarrbiK caHacti afiKtiH ^aHHaH mbiFagti. Mötipafi ga con maötiT TepeH egi» — gen niKip ^a3agrn.
ÄnTMHcapHH en öactiH öipiKTipy, xantiKTbiH Kenemeri YmÏH eKi ipi MsceneHi angtiHa MaKcar eTin Kofigti. Ohbih öipiHmici: MeKTen amtin öananapgti oKtiTy, öiniM öepy, HagaHgtiKTbi ^oro öonca, eKiHmici xantiKTBiH ofi-caHactiH ®:aHanbiKKa Kapafi öefiiMgey öongti. Mötipafi AnrbiHcapHHHiH TyraHMHa MiHe öntin 180 ^tin Tontin orap, ohbih, Ke3geH KeTKeHiHe csn KeM eKi Factip öonca ga ohbih ®:a3FaH eHöeKTepi MSHri ^ypeKTe caKTana öepegi. Ohbih sp öip ene«iHge öananapgti öiniMre OKyFa maKbipagti, spöip SHriMeci KeneMi ^aFMHaH a3 öonca ga TOKcaH ayti3 ce3gi« ToöMKTafi TyfiiHi MaKan ceKingi YnKeH MaFbiHaHti amtin öepin oTbipagti. Ohbih: «Bi3ge öeKep ^arnantiK », «0Hep öiniM öap ^prrap» gereH KnaccHKantiK mbiFapManapti y-httbik caHa, Tin, MsgeHHeT TapnxbiHga öaFa ^eraec öafintiK ®:aTbip. An eH KepHeKTi eneHgepiHiH öipi TinTi ohbi Kefiöip MeKTen KaKnanaptiHa YpaH peTiHge ®;a3Mn KofiFaH: «Ken öananap okm-bik, Bip annaFa cHHHHn. «Ken, öananap, okbihbik, OKMFaHgrn KeHinre, MKtnacneH tokmhmk. IcTiH öonap Kafitipti BacTacaHM3 annanan, OK^iMaFaH ^ypegi KapaHFMFa KapManan. Ken, öananap okbihbik, OKMFaHgrn KeHinre, MKtinacneH tokm-bIk! OK^icaHM3öananap, fflaMHHaH mtipaK ®:aFbinap, TinereHiH angtiHga,
l3geMefi-aK Taötinap - gen ^ac ecnipiMgepgi öiniMre maKbiptm oTbipagti. Ohbih eH KtiMöar apMaHti MeKTen amtin ®;ac ecnipiMgepgi öiniMre maKtipy egi.
UZBEKISTAN
www.caajsr.uz
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH
ISSN: 2181-2489 VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
Кептен ^ткен кун туып, Ыбырай Алтынсарин 1860 жылы Орынбор каласындагы баскармага Yзбей жазган етiнiш хаттарын макулдап, мектеп ашуга руксат бередг Бiрак дегенмен ол мектептi куру Yшiн Yлкен каршы керек болды. Себебi оку куралдарын алукажет едг Оган болыс баскарма басшылары суык жYзбен карап отырды. Ол кезде патша Yкiметiне де тiлшiлер керек болды, бiрак 1861жылы теклкана мугаим ретiнде айтылып жYрген Ыбырай Алтынсарин едг Ол ауыл арасында бала окытып адамдарды бiлiмге шакырып багыт берiп жYредi. Мектеп куру Yшiн ол ауылдагы жергiлiктi халыктан каржы корын жинады. Мектеп гимарат курылысына кiрiсе кетедi. Сосын 1864 жылы 8 кантарда мектептiн ашылу салтанаты еттi. Ол жерде каншама, енер, эдебиет, жалпы казак зиялыларынын емiрi дэл осы жана ашылган Ыбырай атамыздын мектебiнен бастау алды. Эрине Ыбырай Алтынсарин «Халык мектептерi YMrn ен кернекть муFалiмi» - деп казакка енбегi сiнген акын жазушылардын бiрi болатын.
КОРЫТЫНДЫ
Казiрri заманнын муFалiмдерi Ыбырай сиякты балаларFа таFлым берiп, казак балаларын окытып тэрбиелеудеп Yлесiнiн тым болмаFан да Yштен бiрiне кол жеткiзе алса - мше казакта есу, ену, еркендеу, бшмге деген куштарлык оянып казак балаларынын кезi ашык кекiрегi ояу болып жетiле тYсуiне кеп Yлес коскан болады деп есептер едiм. Ыбырайдын балалар эдебиетiне коскан Yлесi «Казак хрестоматиясы енбеп». Ол орыс хрестоматиясы Yлгiсiмен 1879 жылы шь^ады. Казак хрестоматиясы негiзiнен терт белiмнен турады. 1.¥сак энгiмелер (балалар туралы) 2.Yлкен кiсiлер туралы энгiмелер. 3. ЭртYрлi елен-жырлар туралы. 4.Макал-мэтелдер туралы. Ыбырай казак хрестоматиясына, «Кара батыр», «Байулы», «Жиренше шешен», «Тазша бала», «Бай баласы мен жарлы баласы», «Таза булак», «Эке мен бала», «Сез басы», т.б мэн маFынасы зор энгiмелер енгiзiлген. Ол эдебиетте бала санасына эсер ететiн, жаксы енеге, тэлiм тэрбие беретiн Yлгiлi iстерге Yйрететiн мыкты курал бола алады.
Корыта айтканда эр казак бул енбектердi жазFан адамFа тан калмай амалы жок, казак елшде осындай бiр туар тулFа бар болFанын мактан тутайык.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. Сыздыкова Р.Кеп томдык шыFармалар жинаFы.-Алматы: Ел шежiре, 2014.
2. Алтынсарин Ы. Тандамалы шыFармалары. (КурастырFан Б.С.СYлейменов). -Алматы, 1955.
3. Алтынсарин Ы. Тандамалы шы^армалары. - Алматы: 'Тылым", 1994. -288 б.
4. Кенесбаев I. Казак тш бiлiмiнiн мэселелерi. Вопросы казахского языкознания. -Алматы: "Арыс" баспасы, 2008. - 608 б.
UZBEKISTAN
www.caajsr.uz
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
5. Cbi3gbiK;oBa P. A6afi ^9He K&3aKTbiH, sgeön Tim. - A^Mara. "Aptic" 6acnacti, 2004. - 616 6.
6. Ko6o3eBa KM. ^HHrBHCTHnecKaa ceMaHTHKa. - MocKBa: KoMKHHra, 2007. - 352 6.
131
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
