CC BY
11АРХЕОЛОГИЯ МЭСЕЛЕЛЕР1 - ВОПРОСЫ АРХЕОЛОГИИ ARCHAEOLOGY ISSUES
УДК 902.01 (574) ГТАМР 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2022.2.16.9.23
Кетпен жотасы петроглифшщ сюжеттершдеН б^ка бейнес1 (Науакескен, ¥зын^нгей сайларыныц материалдары бойынша)
© 2022 ж. Амаргазиева Э.Ж.
Keywords: archaeology, Ketpen, petroglyph, art, bull, myth, worldview, ideology, Bronze Age
Ty^h сездер: археология, Кетпен, петроглифтер, енер, бука, миф, дYниетaным, идеология, кола Aayipi
Ключевые слова: археология, Кетпен, петроглифы, искусство, бык, миф, мировоззрение, идеология, бронзовый век
Asel Amargazieva1
'Master of Humanities, Senior Researcher, State Historical and Cultural Reserve-Museum «Issyk»,
Esik, Kazakhstan. E-mail: klio_7@mail.ru
The image of a bull in the pictures of the Ketpen ridge (based on materials from the gorges Nauakesken, Uzynkungey)
Abstract. Petroglyphs are one of the earliest sources of information about the life, culture and worldview of ancient people. Currently, various methods of studying petroglyphs have been developed and historical knowledge in this area has been sufficiently accumulated. However, one of the urgent problems of modern science is still the complex study of rock carvings, which requires solving issues related to the definition of chronology, interpretation, etc. The article presents the preliminary results of a comparative historical, cultural and semiotic study of the bull image recorded on the rocky surfaces of the northern slopes of the Ketpen ridge in the Nauakesken and Uzynkungey gorges (Almaty region). These petroglyphs are still poorly studied. The research of scientists focused on the analysis of the representations of the ancient population is taken as a basis; an attempt is made to produce cultural and chronological attribution of images, to determine the main reasons for the application of animal images to the surface of the stone, to comprehend the plot of petroglyphs. In addition, rock carvings from Zhetysu and Southern Kazakhstan, Kyrgyzstan were compared; the relevance of studying these archaeological sites was noted.
Citation: Amargazieva, A. 2022. The image of a bull in the pictures of the Ketpen ridge (based on materials from the gorges Nauakesken, Uzynkungey). Kazakhstan Archeology, 2 (16), 9-23 (in Kazakh). DOI: 10.52967/ akz2022.2.16.9.23
Эсел Жак,сылык,байк,ызы Амаргазиева1
'гуманитарлык Fылымдар магистру aFa Fылыми кызметкер, «EciK» мемлекетлк тарихи-мэдени музей-коры^ы, EciK к., Казакстан. E-mail: klio 7@mail.ru
Кетпен жотасы петроглифшщ сюжеттершдеп бука бейнес (Науакескен, ¥зын^нгей сайларыньщ материалдары бойынша)
Аннотация. Петроглифтер - бaFзы заман турFындaрыныц турмыс-лршЫпнен, дYние-танымынан, мэдениетшен хабар беретш ец aлFaшкы
Асель Жакслыкбаевна Амаргазиева1
1магистр гуманитарных наук, старший научный сотрудник, Государственный историко-культурный музей-заповедник «Еак», г. Есик, Казахстан. E-mail: klio 7@mail.ru
Образ быка в петроглифах хребта Кетпен (по материалам из ущелий Науакескен, Узынкунгей)
Аннотация. Петроглифы - один из самых ранних источников информации о жизни, культуре и мировоззрении древних людей. В настоящее время раз-
дерек кездершщ бiрi. K1азiргi тацда петроглифтерд1 зерттеу эдiстерi калыптаскан жэне олар бойынша тарихи б^м кордаланFан. Дегенмен, Fылымда жан-жакты зерттеуд^ мерзiмiн аныктауды, семантикалык турFыда мазмундау жэне баскада сурактарFа жауап iздеуге суранып турFан, зерттелуi езектi мэселелердщ бiрi болып табылатын жартас суреттерi кептеп кездеседi. Автор макалада Алматы облысына карасты Кетпен жотасыныц солтYстiк беткейiндегi Науакескен жэне ¥зын^нгей сайларында орналаскан осындай жартас суреттершдеп бука бейнесiне катысты са-лыстырмалы тарихи-мэдени жэне семиотикалык зерттеудщ нэтижелерiн келтiредi. ЯFни Fалымдар жYргiзген зерттеулерiндегi кене турFындардыц жа-нуар образын тас бетiне кашауыныц непзп себептерiн аныктау бойынша берiлген тужырымдамаларын басты назарFа ала отырып, петроглифтер сюжетшщ дYниетанымдык турFыда мэн-маFынасын мазмундау, тYсiндiру, петроглифтердi (бука бейнесi салынFан жартас суретi) мерзiмдеу, сипаттау мэселелерш карастырады. Сонымен катар, салыстырмалы турFыда буFан дейiн Жетiсу, Оф^слк Казакстан, KырFызстан жерлерiнен аныкталFан жартас суреттершдеп жа-нуар бейнелерiн басшылыкка ала отырып, стильдш жаFынан уксастыFы мен айырмашылыктарына талдау жасайды. Сондай-ак, болашакта жартас суреттерiмен катар жергiлiктi археологиялык нысандардыц зерттелушщ езектiлiгiне де токталып еткен.
Сттеме жасау Yшiн: Амаргазиева Э.Ж. Кетпен жотасы петроглифшщ сюжеттершдеп бука бейнес1 (Науакескен, ¥зынкYнгей сайларыныц материалдары бойынша). Н,азак,стан археологиясы. 2022. № 2 (16). 9-23-бб. 001: 10.52967^2022.2.16.9.23
работаны различные методы изучения петроглифов и в достаточной мере накоплены исторические знания в этой области. Однако, одной из актуальных проблем современной науки по-прежнему остается комплексное изучение наскальных рисунков, требующее решения вопросов, касающихся определения хронологии, интерпретации и др. В статье представлены предварительные результаты сравнительного историко-культурного и семиотического исследования изображения быка, зафиксированного на скальных поверхностях северных склонов хребта Кетпен в ущельях Науакескен и Узынкунгей (Алматинская обл.). Эти петроглифы до сих пор являются малоизученными объектами. За основу взяты исследования ученых, сосредоточенные на анализе представлений древнего населения, предпринята попытка произвести культурно-хронологическую атрибуцию изображений, определить основные причины нанесения изображений животных на поверхность камня, осмысления сюжета петроглифов. Кроме того, сравнивались наскальные изображения из Жетысу и Южного Казахстана, Кыргызстана; отмечена актуальность изучения этих археологических объектов.
Для цитирования: Амаргазиева А.Ж. Образ быка в петроглифах хребта Кетпен (по материалам из ущелий Науакескен, Узынкунгей). Археология Казахстана. 2022. № 2 (16). С. 9-23 (на каз. яз.). Р01: 10.52967/аки2022.2.16.9.23
1 Юркпе
Ежелп суретшшердщ ашык аспан астында калдырган галереялары - петроглифтер палеолит дэуiрiнен бастап кешнп ортагасырга дешн тас бетше бояу, шеку, сызу, кашау аркылы тYсiрген туындылары. Жартаска сурет салу eнерi кола дэуiрiвде едэуiр дамыган. Металды игеру, шаруашылыктыц каркынды дамуы, ягни сол кезге тэн eндiрiс ^зшщ iлгерлеуi, когамдык к¥рылым eзгерiстерi мен дYниетанымдык кез^арастар жартас суреттершде кeрiнiс тауып, оныц сюжеттершщ кYрделенуiне ыкпал еткен [Самашев 2012: 30]. М^ндай к¥былысты Жетiсу eщрiнщ барлык жартас суреттерiнен байкауга болады.
Кола дэуiрiне тэн петроглифтер «репертуарында» мифологиялык, г^рыптык сарын басым. Б^л кезецдеп дiни наным-сешмдершщ эсерiмен туындаган образ, ягни мифологиялык тYсiнiктi ацгартатын жануар суретi - б^ка бейнесь Мифтiк образдагы б^ка бэдiзiн Алматы облысында орналаскан Кетпен жотасына карасты ¥зынкYнгей, Науакескен сайларынан кездестiремiз (1а-сур.). М^ндагы петроглифтерде аталмыш бэдiз жеке дара немесе бiрнеше жануар бейнесiмен тугаскан, синкриттiк кYЙде кездеседi. Жануарга катысты сюжеттердi петроглифист галымдар зерттеулершде ауыз эдебиетi, жазба деректерi аркылы жеткен ацыз-эцпмелер жэне ырым-тиымдармен
салыстырмалы т^ргыда карастыра келе, ежелп адамдар ез наным-сенiмдерi мен кYнделiктi тiршiлiгiне байланысты «алып кYш к¥Дiретiне ие» жануар деп сенш, енер кекжиегiнде алуан тYрлi композицияларга аркау еткен деген т^жырымга токтайды. Сонымен катар жануар бейнесшщ ежелгi мифологияда астралды, гарыштык тYсiнiктермен тыгыз байланысы бар екенш ацгарамыз.
Жартас бетiнен аныкталган гарыштык тYсiнiктермен байланысты композициялар катарына Тацбалы шаткалындагы басына кYнбасты адам (к^дай) мiнген б^ка бейнесi; Баянжурек, Ешюелмес. К^лжабасы (Казакстан), Саймалы-Тас (Кыргызстан) петроглифтервдеп мYЙiздерi мен к¥йрыктары
la-сур. Науакескен мен ¥зын^нгей орналасуы. Картаны М.А. Антонов дайындады Fig. la. Location of the Uzynkungey and Nauakesken. The map was prepared by M. Antonov Рис. la. Расположение Узынкунгей и Науакескен. Карту подготовил М.А. Антонов
ескiн-сэулелi туршде шеюлген жэне Бага Ойгур мен Хара Сала аймактарындагы мYЙiздерi астралды белпдеп «Аспан б^калары» деген атауга ие болган (Моцгол Алтайы) [Кубарев 2006: 46] б^ка бэдiздерi жатады. Ал археологиялык казба ж^мыстары барысында табылган жэдiгерлер арасынан Есiк корымыныц ^мю капсырмасындагы кене мифологиялык макл^лык образын (синкритпк. егiз мYЙiздi), Ыстык кел (Кыргызстан) олжаларыныц бiрi кос епздердщ жаткан кYЙiндегi кола мYсiншелерiн, Келермес (Адыгея, РФ) жэне Мелгунов (Украина) кембелерiндегi семсерлердщ алтын
сабы мен кын капсырмасындагы тYрлi лршшк иелерiмен астаскан кYЙдегi канатты б^ка [Артамонов 1962: 31] кескшдерш жэне Майкоп (Адыгея, РФ) кабiрiндегi шымылдык багандарындагы б^каныц кушс жэне алтын мYсiндер сынды колданбалы енер туындыларын атауга болады.
Ежелгi Жетicу жерi эр кезенде адамзаттыц жайлы мекенi болган. Б^л ещрде багзы заман ж^рттарынан калган тарихи-мэдени еcкерткiштер кептеп кездеcедi. Сондай ескертюштердш бiрi де бiрегейi жартас суреттерь Жетicу ещршде тын зерттеулер жYргiзiлген жартас суреттер1 катарына Тацбалы, Тацбалы тас, К^лжабасы, Каракыр, БаянжYрек, Ешкiелмеc жэне т. б. нысандар жатады. Ал Кетпен жотасындагы петроглифтердщ зерттелуiне келсек, алгашкы деректер Н.Н. Пантусов ецбектершде кездессе, аймактан 1964 ж. Казак КСР FA жYргiзген этнографиялык жэне археологиялык кешендi экспедициясыньщ барлау ж^мыстарыныц барысында 18 нысан аныкталган [Аманжолов 1966: 79]. Соцгы жылдарда М. Найманбаев, А.Н. Марьяшев сынды галымдар Дардамты ауылына карасты жартас суреттерше зерттеу жYргiзiп, археологтар мен туристердщ назарын аудару максатында GPS-координаттарын интернет желiciнде белгiлейдi [Зшрия, Амаргазиева 2021: 163]. 2017-2018 жж. КР Мэдениет жэне спорт министрлшшш каржыландыруымен «Есш» корык-музешнщ «Жетюу сактарыныц идеологиясы мен мифологиясы» атты гылыми-колданбалы жобасыныц аясында (жетекшici т.г.к. Г.Р. Мухтарова) Кетпен жотасыныц cолтYCтiк беткешндеп Науакескен, Болыссай жэне ¥зынкYнгей, Кептерль Аккора сайларыныц петроглифтерiне зерттеулер жYргiзiлген болатын. Зерттеу барысында б^ган дешн белгюз болып келген эр дэуiрге тиеciлi жартас суреттершщ шогыры мен жерлеу орындары аныкталды. Кетпентау, Карадала жазыгында палеолит дэуiрiнен бастап соцгы орта гасырга жататын кептеген археологиялык ескертюштер кездеcедi [Зiкiрия, Амаргазиева 2021: 163]. Tirni олардыц кейбiреулерiн Казакстанныц киелi нысандарына жаткызуга болады: ежелп коныстар мен кала-ж^рттар орны, т^рактар, обалы корымдар, коргандар, жартастагы суреттер туындылары. Сонымен катар, ерекше кезге тусетш еcкерткiштер - тастан каланган тiзбектер мен шецберлер жэне Yйiндiлер. Олар сай табанынан беткейге карай немесе кержолдар1, жалгызаяк жолдар мен казiргi замангы жолдарыныц жиектерiн жагалай шаткал ауызынан т^мсыкка2 (такалмага) дешн т1зшп жатыр. Кей деректерге CYЙенcек м^ндай каланды тастар кола дэуiрiне тиеciлi болган. Эдеттегiдей тас коршаулардыц келемi: 0,1-0,3 м биiктiкте болса, диаметрi 2-4 м жуык (1Ь-сур.). 1964 ж. жYргiзiлген зерттеулер барысында Тшрмен ауылынан (Долайты ауылынан шыгыста 7 км) кола дэуiрiнiц жерлеу орныныц аныкталуы, сол кездегi галымдарга кездейсок олжа болган. Жер бетшен 20 см терецдште ^зындыгы 175-180 см, еш 40 см, калыцдыгы 10-15 см к¥райтын Ym тертб^рышты тас плиталар аныкталган. Плиталар тас жэшштер бетiн жауып т^рган. Тас жэшш келемi: узындыгы 174 см, еш 118 см, биiктiгi 50 см. Кабiр iшiнен 34 см терецщкте (жер бетiнен 54 см терецдште) екi кыш ыдыс, одан сэл теменде (жер бетшен 70 см теренде) шыгыс жагында адамнын (кYЙдiрiлген) токпан жiлiгi мен мацдай CYЙегi табылган. Кабiр батыстан шыгыска багытталган формада жэне мэйiттi ертеу г^рыпы болганы. Жерлеу орны кола дэуiрiнiн ерте (федоров) кезецге тиесш [Аманжолов 1966: 90, 91]. Демек б^л мандагы барлау барысында табылган тас калаулар, YЙiндiлер мен тебешштер арасында бiз болжагандай кола дэуiрiнiц еcкерткiштерi болуы мYмкiн. Кезбен керу бойынша аныкталгандай олардыц сырткы к¥рылымы да соны растап т^р.
1Кержол - бектермен керлеп асатын жалгызаяк жол.
2Т^мсык - шаткалдыц, сайдыц такалган жер1 (таулы Ycтiрт орналаскан аймактарына тэн географиялык термин).
lb-сур. ¥зын^нгей, тас коршау. Сурет А.Ж. Амаргазиевашш Fig. 1b. Uzynkungey, the stone fence. Photo by A. Amargazieva Рис. lb. Узынкунгей, каменная ограда. Фото А.Ж. Амаргазиевой
Жартас суреттерш кешендi зерттеу барысында жогарыда атылган ескертюштер коса зерттелсе кептеген с^рактарга толыкканды жауап алатынымыз cезciз. Ондагы композициялардыц негiзгi орындалудагы максаты мен жекелеген сюжеттердщ семантикасын аныктау археология гылымындагы езектi мэcелелердiн бiрi. Осындай гылыми зерттеулер нэтижеciнде тарихи сана мен тарихи-мэдени к^ндылыктар кодыныц реконструкциясы жасалады.
Жартас бетiндегi б^ка бейнес дYниетанымдык т^ргыдан магынасын мазм^ндау мэселес кептеген галымдардыц гылыми енбектерiнде карастырылып, кандайда бiр аймак бойынша ежелп т^ргындардыц наным-cенiмдерiне байланысты жеке такырып ретiнде жазылып келедi [Кубарев 2006: 46; Самашев 2012: 92; Bednarik 2015]. Дегенмен карастырылган Науакескен жэне ¥зын^нгей нысандары бойынша б^рын сонды жазылган м^ндай гылыми жарияланымды эзiрше кездеcтiрмедiк. Сол cебептi де, бiз теменде бiршама мысалдар келтiре отырып, петроглифтеп жануар бейнеciнiн семантикасына интерпретация жасап, мерзiмделуiн аныктаймыз.
2 Материалдар мен эдктер
2.1 Методология. Макаланы жазу кезiнде археологиянын дэcтYрлi: сипаттау, салыстырмалы типологиялык талдау, ^ксастыктарды iздеу, ез т^жырымдамасын ^сыну сынды эдютер1 колданылды.
Ежелп тайпалардыц эр дэуiрде езвдш ерекшелiкке тэн символдык жазулар аркылы ойлары мен бшмдерш жеткiзу эрекеттершщ негiзгi к¥рады болып табылатын жартас суреттерi - зерттелу1 мен мазм^ндалуы жагынан ерекше эдiстердi кажет ететiн археологиялык дереккездщ бiр тYрi.
Кетпен таулары Yлкен Аксу-Долайты ауылдарына карасты Науакескен мен ¥зынкYнгей сайларынан археологиялык барлау ж^мыстарыныц нэтижешнде гылыми зерттеулердi талап ететiн ежелп петроглифтер аныкталган. М^ндагы петроглифтердегi б^ка бейнесшщ семантикасы мен мерзiмделуi жэне тагыда баска с^рактарга талдау жYргiзу барысында археолог, тарихшы жэне фольклортанушы галымдардыц б^ка жануарыныц ежелгi дэуiрде адам емiрiндегi дYниетанымдык т^ргыдагы алар орны жайындагы айтылган ойлары мен т^жырымдамалары пайдаланылды.
2.2 МатериалдарFа сипаттама
Орналасуы. 2017-2018 жж. «Есш» музей-корыгы жYргiзген барлау-iздестiру ж^мыстарыныц барысында Кетпен жотасыныц солтYCтiк сiлемдерiнде орналаскан, Yлкен Аксу ауылдык округiне карасты жогарыда керсетiлген нысандар казiргi замангы елд>мекендермен аракашыктыктарына байланысты реттiк немiрмен белгшенген. Науакескен петроглифтерi шамамен 10 км, № 1-шь Болыссай 5 км, № 2-ш^ ¥зынкYнгей 1 км, № нысан болып белгшенш, ондагы суреттер орналасуы бойынша топтастырылды [Отчет... 2018: 38].
Петроглифтер эдеттепдей сайдыц кYнгей беткейiндегi кYHгiрттенген такта тас беттерiнде кашалган. Багзы заман суретшю петроглифтерге жарыктыц эсерiн де ескерсе керек, ^ннщ тiк тYCкен сэулелерiнiн астында гравюралар езiнiн шшшш жогалтады жэне тек келецкеде, тYCтен кейiнгi уакытта гана оныц контуры айкын керiнедi. Осыган ыцгайластырылган бет тегiс жалпак келген тактатастар тацдалып алынган. № 1-нысанда суреттер таудыц етегiнен басталып, жалдап кетерiлетiн жартастарга салынган. Эр нысан петроглифтерi шогырлануына карай топтарстырылды. М^нда Жетiсу жартас суреттерше тэн б^гы, кос еркешт тYЙе, аркар, тауешкi, ит, каскыр, садакшы, шабандоз, ермекшi, б^ка бейнелерi жэне ^рыс, шайкастар мен ацшылык керiнiстерi бейнеленген сюжеттер кездеседi [Амаргазиева 2020: 82]. Б^каныц суретi Науакескен, ¥зын^нгей петроглифтердегi жиi кездесетiн сарындардыц бiрi дей алмаймыз. Дегенмен 13 жабайы б^ка бейнес аталмыш нысандар да терт жерде кездеседi (2-сур.). Науакескен сайында жануар с^лбасы жартас суреттершщ I-шi тобындагы (№ 1-такта) кYHгiртсары тактада кашалган таутеке, кос еркешт тYЙе, ит бейнелерiмен катар кездеседi (3-сур.). Барлык жануарлардыц бейнеамен шыгыска, ал б^ка батыска багытталган кYЙiнде кездессе, И-шi топта б^каныц жалкы (жалгыз, жеке) бейнесi тау жынысты таста (№ 23-такта) шыгыска багытталган ^шнде кашалган (4-сур.), ^цпртенген (платина) тiк тактада (№ 29-такта) оцнан солга карай б^ка бейнес ермекшi мен тауешкi суреттерiмен катар бейнеленген (5-сур.). М^нда ермекшi мен тауешю композициясы шыгыска, ал б^ка батыска багытталган екен. Келесi (№ 27-такта) кара кYHгiрт тактада жабайы б^ка бейнесi тауешкiлер, мYЙiздерi салаланган б^гы, бiрнеше садакшылар мен салтаттылар, тYЙе суреттерiмен бiрге салынган.
¥зынкYнгей петроглифтерiнде жабайы тур немесе мифтш жануар образындагы тогыз б^ка бейнес орташа сандыктастыц кYHгiрттенген тегiс бетше 0,5 мм терендiкте шекiп салу тэсшмен (пикетаж) салынган (6-сур.). М^нда колына кару (?) алган адам жэне белгiсiз бес жа-
►
2-сур. Науакескен петроглифтер^ № 2-секциясыныц жалпы кврiнiсi. Сурет А.Ж. Амаргазиевашк Fig.2. Naukesken petroglyphs, general view of section no. 2. Photo by A. Amargazieva Рис.2. Петроглифы Наукескен, общий вид секции № 2. Фото А.Ж. Амаргазиевой
АМАРГАЗ^ВА Э.Ж.
3-сур. Науакескен сайы, № 1-секция петроглифтерi (№ 1-такта). Сурет А.Ж. Амаргазиеванш
Fig. 3. Nauakesken gorge, petroglyphs of the section no. 1 (plane no. 1). Photo by A. Amargazieva
Рис. 3. Ущелье Науакескен, петроглифы секции № 1 (плоскость № l). Фото А.Ж. Амаргазиевой
4-сур. Науакескен сайы, бука бейнеа (№ 23-такта). Сурет А.Ж. Амаргазиеванiкi
Fig. 4. Nauakesken tract, depiction of bulls (plane no. 23). Photo by A. Amargazieva
Рис. 4. Урочище Науакескен, изображение быка (плоскость № 23). Фото А.Ж. Амаргазиевой
нуар сурет кездесед1 Бул пе-троглифтер шогыры 2018 ж. 1319- ;азан аралыгында «Есш» музей-;орыгыныц ;ызмeткepлepi жYpгiзгeн археологиялы; барлау жумысыныц нэтижeciндe аны;талган. Барлау кезвде петроглифтердщ орнала-суы мен аны;талуына байланыс-ты «¥зынкунгей II» деген атау-мен аталып, бeлгiлeнгeн. Себебь ¥зынкунгей I пeтpоглифтepiнeн ¥зынкунгей II петроглифтер1 cолтYCтiк шыгыс;а ;арай шамамен 500 м жерде, кeлeci сай жырасынын кунгей жотасында орналас;ан. ¥зынкунгей пeтpоглифтepiнiн
шогыры 2016 ж. мэлiм болып, 2017 ж. зерттеу журпзшген. Ал кeйiнгi зерттеулерде аны; болган осы мацдагы ¥зынкунгей сайларынын жыралары мен жоталарыныц жар-тас cypeттepi «¥зынкунгей II», «¥зынкунгей III» деп белгшецщ.
Сипаттамасы. Науакескен пeтpоглифтepiндeгi бу;алар сулбасы - шeкiп салу (пикетаж) эдюмен 2037 см аралыгында 0,2 см терецщкте сомдалган жабайы бу;а (тур). Олардыц дeнeci жэне мойындары кужipeйгeн жуан, ;ыс;а, кетерщю. мыгым, шо;тыгы биiк, ай;ын, бексе жагынан геpi кeyдeci, омырауы кец, шацыра; мушзщершщ ортасына нукте тушршген. Кыс;а ;уйры;тары жогарыга шаншылган, уштары децгелек диск тэpiздec немесе шо;пар басына у;сас жумыр. Жануарлардыц аталы; eнi болымсыз бай;алады. № 1, 23 та;татастарда бу;а бeйнeлepi бipдeй сомдалган. олардыц ;ос мYЙiздepiнiц ушы сырт;а келбeyлeтiп салынган. Бу;алар мушзшщ формасы шегентут;ыш (Ö) басына ете у;сас болып келедь
5-сур. Науакескен сайы, врмекш^ таутеке, бук,а бейнелерi (№ 29-так,та). Сурет А.Ж. Амаргазиевашк Fig. 5. Nauakesken, images of spiders, mountain goats, bulls (plane № 29). Photo by A. Amargazieva
Рис. 5. Урочище Науакескен, изображения паука, горного козла, быка (плоскость № 29).
Фото А.Ж. Амаргазиевой
ею сиракты, тек багыттарында гана айырмашылык бар: № 1-тактада батыска багытталса, № 23-тактада шыгыска багытталган. № 29-тактатаста б^каныц алдыцгы бiр, арткы екi сирагы сомдалган жэне ею мYЙiзi орак ай бейнесiнде децгелене салынган.
¥зын^нгей петроглифiндегi Yш iрi, алты кiшiрейтiлген б^каныц бейнесi сандыктас 60^100 см к¥райтын жалпак бетше денесi буылтык-буылтык кYЙiнде, мYЙiзi мен к¥Йрыктары есюн-сэулелi тYрiнде шеюп бейнелеу тэсiлiмен тYсiрiлген. М^ндагы жануарлар с^лбасы бiркелкi немесе бiр сарынды емес. Сандыктас бетiндегi композицияныц ортацгы, негiзгi белiмiнде iрi (мYЙiзiнен к^йрыгына дейiн 39 см) келемдегi айбат шегш т^рган б^ка бейнеленген. Оныц мYЙiзi шекесiнен сэл кетерiлiп алдына созылган (20 см), сопакша кораланган3, б^дан белек тiк шолак (мYЙiзге ете ^ксас) екi к¥лагы кершш т^р. Мойыны жiнiшке ^зын (тамагыныц астына сопакша тYЙме шекiлген), кеуде т^сы сом, алдыцгы сирактары алга карай шiренген кYЙi, екi бYЙiрi буылып барып, жамбас т^сы ж^мырланган, шоктыгы биiк, арткы екi сирагы кыска. ¥зын к¥Йрыгы жогарыга кетершп, алдына
3Крраланган - mmim коршау юпеттес.
карай шлген, сондай-ак куйрыгынын ушы кылшыкталган немесе шокпар тэрiздеc (денгелек диск icпеттеc). Бул буканын кораланган мYЙiзiнiц ортасында тYciнiкciз жануардын бейнеci (7 см) шекшген. Иiлген куйрыгынын ортасында да юшкентай (5 см) буканын cуретi байкалады. Онын ею орак ай мYЙiзi тiк. Келеci бука бейнеci Yлкен буканын мойын тусынын жогаргы жагында орналаскан. Онын мYЙiзi шенбер, ортасына нYкте тYciрiлген. Мойыны кыска жуан, куйрыгы узын, жогарыга шаншыла шлген. Бука суретшщ елшемi 8,5 см курайды. Терт аягы бейнеленген, жауырыны мен жамбасы жумыр, белi кайкы. Мундай сулбадагы уш бука бейнес батыска багытталган кYЙiнде сандыктастын ортангы, Ycтiцгi жэне астыщгы белiгiнде орналаскан.
Композициянын iрi келемде тагы ею жануар cуретi 25 см курайды. Мунда аталмыш жануар бейнеciмен катар антропоморфтык жэне баска да зооморфтык фигуралар кездеcедi. Суреттердiн патинасы ете жогары. Петроглифтердiц кей бiрiнде сонгы кезендердегi жангырту iздерi байкалады.
¥зынкунгей сандыктасындагы тогыз бука ешкi бейнешмен тутаскан cинкриттiк тYрде. Бул кершютер композициянын тек азгана белшегi болса керек. Себебi сандыктас Yлкен жартастан сынып тYciп, кулаган. Егерде тас сыныгын ез орнына орналастырылса композицияны толыкканды окып шыгуга болар ма едь Дегенменде бул гурышъщ кершютеп композиция екенi анык. Мундагы
6-сур. ¥зынкYнгей 2, тогыз бука бейнеа. Сурет А.Ж. Амаргазиевашк Fig. 6. Uzynkungey 2, the image of nine bulls. Photo by A. Amargazieva Рис. 6. Узынкунгей 2, изображение девяти быков. Фото А.Ж. Амаргазиевой
cypеттеpдiц садыну стит БaянжYpек петpoгдифтеpiндегi текше сандыктастыц 6íp тiк кaбыpFacындa денедеpi геoметpиялык т¥pFыдa бейнеденген Yш б^каныц фигypacынa [Самашев 2012: 22] eте ^ксас бодып кедедi.
3 Талдаулар мен нэтижелер
3.1 Mеpзiмделуi. Кетпен жoтacындaFы петpoгдифтеpдiц хpoнoдoгияcы неодит пен этнoгpaфиялык дэyip apaдыFын камтиды. Сypеттеp ^pa^o^ip мapгaнецтi темipденген коцыфкай тYCпен кeмкеpiлген эффyзивтi жыныcтapдыц жадпак бетiне садыетан [Аманжодов 1966: 79]. Сypеттеpдiц патинасыныц eте жoFapы бодуы мен петpoгдифтеpдiц opындaдy стидистикасы oдapдыц меpзiмдедyiн ami^ayFa мYмкiндiк беpетiн жaFдaй бодып табыдады. Кaзipгi тацда Казакстан петpoгдифтеpiнде б¥кaдapдыц бейнеci дэд кай кезецнен бастап пайда бoлFaнын шамадап бодса да айту киын [Кaдыpбaев, Mapьяшев 2007: 52]. Дегенмен 6Í3 кapacтыpып oтыpFaн ныcaндap cypеттеpiнiц жасын oдapдыц aнaлoгтapымен caдыcтыpмaды т¥pFыдa aныктayFa бодады. Аpхеoлoг, Faдым, петpoгдифиcт З. Самашев: «Казакстан ayмaFындaFы бYгiнгi тацда бедгiдi бодып oтыpFaн б^ка бейнедеpiнiц apacындa бipкaтap eдшемдеpi бойынша бip-бipiнен cтидьдiк жэне икoнoгpaфиялык еpекшедiктеpiн де, кода Facыpы аясында жасаду уакыты бойынша да еpекшеленетiн бipнеше топты бeдiп кepcетyге бодады» - деп кедтipiп, кода дэyipiне тиеciдi б^ка бейнеci кездесетш жapтac cypеттеpi тобына Саймады-Таш, ФеpFaнa жотасыныц, Талас Адатауыныц, КыpFыз жотасыныц, Шу-1ле тayдapыныц жэне Жетicy мен Ощуспк Казакстан ayмaFыныц петpoгдифтеpiн атап кepcеткен. Жадпы apеaды осы aймaктapдaн тыс шыкпайтынын, яFни coдтYCтiк-шыFыc Жетюу мен Бадкаш мацы бойынан apы аспайтынын айтады [Самашев 2012: 95, 96]. Бiз кapacтыpып oтыpFaн петpoглифтеpдегi б^ка бейнеci стидидистикадык т¥PFыдa осы аумак петpoгдифтеpiне eте жакын. Саймады-Таш петpoглифтеpiнде кездеcетiн таутеке немесе ешю мYЙiздеpiн сомдау cтидi бap [Herman 2021: 78]. Сонымен кaтap, Алтай (Xap-Садаа, Бaгa-Ойгyp, Цагаан-Год, Иpбиcтy) жapтac cypеттеpiндегi кездеcетiн «аспан б¥кaдapыныц» бейнесше де ^ксас бодып кедедi. Б^д caдыcтыpмaды т¥pFыдa кapacтыpыдFaн aймaктapдaFы б^ка бейнедеpiн зеpттеyшiдеp кода дэyipiмен меpзiмдеп, кезецiн накты кepcеткен. Демек Кетпен жотасы петpoглифiнiц cюжеттеpiндегi б^ка бейнес кода дэyipiне тэн петpoгдифтеp. Себеб1 петpoгдиф cюжеттеpi ежедгi т¥PFындapдыц белгш 6íp caдт-жopaдFыдapыныц кepiнici. Мысады, шацыфак мYЙiздi, дене caдмaFы мыгым, жылдам жYгipе адмайтын б^л жaнyap ацшыныц оцай оджасына aйнaдFaн. Жaнyap (б^ка Faнa емес, cиыp да) тас Facыpыныц соцында кoдFa YЙpетiдiп. кода дэyipiнде шapyaшыдыктaFы peдi apтa тYcедi. Оныц eнiмдеpi - теpici, CYЙегi мен мYЙiзi шикiзaт pетiнде т¥pмыcтык зaттap мен кapy-жapaктapды жасауда кещнен кодданыдады. Сонымен кaтap, жaнyap apбa ойдап шыFapыдFaндa OFaн жегiдiп, ^pa кYш иеciне айнадды. Осыдайша, кода дэyipiндегi aдaмдapдыц тipшiдiгiн камтамасыз ету ipi кapaныц еpекше peдi - оныц бейнесшщ мэдени к¥ндыдыктap жYЙеci мен дYниетaнымдык K¥PыдымдapдaFы opнын да аныктап, б¥KaFa табыну FYpпыныц, онымен байданысты, ец аддымен беpеке, мал басыныц кeбеюi идеясын кepcететiн жopaлFылapдыц туындап, кадыптасуына ыкпад еттi [Самашев 2012: 92-93]. М^ндай тYciнiк, идеялap тас бетi eнеpi мен aprnmi F¥pыптык ишapaттapдa кepiнic табуы зацдылык. Кейiнгi палеолит кезецiмен меpзiмдедетiн Тесштас YЦгipiнен б¥кa-тypдap cypетi тaбыдFaн. ОндaFы жабайы жaнyap эдеттегiдей жapтacтapдaFы cypеттеpдегiдей басын тeмен садып, тыныш тYPFaн кYЙiнде бейнедеген. Б^каныц басы, мыкты, мYЙiзi эжептэyip дэддiкпен caдынFaн, денесшщ мыFым кедген кеуде жaFы epкешiмен жаксы кepcетiдген [Mapгyдaн 2003: 87]. Аpхеoлoгиялык зеpттеyдеp бapыcындa да Еypaзия адкабынан неодит жэне кода дэyipiне тиеciдi тypдapдыц
(жабайы б^калардыц) кацка CYЙектерi аныкталган болатын. Ал олардыц жойылу кезенi де осы кола дэуiрiнiц соцында болган [Кадырбаев, Марьяшев 2007: 52-53]. Демек б^ка бейнес петроглифтерге жануар тiршiлiк еткен кезецдерде кашалып, мифтiк образга айналган.
3.2 Семантикасы. Археология гылымындагы езектi, эрi кYPделi мэселенiн бiрi ол аныкталган артефактшердеп немесе жартас бетiндегi бейнеленген суреттердщ, енер туындыларыныц семантикасын аныктау. Бiрiншiден озган уакыт келемiнiн узактыгы, екiншiден кене жазба деректерде толыкканды мэлiметтердiн сакталмауы немесе жоктыгы киындык тугызады [Herman 2018: 22]. Б^л мэселенi шешу жолында галымдар ондагы бейнелердi, кейiпкерлердi кене мифологиялык сюжеттермен салыстыру эдiсiн колдану аркылы т^жырым жасауды жен кередi.
Петроглифтердегi б^ка бейнесi ежелгi т^ргындардыц дYниетанымын керсететш негiзгi элементтердiн бiрi. Ежелгi дэуiрде б^кага, таутекеге жэне тYЙеге табынудыц есiп-ену идеясымен тыгыз байланысы болган [Кадырбаев, Марьяшев 2007: 87]. М^ндай жануарлар с^лбасы тек тас бетше кашалып кана коймай, ежелгi енер туындыларында (ацдык стилдегi б^йымдар мен эшекейлерде) кещнен таралган. Ежелгi суретшшщ адам немесе жануарды бейнелеуде ец мацызды детальдарын белiп керсетiп, аса назар аудартарлыктай айшыктай тYCкенiн байкаймыз. Мысалы, б^каныц кара кYш иес екенiн керсетуге тырыскан ежелгi суретшi оныц кеуде т^сын айшыктайды, шiренiп т^рган бейнесiн керсетедi. МYЙiздерiн ерекшелеп, limi оны мифтiк жануар ретшде шекiдi. М^ныц дэлел1 Жетiсу жершен аныкталган петроглифтер мен к¥рбандык ыдыстарындагы керiнiстер [Акишев 1984: 37]. Ежелп халыктар дYниетанымындаFы б^ка образына Э.К. Акышев кене деректерд1 зерттей келе «Искусство и мифология саков» атты ецбепнде: <^нд>ирандыктар арасында б^ка мифтердщ кYн циклiне енгiзiлген жэне от пен хаоманыц, алFашкы к¥дайларыныц кершю болып саналFан. Зерттеушi Fалым Л.А. Кэмпбеллдыц дэлелдеуiнде б^л бейне 0мiр аFашынын (дiнгегiнiн) зооморфтык параллелi. РигведадаFы (Ригведа - эн^рандар жиынтыFы, Yндi мэдениетiнiн ец кене дiни жэне эдеби ескертюш^ Fарыштык б^ка (OldIndvarsan) отка, жарыкка жэне суFа тенестiрiледi. Батыс митраизмiнде епз денесiнiн белшектенуi, Митра пышактап елирген немесе жырткыштар талаFан керiнiсi, Космостыц пайда болуымен байланыстырылады, яFни ол Тваштра мен Ашвамедха жылкысымен парапар. Демек, Казакстан аумаFында емiр CYрген ежелгi халыктар да б^л бейнеш дэл осындай тYсiнiкте Тацбалы жэне Хантау петроглифтерде калдырFан. М^нда б¥KаFа мiнген КYн к¥дайы бейнелерi кездеседЬ) деген т^жырым жасайды* (*аудармасы автордш - ред. ескертпесi) [Акишев 1984: 37]. Орталык Азия халыктарыныц б^ка бейнесiне катысты ежелгi тYсiнiгi бойынша Fарыш элемiмен тыFыз байланысты. Мысалы, ежелден жеткен ацыздарда Тэнiрдiн эмiрiмен ен эуелi Жер жаралды, одан соц Кек жаратылды, Жер мен Кекп мYЙiзiмен кетерiп т¥PFан бiр алып бар, ол Кек епз. Эпз шаршап, жердi бiр мYЙiзiнен екiншi мYЙiзiне ауыстырFанда немесе мYЙiзiн шайкаFанда жер сiлкiнедi, екi мYЙiзi сынса, аяFы талса акырзаман болады деп ^ыетан М^ндай мифтiк ацыздар б^каныц, кек егiздiн соншалыкты алып ^шке ие екенiн, оныц Жер жаратылысымен тыFыз байланысты, тiптi жер бспндеп тiршiлiктiн де соныц ^шше тэуелдi екенiн анFартады. Осылайша б^ка, кек егiз бейнесi аныз-энгiмелермен катар енер туындыларыныц сюжеттершде негiзгi кешпкерге айналып, бYгiнге дейiн жетiп отыр. ОнтYCтiк Сiбiр кешпелiлерi арасында б^ка КYннiн, Эркендеу мен ырыс, берекенщ нышаны болды. Б^ка мен КYннiц жартас суреттерiндегi бiрлесуi б^калардыц денесше кашалFан шенберлердiн геометриялык кескiндерiнен айкындалады [Okladnikova 2016: 1016].
Ежeлгi кoлeнep meбepлepiнщ кoлынaн mыккaн ад cтилiндeгi бyйымдap cынды пeтpoглифтep дe eœp тyындыcы бодып caнaлaды. Ондa aдaмньщ Элeм кapтинacы жeнiндeгi тYciнiгi мeн кeкipeк кeзi кepeтiн, жaн дYниeciмeн ceзeтiн кyбылыcтapдьщ mыFapмaлap, тyындылap ap^rnK бeйнeлeнгeн кepкeм oбpaздык жYЙeci, тaнымдык фopмacы, яFни шындыктыц кepкeм жэне тaцFaжaйып бeйнeлepi coмдaлFaн. Оcылaйma пeтpoглифтep cюжeттepiндeгi 6yKa бeйнeci eжeлгi aдaм caнacындaFы кaбылдaнFaн кyльттiк жaнyap peтiндeгi кepкeмдiк, мифтiк кepiнici бодып тaбылaды.
4 Корытынды
Кeтпeнтay пeтpoглифiнiц cK^errepi Жeтicy пeтpoглифтepiнe тэн capынды дэлмe-дэл кaйтaлaйды. Еpeкme meкiлiп, coмдaлFaн бeйнeлep дe кeздeceдi. Оcындaй пeтpoглифтep кaтapынa apKap, epмeкmi, 6yKa бeйнeлepiн жaткызyFa бoлaды. БУ^ cypeтi мaкaлaдa aтaп кepceткeндeй Сaймaлы-Tam, Kapaтay БaянжYpeк, тшт Aлтaй пeтpoглифтepiндe кeздeceтiн кoмпoзициялap мeн жeкeлeгeн cyperтepгe cтильдiк жaFынaн eтe yKcac. Буд ныcaндapFa зeprтey жYpгiзгeн Faлымдap oндaFы композиция cюжerтepiн тaлдay жэнe oлapдьщ мaзмyнын тYciндipy бapыcындa Yндi-иpaн жэнe Yндi-apий хaлыктapыныц гаж мифодогиядык мэтiндepiн кaтap кapacтыpFaн жэж oлapдaFы пapaллeлдi нeгiзгe aлa oтыpып тyжыpымдap жacaFaн. Оcылaйma тac бeтiндeгi бeйнeлey e^pirnR мэн-мaFынacы бipшaмa тYciнiктi бoлa бacтaFaн. Сoнымeн кaтap, хaлык apacындa epтeдeн кaлыптacкaн тYciнiктep, ыpым-тиымдap, эпocтык жыpлapдa кeздeceтiн тез тipкecтep нeмece дэcтYpгe aйнaлFaн гей Fypыптык caлrтapдa ecкepiлгeн.
Пeтpoглифтep шoFыpлaнFaн opындap eжeлгi зaмaндa тaбынy oprni нeмece amык acпaн acтындaFы тaбиFи Fибaдaтхaнa дeyгe бoлaды. ОндaFы эpбip cyperarç eзiндiк aткapap peлi мeн cимвoлдык кызмeтi бодуы мYмкiн. K^a, epтe тeмip дэyipiндe eмip CYpгeн хaлык дiни таным-ceнiмдepi бoйыншa кYнгe, oткa тaбынFaн. Буд тaбынyшылыктapын cимвoлдык тaцбaлap. жaнypлap бeйнeлepi жэж apнaйы eткiзгeн pэciм пpoцeccтepiн бeйнeлey apкылы кepceткeн. Myндaй cимвoлдык cypeттepгe ceмaнтикaлык жaFынaн yKcac тayтeкe, apKap, 6yKa, буFы мeн жыдкыныц бeйнeлepi жaтaды. öcipece 6yKa бeйнeci ceмaнтикaлык тypFыдaн кypбaн maлy идeяcымeн ты^ыз бaйлaныcты [Здaнoвич 1995: 50]. Ежeлгi зaмaндa aдaмдap кypбaндык maлy apкылы кyдaйлapFa жaкындay нeмece coлapдыц pизaшылыFын aлaмыз дeп ceнгeн. Kypбaндыккa шaлынFaн мaл oлapдьщ идeялapы мeн тaбынyшылыктapын, тiлeктepiн кyдaЙFa жeткiзymi peтiндe кapacтыpылып, eкi элeм apacындaFы тacымaлдaymы ^ште, кacиeткe иe жaнyap peтiндe кaбылдaнFaн. Tiптi мyндaй жaнyapлap жойыдып гаттен ^ннщ eзiндe дe, oлapдыц бeйнeлepi 6ipaa Facыpлap бойы мифтiк жeлiдeгi aцыздapдa, жapтac бeтiндeгi тyындылap кaтapындa caктaлып кaлFaн. Оcылaйma eкi элeм apacындaFы бaйлaныcтьщ кaжeттiлiгiн eзeктi eтeтiн тYciнiктep тYpлi жopaлFылapдыц, Fypыптapдыц кaлыптacyынa жод бepeдi. Буд жopaлFылap corny кoлa дэyipiндe кaлыптacкaн жэнe aшык acпaн acтындaFы тaбиFи Fибaдaтхaнaлapдыц rn^a бoлyынa ыкпaл eткeн. Fибaдaтхaнaлapдыц жпзп «a^^yra» ocы тaктa тacтap мeн oлapдыц бeтiнe кamaлFaн cypeттep бoлFaн. Олapдыц мaцындa мiндerтi тYPдe тacтapдaн кopaлaнып кaлaнFaн Fypыптык omaктap нeмece тypaктap cынды ecкepткimтep кeздeceдi. YзынкYнгeй пeтpoглифтepiнiц бaтыc oщYCтiгiндe, яFни пeтpoглифтepгe кapaмa-кapcы тepicкeй жaзыFындa бipнeme caкинaлaнып кaлaнFaн жэнe жapтac caFacынa кopaлaнFaн тacтap тiзбeгi 6ap opындap aныктaлды. ОлapFa эзipme кaзбa жyмыcтapы
жYргiзiлмегендiктен бздан артык мэлiмет айта алмаймыз. Болашакта толыкканды мэлiмет алу Yшiн б^л да зерттеуд кажет eTeTiH нысандар катарына жатады. Петроглифтердщ мерзiмделу мэселесiн шешудеп тиiмдi эдiс оныц мацайындагы археологиялык ескерткiштерге казба жYргiзу болып табылады.
ЭДЕБИЕТ
1 Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алма-Ата: Наука, 1984. 176 с.
2 Аманжолов А.С. Древние надписи и петроглифы хребта Кетмень (Тянь-Шань) // Известия АН КазССР. Сер.
обществ. наук. 1966. № 5. С 79-96.
3 Амаргазиева А.Ж. Науакескен, Болыссай жэне ¥зын^нгей жартастарындагы аркар бейнесшщ семантикалык
тYсiндiрмесi // Отан тарихы. 2020. № 2 (90). Ш-191-бб.
4 Артамонов М.И. К вопросу о происхождении скифского искусства // Сообщения ГосЭрмитажа. 1962.
Вып. 22. С. 30-35.
5 Зданович Д.Г. Могильник Большекарагайский (Аркаим) и мир древних индоевропейцев Урало-Казахстанских
степей // Аркаим. Исследования, поиски, открытия / Науч. ред. Зданович Г.Б., сост. Иванова Н.О. Челябинск: Творч. об-ние «Каменный пояс», 1995. С. 43-53.
6 Зтрия Д.Ц., Амаргазиева А.Ж. Кетпентау - жартас суреттершщ зерттелу тарихы // II Есж окулары: «Еуразия
далалык белдеушдеп мемлекеттшктщ пайда болуы мен дамуы: алгышарттары, кезецдерi, салдары» атты халыкар. гыл.-тэж. онлайн-конф. м-дар жинагы (Есiк к., 21-22 караша 2021 ж.). / Жауапты ред. Мухтарова Г.Р. Есiк: «Еак» мемлекеттiк тарихи-мэдени музей-корыгы. Алматы: К^азак ун-тi, 2021. 162-168-бб.
7 Кадырбаев М.К., Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. Алма-Ата: Наука, 1977. 232 с.
8 Кубарев В.Д. Мифы и ритуалы, запечатленные в петроглифах Алтая // Археология, этнография и антропология
Евразии. 2006. № 3 (27). C. 41-54.
9 Маргулан А.Х. Петроглифы Сарыарки. Гравюры с изображением волчьего тотема. Каменные изваяния
Улытау. Соч. Т. 3-4 / Сост. Маргулан Д.А., Маргулан Д. Алматы: Дайк-Пресс, 2003. 246 с. 7 Отчет о НИР (итог.) Государственного историко-культурного музея-заповедника «Иссык» по теме «Идеология и мифология саков Семиречья». Рук. Мухтарова Г.Р.; исполн.: Джасыбаев Е.А. [и др.]. Есик: Государственный историко-культурный музей-заповедник «Иссык», 2018. 79 с. № ГР 0111РК00329. Инв. № 0218РК01399.
11 Самашев З. Жепсу жартас суреттерг Баянжурек. Астана: Э.Х. Маргулан ат. Археология инст-ц Астана
к-гы филиал-ц баспа тобы, 2012. 240 б.
12 BednarikR.G. Horse and Bull petrogliphs of Europe // Bollettino del Centro Camuno di Studi Preistorici. 2015.
Vol. 40. P. 7-30.
13 Herman L. L'art rupestre de la vallée de Kenkol (oblast de Talas) au Kirghizstan // INORA. 2018. № 80.
P. 22-31.
14 Hermann L. Saka animal style petroglyphs from Saimaluu-tash (Jalal-abad province) in Kyrgyzstan // 2nd Esik
readings «The Origin and Development of the Statehood of the Steppe Belt of Eurasia Background, Periods and Consequences» the International Scientific and Practical Conference devoted to 30 years of Kazakhstan Republic's Independency Collection of articles (Esik, 21-22 November, 2021) / Ed. Mukhtarova G.R. Almaty: Kazakh University, 2021. P. 77-88.
15 Okladnikova E. Paleoglobalization: the symbolism of prosperity and evil in rock art of Ancient Eurasia //
International Journal of Humanities and Cultural Studies. 2016. Vol. 3, no. 1. P. 1012-1019.
REFERENCES
1 Akishev, A. K. 1984. Iskusstvo i mifologiya sakov (The art and mythology of the Sakas). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
■
22 Казахстан археологиясы № 2 (16) 2022
1
2 Amanzholov, A. S. 1966. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. obshchestv. nauk (News of the Academy of Sciences of the
Kazakh SSR. Ser. societies. sciences), 2, 79-96 (in Russian).
3 Amargazieva, A. J. 2020. In: Otan tarihy (The homeland history), 2 (90), 181-191 (in Kazakh).
4 Artamonov, M. I. 1962. In: Soobshcheniya Gosudarctvennogo Ermitazha (Peports of the State Hermitage), 22,
30-35 (in Russian).
5 Zdanovich, D. G. 1995. In: Zdanovich, G. B. (ed.), Ivanova, N. O. (compl.). Arkaim. Issledovaniya, poiski, otkrytiya
(Arkaim. Research, search, discovery). Chelyabinsk: Tvorcheskoe obiedinenie "Kamennyi poyas", 43-53 (in Russian).
6 Zikiriya, D. K., Amargazieva, A. Zh. 2021. In: Mukhtarova, G. R. (ed.). II Esik okulary (2nd Issyk readings). Almaty:
Kazakh University, 162-168 (in Kazakh).
7 Kadyrbayev, M. K., Maryashev, A. N. 1977. Naskalnye izobrazheniya hrebta Karatau (Rock carvings of the Karatau
ridge). Almaty: "Gylym" Publ. (in Russian).
8 Kubarev, V. D. 2006. In: Arkheologiya, etnografiya i antropologiya Yevrazii (Archaeology, Ethnography and
Anthropology of Eurasia), 3 (27), 41-54 (in Russian).
9 Margulan, A. Kh. 2003. Petroglify Saryarki (Petroglyphs of Saryarka). Almaty: "Dayk-Press" (in Russian).
10 Otchet o nauchno-issledovatelskoy rabote (itogovyi) (Research report (final)). 2018. № GR 0111RK00329. Inv.
No. 0218RK01399 (in Russian).
11 Samashev, Z. 2012. Zhetysu zhartas suretteri. Bayan zhurek (Zhetysu rock paintings. Bayan zhurek). Astana:
the Brunch of the Margulan Institute of Archaeology in Astana (in Kazakh, Russian, English).
12 Bednarik, R. G. 2015. In: Bollettino del Centro Camuno di Studi Preistorici, 40, 7-30 (in English).
13 Herman, L. 2018. In: INORA, 80, 22-31 (in English).
14 Hermann, L. 2021. In: Mukhtarova, G. R. (ed.). IIEsik okulary (2ndIssyk readings). Almaty: Kazakh University,
77-88 (in English).
15 Okladnikova, E. 2015. In: International Journal of Humanities and Cultural Studies, vol. 3, no. 1, 1012-1019
МYДделеp Ka^^i^i тypaлы aк1пapaтты aшy. Aвтоp мYДделеp ^к^^ышны^ жокты^ын мэлiмдейдi.
I Рaскpытие инфоpмaции о конфликте интересов. Aвтоp зaявляет об отсутствии конфлим^ интересов.
I Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.
Ma^a тypaлы aкпapaт / Инфоpмaция о статье I Information about the article.
РедaкцияFa тYстi / Постyпилa в pедaкцию I Entered the editorial office: 20.06.2022.
Рецензенттер мaкyлдaFaн / Одобрено pецензентaми / Approved by reviewers: 28.06.2022.
ЖapиялayFa кaбылдaнды / Пpинятa к публигации I Accepted for publication: 28.06.2022.
(in English).
