CC BY
0ШОЦАН М¥РАЛАРЫНЬЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ МАЦЫЗЫ
ЭНДАС ЕРШАТ
I^aHCYripoB атындагы Жетiсу университетi «Zhansugurov college»- ньщ аударма ici жэне агылшын тiлi нэншщ ок;ытушысы, макистр
АЙНАКУЗЕВА РИТА БЕКИШЕВНА
I.ЖанcYгiров атындагы Жетюу универcитетi «Zhansugurov college»- ныц арнайы пэн ок;ытушысы
АРЧАБАЕВА САНИЯ ЖАНАТЦЫЗЫ
I.ЖанcYгiров атындагы Жетicу универcитетi «Zhansugurov college»- ныц Бастауыш бiлiм беру мамандыгыныц арнайы пэн ок;ытушысы
ДАУЛЕТЦАЗИНОВ АЙДОС ЕД1Л¥ЛЫ
I.ЖанcYгiров атындагы Жетюу универcитетi «Zhansugurov college»- ныц география пэншщ ок;ытушысы, педагогика гылымдарыныц магис^
Аннотация: Шоцан Уэлиханов зерттеген аймацтарыныц картасын цуру гсгне де зор Ynec цосты. Ол вз1 журт вткен жолдардыц сызба нусцасын цурган кезде географиялыц координатын жерг1л1кт1 топографиялыц элементтердщ эртурл1 жагдайда багдарлау мYмкiндiктерiн аныцтауга тырысты. Айтар ойымызды галымныц вз цолымен жасаган Карцара взеншц ацгарыныц, солтYстiк Тянь-Шань асуларыныц Алтынемелден Кулжага дейiнгi журт вткен жолыныц жэне Тянь-Шаньнныц сыртыныц карта-сызбалары дэлелдейдi.
Трек свздер: Шоцан Уэлиханов, этнография, Кулжа сапары, Ыстыцквл сапары, Жет^у, жер-су аттары, цола, сац, турк1 дэуiрi.
Шокдн Уэлихановтыц гылыми-картографиялы; к;ызметше к;ыргыз халк;ымен танысып Ысты; кел алабында топографиялы; тYciру ж^мысын жYргiзу максатында 1856 жылы палковник М. Хоментовскийдщ жетекшшпмен уйымдастырылган эскери-гылыми экспедициясына катысуы эсер еттi [1]. М^нда жас галым тарихи, географиялык;, этнографиялы; жэне фольклорлы; материалдар жинады. Жергшкт жыраулардан к;ыргыздардыц «Манас» эпосынан Yзiндiлер жазып алды.
Шо;ан Уэлихановтыц ^улжа сапарыныц кYнделiгiнде Верныйдан ^лжага баратын жолдыц 1856 жылы салынган карта-сызбасыныц бiр белiгi берiлген. Аталган карта-сызбаны калпына келтiру нэтижеciнде Бурак;ожыр, ^оргас, 1ле езендерiнiц Алтынемел (2928м), ^оянды тау (3459м), Буркднсарытау (4370м) жоталарыныц езара орналаскан орындаы дэл сипатталган [2].
Шоканныц ^улжага сапарыныц Омбыга кайтар жолы ^ытай мен ^азакстанныц орталы; белiгiн, Патшалы; Реcйдегi Батыс Сiбiрдi, Оралды байланыстыратын ;ыс;а сауда жолы Керб^ла;, Панфилов аудандарыныц шекарасындагы Yйгентаc асуы аркылы еткенi белгш.
1. Ш. Уэлихановтыц 1855-1858 жылдар аралыгындагы ЖетicуFа, Ыстык;кел мен батыс Кытайга жасаган саяхаты барысында аныктаган Жетicу ецiрiнiц тарихи еcкерткiштерi.
Орналаскан орны Тарихи-археологиялы; мэнi бар ескертюштердщ аты
1. 1ле езенiнiц орта агысындагы тацбалы жартас Тацбалар мен будданыц сурет
2. ^апал беюшсшщ мацындагы Суыксай ацгары Тас уцпрдеп ламакистiк кудай бейнесi
3. 1ле Алатауыныц бектершдеп Талгар eзешшц мацы Ерте орта гасырлык каланыц орыны
4. Есш eзенiнiц ацгары Ежелгi сак коргандары
5. Шелек езеншщ ацгары ^ытай немесе калмактардыц тоналган калашыгыныц орыны (будда храмы)
6. Ешкелмес, Лабасы, Баянжурек, ^ызылауыз тауларыныц баурайы Ежелп кола, сак замандарыныц коргандары мен петрогифтерi
7. ЛепсьСаркан eзендерiнiц орта агысындагы тау алды жазыктары мен Эсек eзенiнiц ацгары Ежелгi сак коргандары, ерте орта гасырлык iрi калатектi коныстар,<^йгента» корганы
8. 1ле Алатауыныц баурайындагы Есенбай езешеш Ерте орта гасырлык Алматы (Элiмата) каласы
9. 1ле ацгарындагы Шецгелдi eзеннiц мацы Ерте орта гасырлык есю калашыктыц орыны
10. Шолак тау ^ола сак турю заманыныц петрогифтерi.
11. Еш^лме^Сарынокай, Алмалы таулары ^ыпшак улпсшдеп кулыптастар
12. Аягез eзенiнiц ацгары ^озы-^рпеш Баянсулу кесенесi
Шоканныц «Ыстыккел сапарыньщ ^нделшнде кYнделiгiнде TYPKi кезещнщ балбал тастарыныц, жол бойындагы казак зираттарыньщ, ежелгi корган тебелердщ cypeirepi салынган.
Эз жазбаларында Шокан 1ленщ сол жак салалары Талгар, Шарын езендершщ салалары: Орта Шет Мерю, Кеген, Тeмipлiккe, Шелек езеншщ салалары Сатылы, ^арабулак, ^урментп, Ж1щшке Сарбулакка, олардыц агыстарыныц сипаттарын сипаттама берген. Шелектщ жагалауындагы алкаптарда мал жейтш шеп жок, тек жусан мен кызгалдак бар, бipак езеннщ жагасы тал, жиде агашы, тобылгы, жыцгыл eceтiнiн атап еткен. Шокан ез жазбаларында Шелектен Ыстыккелге баратын керуен жолы Сeгeтi тауы, Кекпек асы, Торайгыр тауы, Тeмipлiк, Yш Мерю езендер^ ^аркара жазыгы Санташ аркылы eтeтiнiн сипаттаган [3].
Саяхатшы Ыстыккелге керуен жолымен емес, Сeгeтi тауы - Орта Мерю - Шет Мерю - ^арабулак - Сатылы - ^урметп асуы аркылы Ыстыккелге барган.
^азip езгере коймаган жогарыда аталган жер-су аттарыныц шыгу тегше, мэн-маганасына сипаттама берген. Эз жазбаларында атауы бYгiнгe дeйiн сакталган Сeгeтi мен Торайгыр арасындагы Шаелектщ агысы Бартогай шаткалы, Шарынныц Бегет мен Торайгыр таулары бiткeн жердеп агысы Сарытогай, ал оныц Бipiншi Мepкi куятын жерден Сартогайга дешнп араны Актогай деп аталатынын атап еткен. Торайгыр, Беге™, Сeгeтi тауларында кыста кар аз тYcyiнe байланысты кыстага колайлы болуымен epeкшeлeнeдi.
Эз жазбаларында Орта Мерю, Шет Мерю мен Кецсу eзeндepi алабында, Торайгыр, Сегет Бeгeтi тауларында каракуйрык, кустардан жабайы кептер, кeкiлiк, шiл, тау караторгайы, суык торгай, лашын, козыкумай мeкeндeйтiнiн атап еткен..
Шокан Орта Мерюнщ Шарынга куяр сагасынан тш жартасты шаткалды болатынын, езеннщ орта агысында шырганак, ыргай, сарыагаш, сары гYлдi жэне усак жапыракты итмурын, жапырактары кiшкeнтай биiк караган, ушкат, кылша, тау бeткeйлepiндe шырша есетшш сипаттаган.
Шокан ецбектершде жан-жакты сипатталган казipгi Ецбeкшi казак, Кеген, Райымбек аудандары аумагындагы жер-су аттарыныц маганаларын аныктап ceздiк жасадык. Ендеше, солар жайлы токталсак:
Каркара атты езеннщ атауыньщ шыгуы туралы да ацыз да сол жердщ фаунасын керсететш касиетше байланысты болып табылады. Халык ацызыныц бiрiнде: ^аркара деген кус осы мекендi узак уакыт мекендеген. Оны кастерлеген журт езенге осы кустыц атауын берген деп керсетедь Жергiлiктi тургындар арасында сакталган кейбiр ацыздарда ^аркара аса слу ару кыздыц аты екендiгi айтылады[ 4].
АктоFай - ойыс жерлердщ, сулы жагалауларыныц аттары. Атау курамындагы ак жэне тогай сездерi казipгi магыналарынан кашыкта калган компоненттер. Ак сезшщ «су» мэнiндe келетiн кезектерш еске сактап, тогай сезiн кыскаша шолайык. Тогай сезi лексика немесе тополексема тYpiндe килы фонетикалык вариацияларда (Тугай,- тогой, тохой, тугай) деп аталады.
Буйен - Жетiсу Алатауыныц солтYCтiк беткейiндегi муздыктардан басталатын таудан агатын езен суыныц аты. Кене тYркiше бiр буынды бий//пий «бшк» жэне кептiк мэн беретiн - ен аффикс жалганган атау. Таудыц биiк шокыларынан бас алган: Бала бYЙен, БYркiттiбYЙен, Суцккар бYЙендер бiр арнага саркылып, жалпыга ортак биен атына ие болган [ 4].
Быжы - ^араталга куятын езен аты. Кене тшдер кеpiнici бажа формасыныц казак тiлiне бейiмделген тYрi. Магынасы - «саз» немесе «саздау жер».
Елшен буйрек - Райымбек ауданындагы ¥зынкара тауынан Тузкел, ^арасаз ойыстары аркылы белiнiп жаткан аудыц аты. TYp.-монг. Елчен жэне БYЙрек этнонимдерiнен куралган кос этноним немесе этнотопоним. Елчен тулгасы езiнiц формасы жагынан монголдыц елчiн («шабарман») терминше жуык келедi. "Монголдыц кенеден калган жазба нускаларында", -i, -а^ ui тYрлерiнде аякталатын жалкы еамдер кепшесiнде -/п, -ап, -ип тYрлерiн кабылдайды. «БYЙрек» - тYркi еамдерш курады. ^ос этнонимдер тYркi эулеттершщ бiрiгу немесе ыдырау болмысыныц дэстYрлi эpeкeтi. Сонымен бiрге бYЙрек тулгасынын кене тYркi тiлдерiнде тау беттершдеп ойдым, жарык сипатты жер бедерш баяндайтын кезегi барын жэне ескерешк. БYЙрек сезi атау тулгасында Едш бойы тYркiлерiнiц eciмiнe жиipек тipкeceдi [ 4].
Кунес - езен аты (Жетюу ецiрiнiц оцтYCтiк-шыFыс атырабы). Синцзян казактарыныц сейлеу тiлiнде бул атау ^нес тYрiнде айтылады (кырFыз тiлiнде - кYнгей уFымы да осы сезбен етелед^. Э. Мурзаев: «^нгейлеп aFaтын езен» дейдi. ^нес сезiнiц таFы бiр маFынасы жайлы А. Омаракынныц «Тарих талFарында» ецбегшде де керiнiс табады. Онда зерттеушi бул атаудыц сактардыц «КYнгес» сезшен шыкканы туралы дэлелдер келтiредi. Ол таудыц ^нгеш деген маFына береди [5]
Курецбел - ^азакстанныц барлык жерiнде кездесетiн мекен аты. ТYCпен байланысы жок. «KYpeцce» сезiнiц кыскapFaн тYpiнe бел сезiн жалFау аркылы жасалFан атау. КYрецсе -еамдш аты
0сек - Алматы облысы Панфилов ауданы жерiнен аFып, 1ле езенiнiц оц жаFынан куятын езен Эсек аталады. ¥зындыFы- 142 км. Оныц Yлкен Эсек деп аталатын сол жак, кiшi Эсек деп аталатын оц жак тармактары бар.
Бiздiцше езен аты женiнде ею тYрлi жорамал айтуFа болатын сиякты. Эсек атауы будан элде кайда ертеректе, кене тYркi дэуiрiнде пайда болса керек. Кене тYркi тшнде уз, ус, оз- су дегендi бiлдiрген. ^азiрri монFOл тiлiнде де суды ус, усу дейдь Ал ок (ор)- кене дэуiрдегi тYркi халыктарыныц тiлiнде алFаш ана деген, кешн тайпа, ру деген маFына берген. Сонда бул жорамал бойынша Эсек атауы ус+ок > усок > есек болып калыптасып су- ана (ана су, касиетп, Yлкен су) деген маFына беруi мYмкiн. Немесе ру, тайпа, суы дегендi бiлдiруге ыктимал [4].
Екiншi жорамал бойынша Эсек атауы Yш ок тайпасыныц атымен байланысты болуы да мYмкiн, академик Э. Маргуланныц жазуынша казак шежiресiнде «бiздiц арFы тегiмiз Уыз (оFыз) елiнген. Олар кейде кешш, кейде калада отырFан ел. Бiз сол уыздардыц Yш-ок тайпасынанбыз» деп айтылады. ЖоFарыдаFы езен сол Ym- ок тайпасыныц атымен аталуы ыктимал. Ym-ок атауыныц есек болып езгеру Yрдiсiн былай керсетуге болады: уш- ок >Ус ок > Эсек. БундаFы m мен с дыбыстарыныц алмасуы- табиFи кубылыс.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Шарын каньоны географиялык зацдылык бойынша шел белдеушде орналаскан. Райымбек жэне ¥йгыр аудандарыныц шекарасындагы ерекше туристiк - экскурсиялык нысан болып табылады. Шар- парсыныц терт деген ce3i. Шар - дYниешц, дYниешц терт бурышы, дYниенщ терт жагы сезшщ магынасынан хабар жетюзш тур. Шар - сездщ ец негiзгi тYбiрi. Шар-терт; шар+ы > терт+i, ягни тeртiн+шi; Шар-терт; шары - тертш+шг Шар-ын (н: т.б. журнак деп каралады. Ал мундай журнактар табигат ортасыныц кандай да болмасын заттарыныц аттарын калыптастырушы журнак) [ 4].
Турген - тYрiлген сeзiнен калыптаскан термин. Атаудыц калыптасу жолын тeмендегiдей ретпен керсетуге болады:ТYрген > тYрiлген > жогары карай кeтерiлген. ^оныс, мекен орны атауы тау етегiне, бшк орынга орналаскандык - 1ле Алатау сшемдершщ жэне Сeгетi, Торайгыр, Кетпен тауларыныц солтYCтiк жагында окшау жаткан тау кыраты. Оныц ец бшк нYктесi 1818 м.Терминнщ тYбiрi- бугы жабайы хайуан атын аныктайтын сез. Бугы терминшщ калыптасу тегi жэне тшдеп колданыс табу магынасы тYркi- моцгол тiлдерiне ортак (Б.Х. Тодаева) [ 4].
Брты терминшщ этимологиясын аныктайтын ец негiзгi тYбiрi МДашкари ецбектерiнде берiлген: бук жасырын, тыгыл, кезге кeрiнбе, байкаган кезге шалынба деген угымды бiлдiредi. М.К,ашцари ецбегшде терминнiц накты шешiм беретш ец негiзгi тYбiрi мен оныц этимологиялык мэнi накты шешiмiн тапкан. Ец бастапкы калыптаскан- бук+ ты сездщ тшдщ дыбыстык эсерiне ушырап, буг+ (ы)+ ты, - к -г болып езгерген. 1) Бук+ ты > тыгыл+ ды > жасырын + ды > кершбе+ дi > шалынба+ ды; 2) жасырын+ ган >тыгыл+ ган > бугын+ ган.
Сегет1 - 1ле Алатауы мен Торайгыр тауларыныц солтYCтiк жагында жеке жаткан тау кыраты. Ол сездщ магынасы казiргi замандагы кыргыз, уйгыр тiлдерiнiц сез колданыстарында сакталынып калган, бiрак ол сез, Сегет (верба) деген агаш тYрiнiц атын аныктайды. Сeгетi терминiнiц калыптасуына - екiншi негiз, ертеректе, моцгол тшндеп Соготы (маралды)- жануар тYрiнiц атын аныктайтын магынада колданылган сез, кешн, казак тiлiне ауыскан болу керек деген жорамал айтылады [ 4].
ТораЙFыр - Ецбекшiказак ауданындагы жеке жаткан таулардыц бiрi.
Аныктауыш- торы жэне айгыр сeзi жылкы малыныц жэне кесек бiр тулгасын аныктайтын, кYPделi тYбiрлерден калыптаскан атау.
Торайгыр тауыныц жеке жаткан сырткы кeрiнiс сипаты, катар жаткан Сегет^ Бртыты тауларыныц жатыс кeрiнiс сипатымен салыстырып караганда, сипаты кесек тулгага ие болатыны анык. Сонда да болса айта кететш жэйт:- айгыр ай жэне кыр, ягни ай >айлы+ кыр >> «^нп кыр», «^нп кыр малы», «^нп жэйылым кыр малы» магынасынан хабар берш тургандай .
АЙFыр терминiнiц этимологиясыныц бие > би жэне ие (би- ие > бие); би > «билеушi > мецгерушi > баскарушы»; ие > «иеленушi > иемдену > иелштеп» сeздерi сиякты болып аныкталынуы, эрине жеке бiр зерттеудi талап етерi сeзсiз[ 5].
Шокан этнограф галым ретiнде табиги гибадатхана кызметш аткарган БаянжYрек, Ешкieлмес, Матай тауларындагы жартастагы суреттердi, ^апал ойысындагы кола дэуiрiндегi аспан денелерiн бакылайтын астрономиялык бекет жэне гибадатхана кызметiн аткарган «^алакай», Шалкеде eзенiнi ацгарындагы Шартас киелi орындарын зерттеп оларга катысты ацыз-эцгiмелердi жинады.
Шартас киел1 орны. ^ола, сак кезецдерiнен бастау алатын ежелгi "Шартас" рэсiмдiк киелi орыны Райымбек ауданындагы Шэлкеде eзенi ацгарында Сарбастау ауылыныц мацында орналаскан. Ежелп тeрттiк муз басуларыныц бузушы эрекетшен жер бетiне шыгып жаткан сур биотитп гранитiц жумырлануынан тYзiлген табигат ескертюшь Шартас туралы деректер Ыстыккелге жасаган саяхатында Шалкеде жайлауында болган Шокан экспедициясыныц жазбаларында сакталган. Шоканга кызыкты болган езен бойындагы ертеде салынган бекiнiс орны. Бул бекшю «Шартас» деп аталады екен [5].
Цорытынды:
1. Шокан Уэлихановтыц географ, картограф, этнограф талым ретшде калыптасуына eскен ортасы, Омбы кадет корпусында алган жYЙелi бiлiмi мен алгырлыгы эсер еттi.
2.Шокан уэлихановтыц ецбектерiне жасалган талдаулар Жетюуды, Ыстыккeлдi, СолтYCтiк жэне Орталык Тянь-Шаньды, Шыгыс ТYркiстанды зерттеу барысында камтылган аумагы мен масштабына сэйкес карограф ретшде карта-сызбалардыц тeрт тYрiн курды деген корытынды шыгардык.
3. Эзшщ "Ыстык кeлге саяхаттыц кYнделiгiм ецбегшде Аягез, Лепсi, Аксу, 1ле, Шелек, Шарын, Кеген, Меркi, Шалкeде т.б. eзендердiц су жинайтын алаптары eзен торлары, суыныц шыгыны, агысыныц сипаты, eзен ацгарларыныц ерекшелiктерi, Орталык Тянь-Шаньнныц геологиялык курылысы, климатын, eсiмдiктер жамылгысы мен жануарлар дYниесiн жан-жакты зерттегеуi география гылымына коскан мол Yлесi болып табылады.
1. https://abai.kz/index.php/post/5307].
2. Уэлиханов Ш.Ш. Бестомдык шыгармалар жинагы. - 1т- Алматы: ^азак совет энциклопедиясыныц бас редакциясы, 1984. - 432 б.
3. Уэлиханов Ш.Ш. Бестомдык шыгармалар жинагы. -4-тАлматы: ^азак совет энциклопедиясыныц бас редакциясы, 1985. - 463б.
4. Каймулдинова К. Д., Топонимика.-Алматы: Дэуiр, 2011.-285б.
5. Баймырзаев ^.М., Токпанов Е.А.-Талдыкорган eцiрiнiц сакральды ландшафттарын коргау жэне утымды пайдалану.Талдыкорган: I. ЖансYгiров атындагы Жетiсу мемлекеттiк университетiнiц баспа бeлiмi.-
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
151б.
