CC BY
10КЕЦ ТЫНЫСТЫ КЕМЕЦГЕР АЦЫН - ШОЦАН УЭЛИХАНОВ
Манабаев Нуркелд1
Ташкент облысы Шыршы; мемлекеттiк педагогика институты ^азак тiлi мен эдебиетi багытыныц 2-курс студентi https://doi.org/10.5281/zenodo.6636360 Аннотация. Шоцан Шыцгысулы Уэлиханов - цазац галымы, тарихшы, этнограф, фольклортанушы, саяхатшы, агартушы жэне шыгыстанушы. Эскери министрлж Бас штабыныц Эскери-гылыми комитетгнде, Ресей империясы Сыртцы ¡стер министрлгггнгц Азия департаменттде цызмет етт1.
Krnmmi свздер: цазац галымы, тарихшы, этнограф, фольклортанушы, саяхатшы, агартушы жэне шыгыстанушы.
ШИРОКО ДЫШАЮЩИЙ КЕМЕНГЕРСКИЙ ПОЭТ - ШОКАН
ВАЛИХАНОВ
Аннотация. Чошн Чингисович Уалихс1нов — казахский учёный, историк, этнограф, фольклорист, путешественник, просветитель и востоковед. Служил в Военно-учёном комитете Генерального штаба Военного министерства, Азиатском департаменте Министерства иностранных дел Российской империи.
Ключевые слова: казахский учёный, историк, этнограф, фольклорист, путешественник, просветитель и востоковед.
WIDE BREATHING KEMENGER POET - SHOKAN VALIKHANOV Abstract. Chokan Chingisovich Ualikhanov - Kazakh scientist, historian, ethnographer, folklorist, traveler, educator and orientalist. He served in the Military Scientific Committee of the General Staff of the Military Ministry, the Asian Department of the Ministry of Foreign Affairs of the Russian Empire.
Key words: Kazakh scientist, historian, ethnographer, folklorist, traveler, educator and orientalist.
К1Р1СПЕ
^азак эдебиет тарихында ешпес iз калдырган казактыц бiр туар азаматы улы гулама ойшыл, агартушы, тарихшы, кец тынысты кемецгер акын- Шокан Уэлихановты улы жазушы ретшде танимыз. Расында да аз уакыт емiр сYрсе де кептеген мэлiметтер мен каншама туындылар жазган Шокан Уэлихановтыц емiрiне кез салсак.
Шокан Шыцгысулы Уэлихановтыц шын есiмi Мухаммед ^анафия 1835 жылы ^останай облысы Сарыкел ауданы, ^усмурын алкабында дYниеге келедi. Оны жастайынан эжес еркелетiп «Шокканым» деп атаган содан берi Шоккан атанып кеткен. Оныц жастайынан бiлiмге деген ынтасы ете жогары болган. Экесi Шыцгыс Уэлиханулы Аманкарагай ауданыныц ага султаны болган. Сол себепт де оныц YЙiне кептеген данагей билер, кернектi екшдер жиi-жиi конак болып келiп отыратын. Шокан солар келгенде конактардыц касынан шыккпай олардан есiткен ацыз-эцгiмелер, ертегшерге, елец-жырларды ынтык болып тыцдап отыратын. Оныц эжесi Айганым, Шоканга тэлiм-тэрбиенi, бiлiмге деген куштарлыгын асыруда, Yлкен ыккпалын тигiзген.
Шокан негiзiнен хандар урпагында дYниген келген оныц аргы атасы Абылай хан XVII гасырдыц айбынды ханы болган. Ал атасы Уэли патша Yкiметiн ресми тYPде
бекггкен казактыц ец соцгы ханы. Экеа Шыцгыс ^усмурын ауданыныц ага султаны, бiлiмдi адам болган. Шокан 12 жасына дейiн ^усмурындагы мектепте окып, мусылманша хат таниды. Шокан ауылдык бастауыш мектепте окып жYрiп-ак араб, парсы, шагатай тiлдерiн жетш мецгерш алады. Шоканныц жакын туыстарыныц естелiктерiне карап отыра, ол бала кезшен -ак бiлiмге бейiм эрi кумар болгандыгын ацгарамыз.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЭД1СТЕМЕЛ1КТЕР1
Шоканныц экесi 1834 жылы Омбыда Сiбiрдiц казак эскери училищесiн бiтiрiп шыгады. Содан кешн орыс армиясында жогары эскери шен - полковник атагын алады да ^азакстанды баскару аппаратында бiршама жауапты кызметтердi аткара отырады: ^усмурын округшщ ага султаны, Сiбiр кыргыздарыныц облыстык баскармасынын кецесшю, Кекшетау округшщ ага султаны болып тагайындалады. Ресейдщ алдында ащрген ецбектерi Yшiн оган емiрлiк мура ретiнде «дворян» атагы бершдь Шоканнын анасы жагынан туыс нагашылары — Баянауыл елкесiндегi атакты Шормановтар эулет болган. Шорманов Муса орыс армиясыныц полковнигi, белгiлi казактыц арка CYЙер биi, Баянауыл сырткы округыныц ага султаны болган.
Шоканныц емiр жолындагы ец керемет жэне есте каларлыктай орны Омбыдагы Кадет корпусы болатын. Аталмыш оку орнына оныц экесi Шыцгыс 1847 жылы экеп орналастырады, ол кезде Шокан не бэрi 12 жаста болган. Шоканныц келешеп мен бар талантын ашылуына Yлкен Yлес коскан оку орны десекте адаспаймыз. Бул жерде жабык эскери орны болганы мен кептеген пэндердi эскери сабакка коса ететш болган. Ол жерде орыс тш мен эдебиетi, физика, математика, философия, география, тарих пэндерi жетiк мецгершер едi.
Шокан Кадет корпусына алгаш келген кезiнде орыс тiлiн мYлде бiлмейтiн едi. Бiрак бiлiмге деген ынтасы, зеректiгiнiц аркасында тезде мецгерш алады. Шоканныц корпуста бiрге окыган жакын досы Г.Н. Потанин: «Эзшщ орыс жолдастарын басып озып, Шокан тез жетшдь.. Оныц кYштi талантына талайлар-ак тэнтi болды. Ол Кадет корпусына тYCпей турып-ак сурет сала алатын едЬ>, - деп айтады. Оган ете унаган Yлгi туткан устаздарынын бiрi - орыс тш эдебиетi пэнiнен беретiн Костылецкий мен тарих пэншщ окытушысы Гонсевскийлер Yлкен кемек колын созды. Ол Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинскит тагыда баска орыс классиктерш жэне батыс эдебиетiнен Диккенс, Теккерей, Руссо шыгармаларын, «Современник» журналын Yзбей окып отырган, Шокан ол жазушы, акындардыц шыгармаларынан элемде болып жаткан барлык кубылыс дэстYрлердi бiлiп отырган.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1
Шокан Уэлиханов Кадет корпусындагы окуыныц соцгы жылдарында-ак езiнiц ел журтына деген CYЙiспеншiлгi, терец ойымен жогары бiлiмi езiндiк кезкарсы езгере тYCкендiгiн, туган халкыныц кажет-муктаждыгын пайымдап, не кажет екенiн сезiне алатындыгын танытты. Ол орыс эдебиетi мен тш жэне тарих пэндерiн жетiк мецгерш, сол саладагы тужырмыдарды озык мецгере алатын, гылыми пайымдауды жетiк YЙрене тYCкен болатын. Оныц зерттеушiлiк кабшет де осы корпуста окып жYргенде бiртiндеп дами тYCкен едi. Ол эаресе жазгы демалыс кезiнде ез ауылында жYрген уакытында ел ауызындагы ацыз-эцгiмелердi, кисса-дастандарды, елец-жырларды, жинап кагаз бетiне тYсiрiп жYPдi. Оныц ец алгашкы туындыларыныц бiрi казакка эйгш шыгармалардыц бiрi
«^озы Керпеш - Баян сулу» шыгармасы едь Шоканныц бул кабшетше, дарынына тэнп болган орыстыц эйгш галымы Петербург унверситетшщ профессоры И.И.Березин бул зерттеулерге назар аударып талантына кызыга карайды. Шоканныц зерттеушiлiк кабшетш байкаган галым оны ез тарапынан ескi жазу ескерткiштерiн зерттеуге ез жанына алады. Сол кездщ езшде оныц бойында тагын бiр зор дамыган сурет салу дарыны сезшп туратын. Ол бос уакытыныц кебш сурет салуга жумсайтын, суреттерi езi туылып ескен Сырымбеттщ тогай, кырлары кец жайлаулары, коныстарын бейнелейтiн деп суреттейдь Г.Н.Потанин: «Бiз бiрге окып жYргенде менщ дэптерiмнiц барлыгын ез жазбаларымен толтыратын. Ол суцкарды калай баптау калай карау керектiгiн ете жаксы бiлер едi. Дауылпаз бен суцкардыц суреттерiн салып ол маган жазбаларымды толыктыруга кемек берер едЬьдеген болатын.
ТАЛЦАЛАУ
Ол Кадет корпусын бiтiрген соц 1853 жылы он жет жаска аяк басканда, батыс Сiбiр генерал губернаторыныц жанына жумыска кабылданды. Бiр жыл етер етпес, ол шыгыс аудандарын баскаратын генералдыц адьюданты болып тагайындалды. Одан кешн 1854 жылы Орталык Азияга саяхат жасап сол жердеп халыктардыц тарихын, этногрофиясын, халыктыц турмыс-тсршшгш зерттеуге ез Yлесiн мол косты. 1856 жылы полковник М.М.Хоментовский басшылыгындагы эскери-гылыми Ыстыккел экспедициясына катысып, кыргыз елшщ тарихы мен дэстYiрiн зерттейдi. Элем галымдары арасында туцгыш рет "Манас" эпосыныц ец шурайлы белiгi "Кекетай ханнын ертегiсiм жырларын халык арасынан жазып алады. Ол Ыстыккел сапарында бiр шыгармаларды емес одан да баска материалдарга ие болды: «Жоцгария очерктерг», «Кыргыздар туралы жазбалар», «К,азацтыц халыц поэзиясыныц тYрлерi туралы», «Ыстыцкел сапарыныц кYнделiгi», «Кытай империясыныц батыс елкеа мен К^лжа цаласы» осы ецбектердi iзденiп тауып кагаз бетше тYсiруге кол жеткiздi.
Шокан Семей, Аягез, Алматыга да келiп казактыц ауыз эдебиетi Yлгiлерiн, тарихы мен этонграфиясыныц материалдарын жинап кагаз бетiне ту^рдь
Оныц саяхаттарыныц, зерттеулерiнiц iшiндегi ец комактысы жэне ец кауiптiсi болган саяхаты ^ашкарияга болган сапары едь Шоканга дейiн бул жердi бiрде бiр галым зерттемеген едi. Оныц тым биiкке кетерiлуiне себепшi болган сапары едь Ол жерге Шокан саудагер ретшде кiрiп келдi, ^ашкарияныц экономикалык саяси курылымын зерттеп, оныц тарихы мен этнографиясынан кептеген материал дар жинауга кол жеткiздi.
^ашкарияга сапарынан кейiн Сырткы iстер миниспршщ арнайы шакыруымен Петербургта бiр жылдай жумыс iстейдi. Экiнiшке орай ол «Туберкулез» ауыруымен ауырып Сырымбетке кайта оралады. Ол ез елiне келгенде халкыныц екi жактан езiлгенiн керш 1862 жылы Атбасар округыныц ага султаны болуга тырысты. Бiрак бул арманына жете алмады. Ол карсыласынан кеп дауыс жинаса да, жогарыда отыргандар оныц бедел1 мен абыройы биiктеп кетедi деп, жалган акпаратпен оныц екпе ауыруы кайта козып, наукас болганы Yшiн кызметтен бас тартты деген етiрiк акпаратпен оны бул лауазымга коймады.
ЦОРЫТЫНДЫ
Ол одан кешн ауылда бiршама болады да сосын 1864 жылы кектемнiц ^ншде Шоканды полковник Черняевтiц шакыруымен Эулиеата жорыгына косып кояды. Орыс
империясыньщ Ощуспк ^азакстан мен Орта Азияны ез кармагына карату максатында жасалган бул жорыкка Шоканды аудармашы ретiнде кызмет аткаруга кояды. Ол жерде халыкка жасаган зулымдыкты керген Шокан орыстардан ренжiп ез елше кайтады. Елiне кайткан Шокан уйленуге бел буады. Ол Тезектi теренщ ауылына келiп конады. Ол сол жердеп Тезектщ немере карындасы Айсарамен шацырак кетередi. Yйленгенiне кепте болмаган Шокан бурынгы екпе ауыруы кайта козып 1865 жылы мерт болады.
Кеп емiр сурмесе де кеп шыгармалар жазып, казак халкына аса кеп асыл муралар калдырган тарихшы елге еткен мураларын бiз урпактары мактан тутып айта жYремiз!!!
Пайдаланылган эдебиеттер тЫм1
1. Асфандиярова М. «Манас» жэне Шокан. //Алматы акшамы 1997 ж. 5 караша.
2. Бегалин С. Шокан асулары. Алматы, Жазушы- 1971 ж.
3. Бейсенова Э. Жиханкез. //Егемен ^азакстан. 2005 ж. 8-кыркYЙек.
4. Бшебаева Н. Ш.Уалиханов - талым, агартушы. //^азакстан Тарихы. 2001. № 1.
5. Бердiбаев Р. «Шокан Уалиханов жэне кыргыз ауыз эдебиеть» //^азакстан мектеб1 1989 ж. №1. 43-50 б.
6. Букетов Е. "¥лы мурат мурагерi.» //Мэдениет жэне турмыс 1989ж. №9
