CC BY
0¥ЛЫ ДАЛА НАСИЯТТАРЫ: ТАЦБАЛЫ ТАС ТУРИЗМ1Н ТАНУ
ТУЛЕКОВА Г.Х.
ф.г.к., кауымдастырылган-профессор
ФАИЗУЛЛИНА Г.Ш
т.г.к., кауымдастырылган-профессор
СЭРСЕКЕ МЕРЕИ
Ацдатпа: Бул мацалада Казацстанныц сэулет внер1 зерттелт, асыл тас - тацбалы тасца ерекше квц1л бвл1нед1. Мацалада бул ескертюштщ шыгу тарихы, оныц зерттелу1 мен ерекшел1ктер1, цазац мэдениет1 Yшiн мацызы царастырылган. Казацстанныц улттыц мурасыныц элементi жэне мэдени мураны сацтау эд1с1 реттде цад1рл1 тастыц нег1зг1 асткттер1 талданады.
Клт свздер: Тацбалы тас, ескерткш, петроглиф,археология, символ.
Аннотация: В данной статье изучается архитектурное искусство Казахстана, особое внимание уделяется драгоценному камню- танбалы тас. В статье рассматривается история происхождения этого памятника, его исследование и особенности, значение для казахской культуры. Анализируются основные аспекты знакового камня как элемента национального наследия Казахстана и метода сохранения культурного наследия.
Ключевые слова: Танбалы тас, памятник, петроглиф, археология, символ.
Abstract: This article studies the architectural art of Kazakhstan, with special attention paid to the precious stone - tanbaly tas. The article discusses the history of the origin of this monument, its research and features, and its significance for Kazakh culture. The main aspects of the iconic stone as an element of the national heritage of Kazakhstan and a method of preserving cultural heritage are analyzed.
Keywords: Tanbaly tas, monument, petroglyph, archeology, symbol.
Елiмiздщ эр ещршде ерекше гарыштьщ куатка ие кандай да 6ip киелi жер бар, адамдар бундай жерлерге денсаулыктарын жаксарту Yшiн немесе кептеген тшектердщ орындалуы Yшiн де саяхат жасап жатады. Эр жердщ ез тарихы мен ацызы бар. Бiздщ казакстандыктар туган елкесшщ барлык тарихи, ацызга айналган жерлерш 6^i Yшiн, сондай-ак ^азакстанныц табиги деректерш элем журтшылыгына таныстыру максатында киелi карта жасауда. ^азакстанныц ¥лы даласы - аспан мен жер тогыскан, жан дYниесi улан-гайыр кец даладан пана тауып, табигатпен Yндескен елке. Мунда керкем пейзаждар мен даланыц тыныштыгы арасында Тацбалы тастыц символдык тасы кетерiлiп, элемнiц тYкпiр-тYкпiрiнен адамдарды рухани толгау мен тыныштыкты iздеуге тартады. Осы киелi жерде айтылатын уагыздар кептеген кажылар мен дiндарлар Yшiн шабыт пен iшкi езгерiстердiц рухани кайнар кезiне айналады. ^азакстанныц ерте темiр дэуiрiнiц керкем ескерткiштерi эртYрлi материалдарда: тас, металл, киiз, агаш, сYЙек жэне мYЙiзде бейнеленген ежелп енер жауhарларын керсетедi. Эр6iр нысанныц артында мыцдаган жылдар бойы байланысы сакталган елкенiц окигалы тарихыныц Yзiндiлерi жасырылган. БYгiнгi тацда ^азакстанда 35 мыцга жуык сэулет, археологиялык жэне тарихи ескертюштер бар. Бул тiзiмнiц iшiнде Тацбалы тас атты ескертюш халыктыц назарын ерекше аударуда. Мунда ежелп суретшшер салган жартас суреттерш керуге болады [1,2].
Тацбалы жартас енершщ ескерткiшi аттас тракта Шу-1лей тауларыныц оцтYCтiк-шыFыс 6елiгi, Алматы облысында орналаскан. Тацбалы тастыц тарихы сан Fасырлардан бастау алады.
Ацыз бойынша, бул тасты ежелгi кeшпендiлер бейб^шшктш, бiрлiк пен келюмшц символы ретiнде осында орнаткан. Ол халыктыц рухани саулыгын, бiрлiгiн ныгайтуга багытталган мацызды дши рэсiмдер, емшiлiк гурыптар мен уагыздар eтетiн орынга айналды. Ескертюштш зерттелу тарихы оныц 1957 жылгы А. Г. Максимовнаньщ ашылуынан жэне бYгiнгi кYнге дейiн жалгасуда. Тацбалы тас археологиялы; кешеншщ ескерткiштерiн сактау мэселес узак уакыт бойы кeтерiлген жок, бiрак казiргi уакытта оны зерттеу жэне сактау процестерi бiр-бiрiнен ажырамас.Тацбалы тас жай гана географиялы; нысан емес, руханияттыц, татулы; пен бiрлiктiц символына айналган нысан. Ол барлы; конфессиялар мен мэдениеттердш адамдарын рухани e3rn-e3i жетiлдiруге жэне коршаган элеммен Yйлесiмдiлiкке деген орта; умтылыспен бiрiктiредi. Бул сикырлы жерге бару катысушыларга ерекше тэж1рибе экеледi жэне оларга iшкi жары; пен даналыкты табуга кeмектеседi [2].
Тацбалы тас петроглифтерш консервациялауды куру 1990 жылдан басталып, 2013 жылы ^ырым аралыныц гылыми-реставрациялы; зертханасыныц жумысымен аякталатын Yш кезецнен eттi. Жумыстыц бiрiншi кезещ 1990-1993 жылдар аралыгын камтиды. Тастарды желiмдеу бойынша тар тапсырмаларды орындаудан ескертюшт пэнаралы; зерттеуге негiзделген кещрек жYЙелiк тэсiлге кeшумен сипатталады. Бiрiншi кезецшц негiзгi нэтижелерi бYгiнгi кYнге дешн колданылып келе жаткан консервацияга арналган композицияларды тацдау, сонымен катар ескертюштш микроландшафтына аукымды араласуга жэне кескшдемелш беттерге тiкелей профилактикалы; жумыстарды жYргiзуге жол берiлмейтiндiгi туралы корытынды.
Тацбалы тас кешеш ескерткiштерiнiц ец ^п тYрi петроглифтер болып табылады, олардыц жалпы саны 5000-га жуы;. Тацбалы петроглифтерш сактауга багытталган алгашкы зерттеулердi 1990 жылы «^азпроектреставрация» институтыныц гылыми-тэж1рибелш зертханасы «Тацбалы трактiнiц жартас суреттерш консервациялау» жобасы аясында жYргiзiлдi. Бул жоба жартастагы eнер ескерткiшiн сактаудыц мацыздылыгын тYсiнуiн институт директоры Б.Т Туякбаеваныц аркасында жYзеге асты. Алайда, жумыс барысында практикалы; консервациялау бойынша аукымды жумыстарга кажеттi мэлiметтердiц болмауына байланысты киындыктар туындады. Жобаныц бастапкы максаттары айтарлыктай кецейтiлген сэулетшi Е.Н. Рипинская, эр тYрлi сала мамандарын - топографтарды, археологтарды, геологтарды, геохимиктердi тарта отырып, ескерткiштi кешендi зерттеу багдарламасын жасаган болатын. 1993 жылы сэулетшшер Е.Н. Рипинская жэне Е.Л. Яценко II топтагы петроглифтердiц коры; аймактарына сараптама жYргiздi. Сараптама нэтижес олардыц жагдайы туракты, уйымдаскан жYЙеде калыпты жумыс iстеп турганыц корытындылады.
Жумыстыц екiншi кезецi 2002-2006 жылдар аралыгын камтыды. ЮНЕСКО жобалары аясындагы кец аукымды халыкаралы; ынтымактастыкпен жэне эртYрлi елдердiц мамандарымен тэж1рибе алмасумен ерекшеленедь Жумыстыц екiншi кезецiнiц нэтижелерi «Орталы; Азияныц жартас eнерi ескертюштершщ кужаттама стандартыныц» бeлiгi ретiнде Тацбалы тас петроглифтерш сактау стратегиясын, кескшдш бетiнiц жагдайын сипаттау формаларын эзiрлеу болды.Тэжiрибелiк консервацияны жалгастыру Yшiн композициялар мен эдiстердi тацдауга мYмкiндiк беретш петроглифтердi сактаудыц кец аукымды тапсырмаларын орындау бойынша тэжiрибелiк жумыстар жYргiзiлдi.
Алдыцгы кезецдердiц нэтижелерi бойынша жумыстыц Yшiншi кезецi 2008-2013 жылдар аралыгы. Тацбалы тас петроглифтерiн консервациялаудыц соцгы кезецi болып табылады. Алгашкы ею кезецдегi тэжiрибелердiц жол берiлмейтiн нэтижелерш ескеретiн консервацияга арналган кужаттаманыц жаца турлер^ жаца эдiстер мен технологиялар эзiрлендi, консервациялау тактикасы аныкталды, тэж1рибеде сэттi колданылды. Белгiлi бiр тэж1рибе жинакталып, баска елдердiц мамандарына бершдь Петроглифтердi консервациялау процесiнiц дискреттi каржыландыруга тэуелдiлiгi терiс фактор болып табылады, бiрак сонымен бiрге мэжбYрлi
Y3rnicrep алдыцгы кезецнщ барлык нэтижелерiн талдауга, ец жаксы эдiстер мен материалдарды тацдауга жэне кателердi кайталамауга мYмкiндiк бередi. Эткен, оныц Heri3rici - геоморфологтыц катысуынсыз, тацбалы кешенiнiц табиги ландшафтына эсер ететш ескерткiштi консервациялау, абаттандыруды, жоспарлау, жобалау жэне жYзеге асыру [3].
Авторлардыц археологиялык зерттеулерiнiц нэтижесiнде ею мацызды жартас eнерiнiц Тамгалы тас мен ^ул-Жабасы арасында орналаскан Аккайнар мэдени ландшафтында 6100-ден астам жартаска кашалган суреттер кужатталды. Оныц 800-ден астамы кене тYркi дэуiрiне жатады. Оныц iшiнде шагын топты тацбалар курайды, олар ата-баба меншiгiне, оныц шшде малга койылган аталык белгшер. Бул тацбалар ерте тYркi дэуiрiнен 20 гасырдыц басына дейiнгi кещрек кезецге жатады. Жартастагы суреттер жануарлардыц, ацшылардыц бейнелерi, сонымен катар абстрактш ернектер болып келедi. Оларды осы аймактыц ежелгi тургындары жасаган жэне олардыц дYниетанымын, eмiрдегi куаныштары мен уайымдарын бейнелейдi.Тацбалы тастагы сызбаларды, оларды жасагандар Yшiн сикырлы немесе гурышъщ мэнi болган деген пiкiр бар. Олар сол кездеп мэдени-элеуметтiк аспектiлердi бейнелейдi жэне бYгiнгi кYнi ежелп когамдардыц eмiрi мен дYниетанымын жаксырак тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Тамгалы тастагы жартастагы суреттердi зерттеу археологтар мен зерттеушшерге мыцдаган жылдар бурын осы жерлердi мекендеген халыктардыц тарихы мен мэдениетсмен терецiрек танысуга мYмкiндiк бередг Бул суреттер тас дэуiрi туралы мацызды акпарат кeзi болып табылады жэне ежелп ата-бабаларымыздыц eмiрiн бiлуге кeмектеседi. 2014-2021 жылдарда ^ырым аралыныц гылыми-реставрациялык зертханасына келушшер граффитиiнiц камуфляжын аяктауга мYмкiндiк бермеген петроглифтердi консервациялауды каржыландыруда тагы бiр Yзiлiс болды. Бул мYмкiндiк 2022 жылы «^азреставрация» РМК-мен жасалган келiсiмге сэйкес берiлдi. ^аржыландыруды ^азакстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлiгi «Тацбалы археологиялык ландшафтыныц петроглифтерi, кола дэуiрi, орта гасырлар мемлекеттiк тапсырмасын жYзеге асыру шецберiнде бeлдi [4,5].
^орытындылай келе, ^азакстандагы Тацбалы тастыц символдык мэнi- жай гана суык гранит блоктары емес, бул eлкенiц руханиятыныц, тарихыныц жэне ежелгi дэстYрiнiц кeрiнiсi. Оныц кудiреттi катысуы элемнiц эр туктршдеп адамдарды eзiне тартып, оган рухани бiрлiк пен табигатпен Yйлесiмдiлiктiц мацыздылыгын еске салады. Бул киелi тас ^азакстанныц мэдени-рухани мурасыныц курамдас бeлiгiне айналып, сан гасырлык дэстYрлер мен заманауи сенiм кeрiнiстерiн бiрiктiрдi. Тацбалы тас басында eткiзiлетiн дiни сенiмдер, медитациялар мен рэамдер катысушыларга рухани терецдiк пен шю eзгерiстер элемiне жол ашады. Осынау гажайып мекендеп улан-гайыр дала уагыздары адамныц табигатпен байланысыныц мацыздылыгын, ата-бабаларымыздыц рухани мурасын кeздiц карашыгындай сактау керекттн, eнер мен рухани бшмнщ кудiретiн еске салады. Тацбалы тасы eзiнiц символикасы мен сикырлы кYшiмен мыцдаган дiндарлар, iзденушiлер мен руханиятты CYЙетiндердiц орны болып кала бередг Мунда эртYрлi мэдениеттер, нанымдар мен дэстурлер бiрiктiрiлiп, адамдарды рухани кемелдшке жэне элеммен YЙлесiмдiлiкке умтылуда бiрiктiредi. Тацбалы тастыц нышандык тасы уакыттыц мызгымас айгагы жэне болашак урпак Yшiн шабыт болып, оган бет бурган эрбiр адамга рухани жолдыц улылыгын жэне жан мен руханияттыц терецдшне ену аркылы iшкi eзгерiстердiц кYшiн еске салады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИТТТЕР Т1З1М1
1. Лукпанова Я., Антонов М., Джумабекова Г., Базарбаева Г. «Мгновенно убивающий вепрь»: по материалам комплекса сарматского времени Урысай-2 (Западный Казахстан). Археология Казахстана. 2023. № 1 (19). с. 179
2. Товмасян Г. «Туризм в странах ЕАЭС: Перспективы развития» 2021. с. 42
3. Чарлина Л. «История становления заповедника петроглифов Тамгалы» // Казахстанская археология. 2024. № 1 (23). с. 306, 307
4. Герман Л., Железняков Б. «Тамгские петроглифы из Аккайнара (Алматинской области) в Казахстане» // Казахстанская археология 2023. 4 (22), с. 140-141.
5. Алтынбеков К., Чарлина Л.Ф., Алтынбекова Э.К. «Сохранение резьбы по глине из цитадели городища Кулан» // Археология Казахстана (Казахстан археологиясы). 2022. № 1 (15). с. 126127.
