БАЯНЖҮРЕК ТАУЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ОРЫНДАР: ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ҚҰПИЯСЫ Текст научной статьи по специальности «Прочие гуманитарные науки»

БАЯНЖYРЕК ТАУЛАРЫНДАГЫ ТАРИХИ ОРЫНДАР: ЗЕРТТЕЛУ1 МЕН Ц¥ПИЯСЫ

ЭНДАС ЕРШАТ

I^aHCYripoB атындагы Жетiсу университетi «Zhansugurov college»- ныц аударма ici жэне агылшын тiлi нэшшц окытушысы, макистр

БАЙЫРБАЕВА БАКЫТГУЛЬ СЕИТОВНА

I.ЖанcYгiров атындагы Жетюу универcитетi «Zhansugurov college»- нщ тарих жэне когамтану пэншщ окытушысы,

ДАУЛЕТЦАЗИНОВ АЙДОС ЕД1Л¥ЛЫ

I.ЖанcYгiров атындагы Жетюу универcитетi «Zhansugurov college»- ньщ география пэншщ окытушысы, педагогика гылымдарыныц магиcтрi

КАБДРАХМАНОВА ГУЛЬЗИЯ СЛЯМБЕКОВНА

I.ЖанcYгiров атындагы Жетicу университет «Zhansugurov college»- ныц шетел тш пэншщ окытушысы

КЫДЫРБЕКОВА ЭЛЬМИРА СЕР1КЦЫЗЫ

I.ЖанcYгiров атындагы Жетicу универcитетi «Zhansugurov college»- нщ дизайн пэншщ окытушысы, Педагогика жэне психология магис^

Аннотация: Жетгсу облысы, Ацсу ауданына царасты Баянжурек тауларында тарихтыц талай цупиясы жатыр. Оган оц1рд1ц эр тукп1р1ндег1 табиги жэне археологиялыц ескерткштер мен оларга жург1зшген экиспедициялыц зерттеулер барысында аныцталган тужырымдар нег1з болады. Эрине, бул мацалада оныц бэрШц сипатын толыц корсете алмаймыз. Б1з соныц гшгнде журтца толыц жете цоймаган эрг оцгр омгргмен етене жацын бгрнеше тарихи нысанга тоцталмацпыз.

Трек свздер: Жет1су, Баянжурек, Крапал оц1р1, Шецбар тас, цалацай, мэдениет, археология, Ж1бек жолы, ерте орта гасыр, тогызцумалац, ойын тацтасы, Кызылжар шайцасы.

2017 жылы «^азакстанныц касиетп жерлершщ географиясы» жобасы басталып, Алматы облысы бойынша комиссия к¥рылып, жумыс бастады. Мен сол комиссияныц топ жетекшici ретшде бiраз дYние жасадык. Сол кездеп Алматы облысы аумагында тсркеуге алынбаган 500 нысан аныкталып, оныц 57-i ^азакстанныц жалпыулттык жэне ещрлш каcиеттi нысандар тiзiмiне енгiзiлдi. Содан берi де жетicулык елкетанушылар тынымсыз ецбектенш жYрiп, тагы да бiраз купиясы кеп тарихтыц актацдактарын аныктады. Сол катарга «Шецбер тас» абсерваториясы мен Тогызк¥малак такта тасын жэне «кызылжар» шайкасы болган жер мен <^Y3 оба, ^ыз бейiтi» тарихи орнын жаткызуга болады[1].

^ола, сак, тYркi кезецдерiнен бастау алатын аспан кещспгш бакылау, гибадатхана кызметтерiн аткарган «Шецбертас» (Калакай) абсерваториясы БаянжYрек (279м) тауы мен ^аратау жотасыныц (3289м) аралыгындагы КYрецбел ойысында тецiз децгешнен 1830м биiктiктегi С¥ЦкарбYЙен езенiнiц сол жак жагалауында орналаскан. Ол кола, сак, YPкi кезецдерiн тэн астрономиялык бекет, гибадатхана кызметтерiн аткарган. Обсерваторияныц

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

тура ортасында алапат сел ысырып экелген бшктш 2,5-3 м болатын YKeH ;ойтас жатыр. Осы тастьщ айналасын малта тастармен ;оршалган шецбердщ жэне кещспктщ Heri3ri терт багытын керсететiн солярлы; белпшц болуына байланысты «Шецбер тас» кешенi аталган. Ал оныц айналасына келденец кимасыныц елшемдерi 50-100см-ден асатын iрi жэне орташа малта тастардан туратын шецбер жэне ортасындагы Yлкен тас аркылы кещспктщ терт багытына (солтYCтiк, ощуспк, батыс, шыгыс) багытталган тастан каланган сызы; бар[2].

Шецбертас кешенiндеri солярлы; белriлерде дYниежYзiнiц кептеген халыкына орта; КYндi бейнелейтiн солялы; белriлер бар. Муныц iшiнде, 1-шi ортасында нYктесi бар карапайым солярлы; белri; 2^i кещспктщ терт багытын керсететiн солярлы; белri; 3-шi кеп сэулелi солярлы; белri; 4-шi керкем солярлы; белп.

12 3 4

IV сурет.

Жогаргы тас гасырынан ;ола дэуiрiне етпелi кезецдердщ езiнде КYнrе табыну ежелп тургындардыц, малшылардыц, ацшылардыц ;уралында, турмысты; буйымында, эдет-гурпында керiнiс тап;ан. ^аза;стан аумагын мекендеrен халыщтардыц солярлы; белriлерi неriзiнен адамдар мен оныц тургын Yйлерiн терiс кYштердiц кауiп-катерiнен са;тау, жалмауыздардан ;оргау кызметiн ащарган.

Еылыми жазба деректер мен мэдени мураларга жасалган талдаулар -;оршаган орта жагдайына тэуелдi ;ола, са;, тYркi кезецiнде тэцiрrе табынган ^аза;стан аумагын мекендеген ежелri халы;тардыц эдет-урпында солярлы; белriлер жиы кездесетiнiн керсеттi.

«Шецбертас» гиадатханасындагы бiз таныс;ан толы; шецбер мен оныц ;урамдас белiктерiн ерте замандагы са;, тYркi кезецдерiндеri Жетюуда мекендеrен халы;тар аспан шыра;тарыныц орны мен ;озгалысын, жылдыц эр тYрлi мезriлiнде ауа райын болжау ма;сатында ;олданган. Мундай ежелri обсерваторияныц ар;асында алуан тYрлi дэстYрлi

болжам мен сэуегейлшке сеп болатын астрономиялы; кYнтiзбе секiлдi жулдызды аспанныц картасын жасауы да ы;тимал.

«Шецбер тас» орналас;ан аума;тан бiрнеше ша;ырым жерде Баласаз кене ;ала орны жатыр. Одан он ша;ырым жердеп Ашыбула; ауылыныц iрrесiнде тагы бiр кене ;ала орны бар. Француз королi IX Людовиктiц буйрыгымен ^ара;орым ;аласына жолга шы;;ан саяхатшы Гильом Рубрук Екюгыз ;аласынан еткеннен кешн Сар;анга ;арай бет алады. ^аз1рп кезбен ;араганда ЕкiоFыз, ДYЦrене ;алашыгы орналас;ан Кексу мен ^аратал езеншщ бойынан ^ойлывда жететiн екi баFыт бар. Бiрi СаFабYЙен, ^ызылаFашты басып ететiн жол. Осы баFытта, яFни, СаFабYЙен ауылыныц iрrесiнде зерттеушiлердi кызыктырмаFан таFы бiр кене ;ала орны жатыр. Ендi бiрi ^апал ауылын басып етiп, БаянжYрек ар;ылы Баласаз, Ашыбула; ар;ылы ^ойлыеда жететiн жол. Рубурктыц жазбаларын зерделеп керrенде ол екiншi баFытпен жYрrен деп ай^а эбден болады. Себебi, Рубурктi «Шецбер тас (;ала;ай)» абсерваториясын керу кызыктырмай ;оймады. Тiптi, оныц жазбаларында Баласаз ;аласына келrенi туралы деректер де осы ойымызды на;тылай тYседi.

Баласаз бен «Шецбер тас» орналас;ан аума;тыц аралыFында кептiц кецiлiн аударFан ею тарихи ;оныс бар. Оныц бiрi еткен Fасырдыц алдыцFы жартысына тэн кене ;орым. ОндаFы зираттар езен а^арынан тасып жеткiзiлrен малта тастармен ;оршалып, эр ;абырдыц мацдайына тас;а кашалFан латын, кирил, тете жазуы бар белri ;ойылыпты. Соныц бiразы ешiп, окуFа киындык тудырды. Осыпан дейiн тархшылар мен елкетанушылардыц назарына iлiнбеrен ;орымды зерттеу керек. «Бул 1930 жылдардаFы куFын-CYрriн кезiнде ;айтыс болFандарды жерлеrен жер болуы мYмкiн», - дейдi археологтар.

Ендi бiрi, Кексай езенiнiц ацFарындаFы жотадаFы жалпа; тас;а ойылFан тоFызкумлак тасыныц жанында тастан Yйiлrен 5 ;орым бар. Оныц келемдi Yшеуi бiр сызыщтыц, кiшiлеу екеуi бiр сызы;тыц бойында орналас;ан. Одан ары тау бектерше ;арай кiшiлеу таFы бiр ;орым

керiнедi. Таспен Yйiлrен бес ;орым мелшермен кейiнri орта FасырFа, ал арFы жаFындаFы ;орым тYркi дэуiрiне тэн жэдirер[3].

- Бурындары тоFызк¥малак ойылFан та;та тастыц екi жаFында адам отыруFа ыцFайлап жасалFан, тYрлi тацба ойылFан екi Yлкен ;ара тас болушы едi. Бiрнеше жыл бурын оны элдекiмдер ;азып, келшне тиеп алып кетiптi. Осы тасты да бiр кYнi урлап кетпесш деп ^нь тYнi кYзетiп жYрмiз. Бул байлы;ты ел болып корFаFанымыз жен, - дейдi ауыл турFындары.

ТастаFы ойын та;тасыныц уа;ытын деп басып айту ;иын. Алайда, мацайындаFы KорымFа ;арап кейiнri орта FасырFа тэн деуrе болады. Оны суретке тYсiрiп, елiмiзrе танымал археологтарFа жберш едiк. Олар ашы; аспан астындаFы ойын та;тасы Аустралия, Швейцарияда кездескен деген болжам айтты. Терецiрек зерттеудi талап ететiн жацалы;.

Эткен жылы жетюулык елкетанушы ^ажет Андастыц кешендi зерттеушщ нэтижесiнде ^апал шаткалындагы осыдан 300 жыл бурын казактыц Yш жYзiшц 100 батыры бас косып, ел

коргау жолында кайтыс болган «^ызылжар шайкасы: ЖYЗ оба жэне ^ыз бейт» тарихи кешешшц орны аныкталып, аукымды жумыстар жYргiзiлдi.

Тарих бетшде жазылган Жетюу ещршде болган Орбулак (Кербулак жэне Панфилов аудандары (1643 ж) Аркасты (Жетiсу) колаты (Алакел ауданы (1664 ж.), , ^ызылжар (Аксу ауданы 1697 ж), Ацыракай (Жамбыл облсыньщ ^ордай, Адматы облсыныц Жамбыл аудандары (1729 ж), Бестебе (Саркан ауданы 1746 ж), Сегет (Ойрантебе) (Кеген ауданы 1749 ж), ^азак кытай эскерлерi согыскан Борша (Алакел ауданы 1756 ж), ^оцырелец (Панфилов ауданы 1756) т.б. шайкастары туралы мэлiметтер толык емес, жауаптан герi купыялары кеп. Тарихи согыстар болган жогарыда аталган киелi орындардыц катарына шамамен 1698 жылдары ^удайназар батыр Тэцiрбердiулы бастаган 100 казак сарбазы мен мерген кыз ГYлайым жоцгар шапкыншыларын екi кYн бегеген «^ызылжар» шайкасын жаткызуга болады[4].

Тарихи деректерге, ел аузында сакталган ацыз эцпмелерге, жер су аттарыныц этимологиясына жасалган талдауларга сэйкес, 1635-1758 жылдар аралыгында Жетюу Алатауыныц Лепсi, Саркан, ^аратал, езендершщ жогаргы агыстарында казактар мен жоцгар калмактары 100 жылдай катар коныстанганын айгактайтын деректер бар. Оны ^аратал езенi алабыныц жогагы агысындагы Бурканбулак, Шыжы, Мукыры сыякты жергiлiктi жер-су аттары, ^ора езенiнiц ^араталга куяр сагасында будда храмыныц орыныныц сакталуы дэлелдейдi[5].

«^ызылжар» шайкасы ^ора шаткалыныц ^апал, Балыкты езендерiнiц суайрыгы болып табылатын Мыцшуцкыр тауыныц ец бшк белiгiндегi шагын топпен согысуга колайлы бYркенiштiк касиетi бар тiк жартасты асуда болган.

^удайназар батыр бастаган казак жасактарыныц жауды бегеуi казiргi Аксу, Ескелдi, ^аратал аудандары аумагында мекендеген жергiлiктi халыктыц кауiпсiз жерге кешуше, «^арауыл тебелерде» от жагып жаудыц карулы жасактарыныц шапканын айгактайтын белп беру аркылы жоцгар калмактарыныц шабуылын тойтаратын кYш жинауга, согысатын колайлы орынды тацдауга мYмкiндiк бердь

Сол кезецдерде казактар жан-жагы жаксы керiнетiн биiк тебелерде туракты бакылау жYргiзетiн карауыл койган. Олар жау жасактары жакындага жагдайда от жагып жергшкп халыкка белгi берiп отырган. Олар елiмiздiц барлык жерiнде камтыган. Оны казiргi кезецде елiмiз аумагында кездесетш «^арауылтебе» атаулары айгактайды.

Эюшшке карай, койы коралас болган казак пен жоцгар калмактары арасында кактыгыстар, сурапыл согыстар жиi болып турган. БYгiнгi тацда «Орбулак», «Ацыракай», «Ойрантебе» шайкасы болган жерлер республикалык жэне ещрлш мацызы бар киелi орындар тiзiмiне енгенiмен 1698 жылдары ^удайназар батыр бастаган «^ызылжар» шайкасы болганын айгактайтын казак сараздары, ^удайназар батыр мен 18 жасар кызы ^лайым жерленген «ЖYЗ

оба», «^ыз бейт» тарихи орны элi киелi орындар тiзiмiне енген жок. Бул алдагы ^ннщ еншiсiнде.

Биылгы жылы БаянжYрек тауларынан тагы да бiркатар тарихи орынаныкталды. Оны темендеп суреттерден керуге болады.

Бул тарихи кешендер

жайлы зерттеушiлер мен елкетанушылар тынымсыз ецбектенш келедi. Оныц купиясын ашып, журттыц игiлiгiне берiлер кYнде алыс емес.

Айта кетерлш, ЖетiсудаFы касиеттi жерлердi аныктау мен коргау жумысы кешнп

кездерi колFа алынбады. Бул ютщ басы-касында жYрген елкетанушы, тарихшы, шежiрешi, географ, архитектор, таFы да баска сала мамандарыныц жумысын реттейтiн зацды; жэне кукыкты; негiз элi калыптаскан жок. Касиетп нысандарды кешендi зерттеу жумысы ойдаFыдай жYргiзiлмегендiктен оны элемге насихаттаудыц жолы калыптаспаFан. Осы кедергiлердi шешуiмiз керек.

1. «Жетiсу» тазеп, №41, 8 сэуiр 2023 жыл, ТалдыкорFан

2. https://7-su.kz/m/news/show/8375/

3. https://7-su.kz/news/cat-4/15477/

4. https://aqiqat.kazgazeta.kz/news/11819

5. https://egemen.kz/article/321721 -babalar-izin-dganhghyrtty

ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР: