CC BY
0МЭДЕНИ М¥РА
https://doi.org/10.47500/2023.v15.i3.02
ГТАМР 03.61.91
Елкей Н.Н.1
^азакстан Республикасы ¥лттык музеш Астана к., Казакстан 1e-mail: muzlife.nbek@mail.ru
¥ЛТТЫК К¥НДЫЛЬЩТАРЫМЫЗДЫ САКТАУ -¥ЛТТЫК Б1РЕГЕЙЛ1КТЩ НЕГ1З1
Ацдатпа. Макала к,азак,тын, дэстYрлi мэдениетi багытында жазылды. Тарихымызда манызы бар улттык кундылыктарымызга тарихи сипаттама берыш, тарихи-этнографиялык талдау жасалды. Эрбiр мемлекеттiн eркениеттiлiгiн онын мэдени мурага деген кезкарасына карай танып-багамдауга болады. Эз елiннiн мэдени мурасына укыпты карау мен баска мэдениеттщ кунды элементтерiн кабылдау - адамзат еркениет дамуынын сара жолы. К,азактьщ мэдениетiн танытатын мол мэдени мураларымыз жетерлiк. Казак халкын элем халкына гажап халык екенiн танытып турган, ол бiздiн улттык кундылыктарымыз, салт-дэстYр, эдет-гурып пен мэдени мураларымыз, тiлiмiз жэне улттык коленер мен улттык кшмдер, улттык тагамдар, улттык ойындар. ЮНЕСКО-нын Адамзаттын рухани мурасынын кернект тiзiмiне енген улттык салт-дэстYр, эдет-Еурыптарымызга катысты элементтер карастырылды. Мэселен, Наурыз, кусбегiлiк, айтыс, киiз YЙ, казактын дэстYрлi домбыра, кYЙ енер^ Коркыт ата мурасы, казак ^реа, ортеке биi, тогызкумалак, асык ойыны, казак жылкысы секiлдi салт-дэстYрлерге катысты тарихи-этнографиялык мэлiметтер молынан бертдь Сонымен катар, белгiлi казак мэдениетш зерттеушi этнограф-галымдарга токталып, олардын енбектерi де карастырылды.
Кiлт сездер: салт-дэс^р, материалдык емес мэдени мура, улттык мэдениет, фольклор, этнограф, кужат, кундылык, еркениет.
Кiрiспе
Yстiмiздегi жылдын 17 маусымы кYнi Мемлекет басшысы Касым-Жомарт Токаевтын ТYркiстан каласында еткен «Эдыетл Казакстан - Адал азамат» атты екiншi ¥лттык курылтай отырысында
сейлеген сезшде «Казiр кез келген елдщ ыкпалды болуына улттык брендтiн эсерi мол. Сондыктан онын танымалдыгын арттыра тYсу керек. Ол Yшiн бiрынFай дизайн-кодты, ортак стандартты сактау ете манызды. Нышандарымыз бiрегей
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
улттык кодымызды на^ты эрi айкын Kepcaryi керек» деген едь Расында, сан гасырлык тарихымызды айтканда халыкпен бiрге бiте кайнасып, ^нделжт eмiрiнде манызды рел аткаратын улттык кундылыктарымыз жетерлiк. Сонын бiрi - казактын дэcтYрлi мэдениетi десек кателеcпеймiз.
Ата тарихымыздын бет бейнеciн, жYрiп еткен жолы мен шежiреciн актарып карасак, казак коFамында рухани жэне материалдык мэдениеттiн нагыз Yлгiciн уштастырган материалдык емес мэдени муранын орны ерекше. Материалдык мэдени мурага караганда кезге кeрiнбейтiн, бiрак адамзат баласыньщ рухани eмiрiне нэр беретiн материалдык емес мэдени муранын назардан тыс калып жаткандыгы жасырын емес. Халыкаралык денгейде осы мэселеге дер кезшде козгау салган ЮНЕСКО уйымынын рeлi зор. ДYниежYзiнде саны аз каншама елдер кYн санап eздерiнiн рухани кундылыктарынан айрылып, жер бетiнен жойылып кетiп жатыр. Тарихтан белгiлi, кешеп тоталитарлык кезенде тусауланган бiздiн рухани eмiрiмiздщ жай-кYЙi де небiр киындыктарды бастан кешiрдi. Тэуелciздiк алып, тарихымыз, мэдениетiмiз тYгенделе басталган туста халкымыздын мол материалдык жэне рухани мэдени мураларын ескере бастадык. Эйткенi, eткенiмiздi бiлмей, келешектi багдарлау киын екендтн cездiк. ¥лттык кундылыктарды сактау - улт болып калыптасуымызга, улттык болмысымызды айкындауда манызды екендiгiн тYciндiк.
Казактын тарихын, мэдениетiн тYгендеуде жYзеге аскан мемлекеттiк багдарламаларды атап eтуге болады. Мэдени мурамызды сактау мен табысты пайдалану Yшiн уйымдастырылган «Мэдени мура», «Халык тарих
толкынында» атты багдарламалар тэуелciздiк алган уакыттан берi табысты нэтиже ^рсетш, халкымызды дYниежYзiлiк манызы бар тарихи кундылыктарымызбен кауыштырды. КР ТунFыш Президентi Н.Э. Назарбаевтын «¥лы Даланын жетi кыры» макаласы да казак тарихын eркениеттiк тургыдан саралаудын айкын жолын ^рсетш бердi.
Материалдар мен зерттеу 94iCTepi
Макала материалдык емес мэдени мураны корFау туралы Конвенция шенбершде орындалды. Карастырылып отырган такырыптын ашылуына, алга койган максат жэне мiндеттерiмiздi жYзе асыруда казактын дэcтYрлi мэдениетi жeнiнде жазылган енбектер басшылыкка алынды. Эciреcе, Э. Маргулан (Шыгармалары, 2007), G. Жэнiбеков (Тандамалы шыгармалар жинагы, 2011) cекiлдi галымдардын казак этнографиясы тeнiрегiнде жазган енбектерi макаланы жазуда басты багыт-багдар болды. Сонымен катар, казак халкынын дэcтYрлерi мен эдет-гурыптары жайлы жазылган С.Эжь гали, Э. Нысанбаев, Б. Жумабайулы, К. Сахарбаева, Э. Сэдуакасулы жэне т.б. зерттеушьгалымдардын енбектерi пайдаланылды.
Макаланы жазу барысында кенiнен танымал кешендi жэне жYЙелеу тэciлдерi колданылды. Такырыптын эралуан багытта eрбуiне байланысты кей жерде салыстырмалы-типологиялык, салыстырмалы-тарихи эдicтер катар жYргiзiлдi. Себебi, алдымен тарихи-мэдени элементтердi бiр-бiрiмен салыстырып, онын мэдени мура тiзiмiне енпзту мерзiмiне, тарихи манызына карай жYЙелеп, жалпы тарихи талдау жасалды.
Неизи белiм
КYллi элемде eмiр сYрiп жаткан каншама этностар бар. Олардын даму тарихы да эртYрлi. Эсiресе, ултты езгеден ерекшелеп кeрсететiн ол -мэдениетi. «Эр елдщ салты баска...» дегендей, халыктын мэдениетiне карап, онын улттык болмысын ангару киын емес. Тагылымды тарихымен, рухани жэне материалдык мэдениетiмен, асыл кундылыктарымен танылган казак халкы езшщ улттык болмысын эрiден калыптастырды. Yш мын жылдык дала eркениетiнiн езеп болган халкымыз Алтайдан Дунайга дейшп дала мэдениетi мен eркениетiнiн кен канат жаюына ез Yлесiн косканы тарихтан белгiлi. Ата-бабамыздан мура болып калган мол мэдениетiмiздi казiргi жаhандану заманында жогалтып алмау - басты парызымыз. Кешегi тоталитарлык кезенде халкымыздын бет-бейнесiн кeрсететiн айнасына айналган ултымыздын тел мэдениетi жойылып кете жаздады. Yндiстан улт-азаттык козгалысынын жетекшiсi Махатма Гандидщ «¥лт мэдениетi ез халкынын жYрегi мен рухында» деген жалынды сeзiнде айтылгандай, казак eзiнiн батыр жYректi, кайсар рухты касиетiнiн аркасында талай дYрбелендi бастан eткiзiп, каншама киындык пен кысым керсе де ез мэдениетш сактап калды.
ДэстYрсiз халык жок. Ол тарихи непзде калыптасып, урпактан урпакка берiлетiн эдет-гурып, жалпыга бiрдей тэртiп, эдеп-инабат нормасы болып табылады. ДэстYр eзiнiн негiзi мен калыптасуы, eмiр сYPуi жагынан барынша улттык сипатта болады, эрбiр халык жалпы адамзат мэдениетiне сонысымен Yлес косады (Асылов, Нускабайулы, 1998: 21).
БYгiнде тэуелсiз ел атанып, кыран
МЭДЕНИ М¥РА
канатымызды кен,ге жайып, еркендеген елдердщ катарынан кершш, элем таныган тарихы, мэдениеп, эдебиет бар мемлекетке айналдык. Казакстан тэуелаздж алган туста алдымен дYниежYзiндегi алпауыт, еркениеттi елдермен бейбiт карым-катынас орнатып, тэжiрибе алмасып, кептеген мемлекеттiк уйымдарга мYше бола алды.
Сонын, бiрi - ЮНЕСКО Халыкаралык уйымы. Бул уйымга Казакстан 1992 жылдын, 22 мамырында ТМД елдершщ арасынан алгаш болып мYшелiкке ендi. Кейiн 1994 жылы ДYниежYзiлiк мэдени жэне табиги мураны коргау туралы конвенцияга косылды. ЮНЕСКО негiзгi максаты - бейбггшШк пен кауiпсiздiктi елдердщ бiлiм, гылым жэне мэдениет салаларындагы ынтымактастыгын Б¥¥ Каулысында айтылгандай жалпыга бiрдей курметпен карап, эдыетллж пен зандардын, орындалуын, адам кукыгы, эрi негiзгi бостандыктар негiзiнде барлык елге, тYрi-тYсiне, жынысына, тiлi мен дiнiне карамастан камтамасыз ету аркылы ныгайту (ЮНЕСКО, URL). Халыкаралык тарихи-мэдени муралар реес^ катарына Казакстаннын, эр аймагында сакталган тарихи ескерткiштер енгiзiлдi. Мэселен, киелi ТYркiстан жерiндегi ^ожа Ахмет Яссауи кесеней, Тацбалы археологиялык ландшафындагы
таска, жартаска салынган бейнелер (петроглифтер), «¥лы Жiбек жолынын,» мацызды ортагасырлык К,ойлык, Карамерген, Талгар, Актебе, Акыртас, Кулан, Костебе, Эрнек калалары мен Коргалжын жэне Наурызым корыктары уйымнын, муралар тiзiмiне ендi.
Казактыц мэдениетiн элем танитын кYнге жеттiк. Ата-бабаларымыздын, осынша мэдени мурамызды урпакка аманат етш калдыруы бiзге берiлген мол
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
казына. БYгiнде асыл дYниелерiмiздi жогалтпай, заман кeшiне iлеcкен уакытта кайта жангыртып, кадiр-каcиетiн сактай алу - бiздердiн басты парызымыз. Бул туралы Мемлекет басшысы К.К. Тока-евтын улттык мэдениетiмiздi дамытудын маныздылыгына токталган бiр сухбатында «¥лттык мэдениет дегенiмiз бул - магынасы терен, кeпкырлы угым. Халкымыздын тeл мэдениет салт-дэcтYрден, эдет-гурыптан бастау алады. ¥лттык киiмнiн eзi - улт мэдениетшщ жаркын кeрiнici. Сондыктан ул-кыздарымыз улттык киiмдi Наурыз мейрамында, баска мерекелерде жиi киiп жYрcе, керемет болар едi. Тек мерекеде емес, удайы киiп жYрcе де, жарасымды болатыны ceзciз. Жалпы, улт мэдениет - халык eмiрiнiн айнасы, онын болмысы. Елiмiздiн рухани дамуы улттык рухка тiкелей байланысты» деп айтканы бар.
Мынжылдык казак мэдениет жас елдiн тэуелciздiгiнiн cенiмдi Трепне айналды. Мемлекеттiн мэдени саясаты казак халкынын аса бай мурасын iздеумен коса, онын дэcтYрлерi мен гурыптарын жандандыруды да камтыды - олар елдщ кYнделiктi eмiрiн рухани тургыда байытып, бiздiн eткенiмiздi казiргi кезенмен жэне болашакпен жалгауга тиicтi едi (Назарбаев, 2017: 84).
Казактын мол материалдык мурасымен бiрге халыктын мэдени кундылыктарын айшыктайтын
материалдык емес мураны атап eтуге болады. Казакстан Республикасында материалдык емес мэдени мураны коргау жэне дамыту жeнiндегi тужырымдамасында кeрcеткендей: «... Казакстан Республикасы халкынын материалдык емес мэдени мурасы улттык мэдениеттiн аса манызды курамдас бeлiгi, урпактардын рухани байланысын ныгайтатын улттык сана-
cезiмнщ негiзi бола отырып, Казакстан мэдениетш калыптастыруда басты рeл аткарады.
Казакстан Республикасынын 2011 жылгы 21 желтоксандагы Занымен ратификацияланган 2003 жылгы 17 казандагы «Материалдык емес мэдени мураны корFау туралы» Халыкаралык конвенцияга (будан эрi - Конвенция) Казакстан Республикасынын косылуы Казакстан халкынын материалдык емес мэдени кундылыктарын корFау, танымал ету жэне дамыту жeнiндегi кызметтiн тиiмдiлiгi Yшiн негiз болады».
Конвенцияда материалдык
емес мэдени муралардын 5 саласы кeрcетiлген:
Бiрiншi саласы, материалдык емес мэдени муранын тасымалдагышы ретiнде тiлдi коса алганда, ауызша айту дэcтYрлерi мен айтылу нысандары;
Екiншi саласы, орындаушылык eнерлер;
Yшiншi саласы, эдет-гурыптар, салт-жоралар, мейрамдар;
Тeртiншi саласы, табигат пен дYниеге катысты бiлiмдер мен эдет-гурыптар;
Беciншi саласы, дэcтYрлi кэciптермен байланысты б^мдер жэне дагдылар.
ЮНЕСКО уйымы тарапынан бекiтiлiп, адамзат Yшiн ерекше мэдени, тарихи немесе экологиялык манызы бар деп танылатын табиги жэне адам колымен жасалган дYниелер элемдiк мура атауына ие болды.
2003 жылы 17 казанда Париж каласында кабылданган «Материалдык емес мэдени мураны корFау туралы» конвенцияга сэйкес 2013 жылы КР материалдык емес мэдени мурасынын ¥лттык тiзiмi бекiтiлген болатын. 47 тiзiмнен туратын материалдык емес мэдени муралардын шшен бYгiнде 13 элемент ЮНЕСКО-нын ¥лттык комиссиясы шешiмiмен элемдж
мэдени муралардын катарына енпзтдь Казактын дэстYрлi мэдениетiнен дерек беретш соларга аз-кем токталып, сипаттау келешек урпактын дэстYрiмiздi курметтеуi Yшiн ете манызды.
Киiз Yй - ежелп кeшпелi eмiрге бейiмделген, кeшiп-конуFа ыщгайлы, ерте заманнан келе жаткан жылжымалы турFын YЙдiн бiр тYрi. Бул жартылай отырыкшы, жартылай кeшпелi халыктардын арасында кенiнен тараFан жэне бYгiнге дейiн eзiнiн кене формасын сактап калFан бiрден-бiр мYлiк. Киiз YЙ - казактын байырFы баспанасы.
ХYШ-ХIХ FF. тарихшы-саяхатшы Fалымдар И.П. Фальк, Ш. Уэлиханов, Б.А. Куфтин жэне т.б. кшз YЙ мэселесiне сокпай кетпеген. Олар кeшпелi халык eмiрiнде киiз Yйдiн кандай рел аткарFандыFы, онын курылысы, тiгiлу, жиналу тэртсб^ кандай жерлерге орнатылFандыFы, iшкi жиhаздары туралы аса кунды маFлуматтар бередь Академик Э. МарFулан енбегiнде кшз YЙлердiн екi, Yш канаттан бастап, он ею, он сегiз, отыз канатка дейiн жететiн Yлкен тYрлерi болFандыFы айтылады. БурынFы хан-султандар мен атакты байлардын YЙлерi 8 канаттан 30 канатка дешн баратын Yлкен жэне ете бай жиhазды, эшекейл^ салтанатты болып келген. Буларды ак ала орда, ак орда, алтын орда деп атаFан (Коленер Yлгiлерi, 2005: 8).
Кшз YЙДiH негiзгi жабдыктарын еак, босaFa, табалдырык, иткiрмес, мандайша, топса, кереге, уык, шанырак, жактау aFaш, сыкырлауык, кYлдiреуiш курайды.
Казактын киiз YЙi ЮНЕСКО-нын тарапынан Адамзаттын рухани мурасынын кeрнектi тiзiмiне енгiзiлдi (Париж каласы, Франция, 24 - 28.11.2014).
Казактын дэстYрлi домбыра кYЙ eнерi - Адамзаттын материалдык емес
МЭДЕНИ М¥РА
кундылыктар тiзiмiне домбырамен тaртылFaн кYЙлер косылды. Домбыра - шaнaFындa кYмбiр сазды кYЙлерiн кундактап, ултымыздын eткенiн, бYгiнiн, мiнезi мен сезiмiн, болaшaFын бiр кYре тамырдай кос шегше шежiрелеп aркaлaFaн киелi аспап. Археологиялык деректерге сYЙенсек, кене домбыра ежелп тYркi дэуiрiнде пайда болFaн. АлFaш домбыранын шыккан жерi тYркi халыктарынын алтын бесiгi Алтай тауы болып саналады. Домбыра курылысы бойынша бiрнеше бeлiктерден турады: басы, кулактары, пернелер, мойын, iшек, шанак, какпак жэне iлгек. ДэстYрлi казак музыкасында домбыра кYЙлерi кен тaрaлFaн. Казактын домбыра кYЙлерi орындаушылык ерекшелiктерiне, ^йдщ курылымына байланысты текпе жэне шертпе деп белшедь
¥лттык eнерiмiздiн кайта жaнFырып, жанаруынын нэтижесiнде казактын касиетл кара домбырасы мен улттык сазды ^й мурасы 2014 жылFы 26 карашада Бiрiккен ¥лттар ¥йымынын Б^м, Гылым жэне Мэдениет жeнiндегi уйымынын шешiмiмен (ЮНЕСКО) жалпыадамзаттык бейматериалдык кундылыктар палатасынын алтын корына ендi (Париж каласы, Франция, 24 - 28.11.2014). Осылайша тендей жок казактын кара домбырасы мен онын кYЙлерi - адамзаттык рухани асыл мура ретшде танылып, элемдiк денгейде аталып eтiлдi (Сахарбаева, 2021: 3).
Елiмiзде КР ТунFыш Президентi Н.Э. Назарбаевтын шешiмiмен 2018 жылы шiлде айынын бiрiншi жексенбiсiн мерекелiк «Домбыра ^ш» деп жaриялaFaн едi. Содан берi жылда дэстYрлi тYрде домбыра кYнi аталып, елiмiзде кен келемде eткiзiлiп келедь
Айтыс - Казак ауыз эдебиетшде ежелден калыптаскан поэзиялык жанр, кепшыж кауым алдында колма-кол
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
суырып салып айтылатын ceз сайысы, жыр жарысы. ¥шкыр тенеуге, окыс эпитетке, ой мен жыр сайысынан ширыккан драматизмге толы айтыс Yлгiлерi казак поэзиясынын асыл казыналарынын бiрi болып табылады (Еюмыщжылдык, 2000: 105). Халык ауыз эдебиетшде айтыс eнерiнiн бiрнеше тYрлерi бар: бэдж айтыс, жар-жар айтыс, жануар мен адамнын айтысы, eлi мен тсршщ айтысы, жумбак айтыс, салт айтысы: 1) кыз бен жтт айтысы; 2) акындар айтысы жэне т.б. Казактын айтыс тарихынан ел арасында белгiлi «Бiржан мен Сара айтысы», «СYЙiнбай мен Тезектiн айтысы», «Ш^же мен Балтанын айтысы», «СYЙiнбай мен Катаганнын айтысы» жэне т.б. Айтыс eнерi ЮНЕСКО-нын адамзаттын материалдык емес мэдени мура тiзiмiне енгiзiлдi (Намибия, 24 - 28.11.2015).
Наурыз - парсы тiлiнен аударганда «жана кYн» деген магынаны бiлдiредi. Табигаттын тYрленiп, тiршiлiк атаулынын жанаратын мезпль Наурыз
- кeне мейрам. Белг^ тарихшы, этнограф Жамбыл Артыкбаев «Наурыз мейрамы Еуразия даласында екi-Yш мын жыл емес, он екi-он Yш мын жыл бурын тойлана бастады» деген пiкiр бiлдiредi. ¥лыстын улы кYнi Орта Азия халыктарынын Жана жылы саналады. Казак халкы Наурыз мерекесш кYн мен тYннiн тенесетш, жана кYннiн бастауы деп тойлаган.
Наурыз казак жерiнде ертеден берi тойланып, урпактан-урпакка мура болып келе жаткан дэcтYрлi мейрам. Кенес Yкiметi бул мерекенi «дiни мейрам» деп танып, 1926 жылы ресми тYрде тойлауга тыйым салды. Магжан Жумабаев «Казактын наурызы
- дiн мейрамы емес, турмыс мейрамы, шаруашылык мейрамы» деп сипаттаган. Тек арага 62 жыл салып умыт бола
бастаган Наурыз мейрамы казак жерше 1988 жылы кайта оралып, тойлана бастады (Казак халкынын, 2005: 21).
Тэуелйздж алганнан кейiн КР ТунFыш Президент Н.Э. Назарбаевтын Жарлыгымен 1991 жылдын 15 наурызында «Наурыз мейрамы -халыктык кeктем мерекеci» деген ресми атауын алады. ¥лыстын улы Наурыз кeже дайындалады. Халыктык дэcтYP бойынша оган бидай, тары, cYP ет, буршак, cYт, су, туз сиякты кем дегенде жетi тYрлi азыктык заттар косылады. Наурыз мейрамында алтыбакан басында эн айтылып, кYЙ тартылады. ДэcтYрлi улттык ойындар - кeкпар, аударыспак, кYреc, кыз куу, тенге iлу т.б. ойналады.
Наурыз мейрамы Б¥¥ Бас Ассамблеясынын карарымен 2010 жылы Халыкаралык мейрам мэртебесше ие болды. 2016 жылы ЮНЕСКО 12 ел -Ауганстан, Эзербайжан, Yндicтан, Иран, Ирак, Казакстан, Кыргызстан, Эзбекстан, Пэкicтан, Тэжiкcтан, ТYрiкменcтан жэне ТYркия атынан Наурызды адамзаттын материалдык емес мэдени мура тiзiмiне енгiздi (Аддис-Абеба каласы, Эфиопия, 28.11 - 02.12.2016).
КусбегШк (бYркiт, сункар т.б.) - ертеден келе жаткан казактын саятшылык eнерiнiн бiр кыры. Куcбегiлiк eнердi алгаш зерттеген академик Элкей Маргулан «Казакстаннын кeптеген ежелп мэдени еcкерткiштерiнiн iшiнде кейiнгi кезде назарга кeп iлiнбей жYрген бiреуi бар. Ол - саятшылык eнерi. Онын тарихи еcкерткiш екенiне ешкандай кYмэн жок», - деп жогары бага берген. Казак халкы ертеден кыран тукымдастарды (бYркiт, туйгын, каршыга, сункар, лашын т.б.) аща пайдаланган. Куcбегi - кырандарды тYрге, топка, текке айыра бiлетiн, оларды eз iшiнен жiкке, туыстыкка, урпакка бeле бiлетiн адам. БYркiтшi - бYркiттi
устай, бaFa быетш, оны аттылы-жаяу алып, aнFa сала бiлетiн, ан мен кустан орташа сауаты бар адам (Сэдуакасулы, 1998: 71). Кусбегiлiк - казактын тектiлiгiн, жiгiттерiнiн серiлiгiн, жYректiлiгiн кeрсететiн енер. Ата кэсiбiмiз бен сaлт-дэстYрiмiздi урпактан-урпакка жaлFaйтын халкымыздын тел енерш ЮНЕСКО уйымы адамзаттын материалдык емес мэдени мура тiзiмiне енпзген (Аддис-Абеба каласы, Эфиопия, 28.11 - 02.12.2016).
Казак ^реа - казактын улттык кYресi. Сан Faсырлaр бойы беделi аспаса, туFырдaн тYспеген осынау улттык eнерiмiздiн бiр тYрi - казак ^реа кенес заманында да жойылып кеткен жок. Казак ^рей езгеше бiр жана серпiнмен дамып, халыктык енерге айналды. Казак ^ресшщ бiр ерекшелiгi - тiк калыпта аякпен кимыл жасай жYрiп, кос колды карсыласынын белiнен немесе арнайы жaсaлFaн белбеуден, киiмнен устап жыFуFa эрекеттер жасалады. Техникалык жaFынaн казак ^ресшщ калыптаскан эркилы эдiс-aйлaлaры ете кеп. Бул, кебшесе кaзiргi еркш жэне классикалык кYреске уксас. Аяктан кaFa iлiп-шaлу, бастан асыра лактыру, жамбаска алу, сондай-ак шалкая бере кеуде аркылы керу, лактырып жiберу сиякты эдiстерiн атап етуге болады (Мухиддинов, 2012: 16-17).
Казак кYресiнiн шоктыиы биiк тулFaсы - Кажымукан. Себеб^ Казан тeнкерiсiне дейiнгi кезенде кептеген елдердщ спорт сахнасында енер керсетш, халыкаралык денгейде еткен сайыстарда кYллi казак халкынын атын элемге паш етюзген спортшы едi.
Кенес ОдaFынын чемпиондары Амaнгелдi Абсаттаров пен Эбысешт Айхановтын есiмдерi бaршaFa таныс. Тэуелаздж aлFaн жылдары, 1992 жылы еткен I ДYниежYзi казактарынын курыл-
МЭДЕНИ М¥РА
тайында aлFaш казак ^ресшен Халыкаралык кYрес федерациясы курылды. Содан берi, елiмiзде казак ^реанен эр жылдары «ТYЙе палуан», «Алтын белбеу» секiлдi турнирлер уйымдасты-рылып келдi. Кaзiргi танда, 2011 жылдан берi уйымдастырылып келе жаткан «Ка-закстан барысы» турнирi казак спорты-нын Yлкен жетiстiгi. Эр жылдары бул турнирдщ женiмпaздaры ¥. Рыскул, Б. Ыстыбаев, А. НуFымaров жэне т.б. болды.
Казак кYресi 1938 жылдан берi республикалык жарыстар бaFдaрлa-масына кiредi. АлдaFы уакытта ДY-ниежYзiлiк денгейде eтетiн дэстYрлi Олимпиада ойындары бaFдaрлaмaсынa енгiзiлуi ыктимал. ЮНЕСКО уйымы-нын шешiмiмен казак ^ресш Адамзаттын материалдык емес мэдени мура-сынын репрезентaтивтiк тiзiмiне енгiздi (Аддис-Абеба каласы, Эфиопия, 28.11 -02.12.2016).
Жука нанды жасау жэне белку мэде-ниетi: катырма, жупка, юфка - кепшШк-ке «катырма нан жасау енерЬ> деген атпен таныс. Материалдык емес мэде-ни мура тiзiмiне кiрген бул элементтiн Орталык, Кiшi жэне АлдынFы Азия ха-лыктары арасында баска атаулары бар. Мэселен, жука нан, шелпек, жукпа нан, жай нан, камыр, пэтер, бэтер, бэтер нан, каттама нан, катпарлама, кудай нан. Бул eнердiн тYрi Эзiрбaйжaн, Иран, Ка-закстан, КырFызстaн, ТYркия жерлерш-де кездеседi. Кaзiргi танда эр жердщ ты-дiк диалекткше байланысты кеп айтыла бермейдi. Жалпылама aтaуFa ие. Тiптi, кен тaрaлFaн сaлт-дэстYP тYрi болып та-былады. Металлдан жaсaлFaн калыпка немесе казаша салып пеште пiсiрiлген нан мерекелж кештер мен дiни жен-жо-рaлFылaрдa, туFaн кYндерде, YЙлену тойларда, сондай-ак жерлеу рэймдерш-де дaстaркaнFa койылады.
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
KepHeKTi мемлекет жэне кргам кай-paTCepi, галым-этнограф Gзбекэлi Жэш-бековтщ енбегшде мынадай мэлiмeттep кездеседк «...Казак дастарканында ун-нан жасалатын катырма, шылпын, нан салма, ^лшетай сиякты тагамдар, таба нан, казанжаппа, шелпек, бауырсак, кYлшe немесе тандыр нан /ощуслкте/ сeкiлдi нан тYpлepi болган» (Жэнiбeков, 2011: 58).
Катырма нан эзipлeу дэстYpi 2016 жылы ЮНЕСКО-нын материалдык емес мэдени мурасынын peпpeзeнтaтивтi тiзiмiнe eндi (Аддис-Абеба каласы, Эфиопия, 28.11 - 02.12.2016).
Асык ойыны - тарихи кeшпeндi Fy-мыр кешкен халкымыздын енбек ама-лынан туындaFaн ойын тYpi, эсipeсe ойын баланын ой-epiсiн кенейтш, акыл-па-расатын жeтiлдipeтiн epeкшeлiккe ие. Асык ойыны тек балалар ойнайтын ойын Faнa емес, ересек азаматтар да кызы^ып ойнайтын ойын. Асык ойынында кeлeмi жaFынaн тайынша, марал, бyFы, кулжа-лардын aсыFын «сака», сиырдын aсыFын «кштай», eшкi мен тауешкшщ aсыFын «шeкмэйiт», eлiктiн асы^ын «жемж» деп, ал сырткы тyлFaсы мен турысына карай, жумыр жaFы тYссe (Yстi) «^y^, шyнFыp жaFы Yстiнe карай тYссe «шж», кырынан жайпак жaFы тYссe «тэйю», ирекл жaFы тYссe «алшы», жiлiкпeн тутаскан аша жaFы Yстiнe карап тYссe «шомпы», жiлiншiкпeн тyсaлFaн жумыр жaFы карап тYссe «омпы» (тонкы) деп aтaFaн. Асык ойындарынын TYpлepi eтe кeп. Мэселен, «Омпы», «Хан», «Кызыл асык», <^шке шыктым», табан», «^y^
шiк», «Какпакыл», «Сасыр», «Алшы», «Кeтepiспeк», «Жeмeкiл» ойындары сеюлдь Асык ойыны асыкты молынан утып алуы аркылы эpбip бала, яFни асык ойнaFaн азаматтар eз бэсекелесшщ алды болуы Yшiн сыFaлaу, енкею, кайырылып ату, иipiп ату, шертш ату, т.б. эдiстepiн
колданады, сол аркылы баланы сeзгiш, зерек болуFa тэpбиeлeйдi (Жумабай-улы, 2020: 163).
2017 жылы Ощуспк Кореянын Чеджу каласында ЮНЕСКО-нын шeшiмiмeн «Казак дэстYpлi асык ойыны» материалдык емес мэдени мура тiзiмiнe eнгiзiлдi (Чеджу каласы, Онтуспк Корея, 04 - 09.12.2017).
Коркыт ата мурасы: эпикалык мэ-дениет жэне музыка - «Кобыз атасы» Коркыт халык арасында композитор, жыршы, акын, музыкант, баксылардын камкоршысы peтiндe тaнылFaн. Коркыт-тын ДYниeгe келген уакыты туралы тYp-лi дерек бар. Кeйбip деректерде, мэселен, Э. Коныратбаевтын зepттeулepiндe Коркыт ата 11 Faсыpдын басында ДY-ниеден eткeн дeлiнсe, Э. МapFyлaннын eнбeктepiндe ол 7 - 8 Fa^ip apaлыFындa eмip сYpдi деген птр айтылады. Алай-да зерттеулердщ кeпшiлiгi Коркыт ата Сырдария бойында eмip сYpгeн оFыз-кыпшак тайпалык бipлeстiгiндe 10 Fa-сырдын басында дYниeгe келген деген тyжыpымFa саяды (Коркыт ата eмipбaя-ны, 2019: URL).
Коркыт ата жырлары Сыр бойы OFыз-кыпшaктapынын айтуымен YII-IX Faсыpлapдa-aк ауызша тapaлFaн. Ке-шшрек хатка тYскeн «Коркыт ата юта-бынын» 12 жырдан туратын нускасы 1815 жылы Дрезден кiтaпхaнaсынaн та-былFaн. Коркыт айткан накыл сeздep казак мaкaл-мэтeлдepiндe, жекелеген жырларынын rip^CTepi кeйiнгi казак жырауларынын толFaулapындa сол калпында сaктaлFaн. Сондай-ак теп-теген ок^алары, aйтылFaн кешпкер-лepi казак жыр, epтeгiлepiндe кeздeсeдi. Коркыт ата халкымыздын жыраулык, баксылык, KYЙ e^pm^ атасы болып eсeптeлeдi (Екiмынжылдык, 2000: 34). Касиетп кобыз аспабында жер бетш-де тyнFыш болып ^й тарткан Коркыт
атанын «Коркыт», «Башпай», «ТaрFыл ана», «¥шардын улуы», «Желмая» жэне «Елiм-aй» кYЙлерi бYгiнде бaршaFa та-нымал.
Коркыт ата мурасы ЮНЕСКО уйы-мынын шешiмiмен Адамзаттын рухани мурасынын кeрнектi тiзiмiне енгiзiлдi (Порт-Луи каласы, Маврикий, 26.11 -01.12.2018).
Казак жылкы eсiрушiлерiнiн кек-темгi мерекелж сaлт-дэстYрлерi: бие байлау, aЙFыр косу, кымызмурындык. Бул мерекелiк Fурыптaр ерте кездер-де казак даласы кешпендтершде сол жердiн тaбиFи, тарихи-географиялык, мэдени-шаруашылык ерекшелжтерь не сай калыптаскан. АтaлFaн мерзiмдiк сaлт-дэстYр жорaлFылaры Казакстанда тек Теркаккан ауылында сaктaлFaны ай-тылады.
Кымызмурындык - бие байлап, aлFaшкы кымыз iшу тойы. Кулын байлап, бие сауылып, онын CYтi корланып aшытылFaн сон екi-Yш ^н бойы жи-нaлFaн кымызFa аксакалдар мен кер-шi-кeлемдер «кымызмурындыкка» шaкырылFaн. ЯFни aлFaшкы кымыз aдaмдaрFa салтанатпен усынылып, «кепке буйырсын» деген тыекпен берiледi. Аксакалдар YЙ иесше aлFыс айтып, ба-тасын бередь Халыктын бул дэстYрi де конакжайлыкты, жомарттык пен мэрт-тiктi, бiрлiктi мензейдi.
Бие байлау - бие сауып, кымыз ашыту. ДэстYрлi ортанын бие байлап, кымыз сауу маусымында аткарылар енбекке катысты дэстYрiнiн шшдеп сал-танатты салтынын осы бiрi - бие байлау. Ел жaйлaуFa шыккан кезде сауылатын биелердi беле бастайды. Алдымен желi тарту Yшiн казыктар кaFылaды, бiрiн-шi казыкты жылда арнайы казык кaFып жYрген токпактын сабына ак мата байлап, Yлкен аксакалдардын бiрi кaFу иша-расын жасайды. Желi тартканда эрбiр
МЭДЕНИ М¥РА
бес кулыннын, ортасына бiр казык кагы-лады. Желi маны биебау деп аталады. Эйелдер сабалар мен кенектердi эбден жуып, желiнiн басына кептiредi. Малым кут экелсш деген ниетпен биебаудын Yш казыгынын, желi арканнын басына, ай-гырдын жалына, биенiн сауырына сары май жагады.
Одан кешн шу асау кулындарды шал-ма, курыктын кемегiмен нокталап жель ге байлайды. Алгаш байланган кулын-дардын мойны созылып калмас Yшiн Yйренгенше Yнемi бакылауда устайды. Кулындарды желке байлаган сон, биебаудын шайын дайындайды. Желiнiн басына шай жасалып, жиналган журт курт, iрiмшiк, токаш, тамагымен келедi. Муны «шашу шай» дейдь Желi басында жайылган дастарканга Yлкен-кiшi, ба-ла-шагалардын барлыгы келедь «Байлар кебейсш» деген игi ниетпен бата-тыек-тер айтылады.
Айгыр косу - жылкынын кутпанын аталык ретшде тандауга байланысты жасалатын рэсiм. «Казактын этногра-фиялык категориялар, угымдар мен атауларынын дэстYрлi жYЙесi» атты эн-циклопедиясындагы мэлiмет бойынша, айгыр косуга тандалган кулынды жас кезiнен тандап, онын жалы, шоктыгы, куйрыгына кол типзбейд^ ягни оны зеп, кеспейдь Кол тигiзсе киесi басыла-ды, жал- куйрыгын кYзеп тастаса сусы кайтады-мыс (Култаев, 2018: URL).
Казак жылкысына катысты мере-келж салт-дэстYр ретiнде ЮНЕСКО уй-ымы шешiмiмен Адамзаттын рухани мурасынын кернект тiзiмiне енгiзiлдi (Порт-Луи каласы, Маврикий, 26.11 -01.12.2018).
Ортеке - казактын дэстYрлi орын-даушылык енерi: би, куыршак, музыка Yштiгiнен туратын «Ортеке» - бiр жiппен байланган тауешкi мYсiншесiн ыргакка бейiмдеген енер. Казiргi уакыт-
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
та тYркiлердiн бул ежелп eнерi куыр-шак-музыкалык мэртебеге ие. Эйткеш мунда кeркем шыгармашылыктын бiр-неше тYрiнiн cинтезi кeрiнic тапкан. Олар: cэндiк-колданбалы eнер, музыка, би, куыршак жYргiзу. «Ортеке» жай гана билеп коймайды, кeрермендердiн ^з алдына тутас бiр окиганы eрбiтедi (Базар, 2022: 1, 8).
Рабат каласында 2022 жылдын 28 ка-рашасы мен 3 желтоксан аралыгында eткен ЮНЕСКО-нын Материалдык емес мэдени мурасынын репрезентативтiк тiзiмiне казак мэдениет Yшiн «Ортеке» биiнiн енуiмен тарихта калды (Рабат ка-ласы, Морокко, 28.11 - 03.12.2022).
Тогызкумалак - халкымыздын зей-iн-зерде сынау ойыны. Ол ежелгi тYр-юлер каcиеттi санаган тогыз санына непзделген. Тогызкумалакты кезiнде койшылар кeп ойнайтын болган. Ойын-ды кейде «койшылар алгебрасы» деп те атаган. Бул ойында бiр жагында тогыз, екiншi жагында он cегiз уя болып, эр уяга тогыз кумалак тYcедi. Ал екi басын-да эзiрленген екi шункыр «отау» дель недь Мунда кумалактын ceзciз сексен бiр болуы шарт емес. Кейде бiр жагынан бес, жетi шункыр казып та ойнай бе-редi. Калайда шункыр так болуы керек. Ойынды бастаганда жеребе аркылы ке-зек алган адам солдан оща карай жYредi. ЖYргенде eзiнiн кумалак алган уяшыгы-на кумалак тастап, баска уяшыктарга бiрден тастап отырады. Карсы жактын уясына жуп болса, сол уя босатылуы керек, ягни кумалакты жYрушi жактын Yлкен отауына жинап, уяшыкка тол-тырады. ЖYрicте арадагы босаган шун-кырды «майжалак» деп бiр рет колдын Ycтiмен жалатып eтудi умытпау керек. ¥мытылса, «YЙiн умыткан кащыбас» бо-лады. Егер жYрушшщ сощы кумалагы eз уясына тYccе, ол алынбайды. Келеci жYрicке мYмкiндiк алган карсы жактын
максаты карсы жагынын так санды кума-лагына eзiнiн сонгы тасын салып, ондагы кумалакты жуптастыру аркылы eз отауына тYciрудi максат етедi. Мунда тогыз кумалактын эркайсысына ат берыетш болады. Калайда карсы жактын Yлкен отауы кур калса, «казаны каныраган», «катыны eлгенi» болганы (Жумабайулы, 2020: 85-86).
Тогызкумалак ойыны ЮНЕСКО уйымынын тарапынан колдауга ие бо-лып, 2020 жылы Материалдык емес мэдени мурасынын репрезентативтж тiзiмiне енгiзiлдi (Париж каласы, Франция, 17.12.2020).
Кожанасырдын эзiл энгiмелерi -Кожанасыр немесе Кожа Насреддин - Шыгыс фольклорынын кейiпкерi, кыска эзiл-cыкак жэне сатиралык ми-ниатюралар мен эзт энгiмелердiн, кейде турмыстык ертеплердщ кейiпкерi. Ол зулымдарды, сарандарды, арсыздар мен екiжYздiлердi мазак етедь Бул эле-менттi адамзаттын материалдык емес мэдени мурасынын репрезентативтж тiзiмiне Эзiрбайжан, Казакстан, Кыргызстан, Тэжжстан, ТYркия, ТYрiкмен-стан, Эзбекстан бiрлеciп енгiздi (Базар, 2022: 1, 8).
Кожанасыр жайлы эзт энгiмелер Орталык, Кiшi жэне Алдыщгы Азия, Араб елдерi, Грекия, Румыния, Сербия, Еды бойы, Кавказ халыктарынын фоль-клорында кездеcедi. Эр жерде Кожанасыр еciмi эркалай Кожанасыр Молла Насреддин, Кожа Насреддин, Насреддин Эпендi деп аталады.
2022 жылы ЮНЕСКО-нын шешiмiмен «Кожанасырдын эзiл эн-гiмелерi» Материалдык емес мэдени мурасынын репрезентативтж тiзiмiне енгiзiлдi (Рабат каласы, Морокко, 28.11 -03.12.2022).
Макалада карастырылган улттык кундылыктар халыкаралык денгейде
камкорлыкка алынып, бYгiнде казактын мэдениетiне катысты 13 элемент адамзат мурасы ретiнде ЮНЕСКО тiзiмiнде тур. Елiмiздiн мэдени eмiрiнде айшыкты орын алатын улттык кундылыктары-мыз элi де жетерлiк. АлдaFы жылда-ры Казакстан жоFaрыдa кeрсетiлген 45 тiзiмнен туратын улттык кундылыкта-рымыз «Кобызда орындау eнерi», «Казактын дэстYрлi эн eнерi», «Батырлар жыры», «Кыз Жiбек», «Казактын зер-герлiк енерЬ>, «Кекпар», «Киiз басу», «Бесiктi жасау жэне пайдалану дэс^рЬ>, «Кымызды дайындау дэстYрi», «Козы Керпеш - Баян сулу», «Жетiгендi жасау жэне ойнау енерЬ, «СыбызFыдa орындау eнерi», «Шанкобызда орындау eнерi», «Кара жорFa бш», «Терме», «Кемей», «Казактын дэстYрлi юлем току eнерi», «Шубатты дайындау дэстYрi», «Кара елен», «Баксы сарыны», «Кесте», «Теке-мет жасау дэстYрi», «Терi ендеу дэстYрi»,
МЭДЕНИ М¥РА
«Ер-турман жасау», «Казак улттык тагамдары», «Шллдехана», «Беташар», «Жоктау», «Сайыс», «Шешендiк сез-дер», «Казактын улттык киiмдерi», «Казактын жылнамасы», «Керуглы эпосы», «ДэстYрлi балалар жэне жасеспiрiмдер ойындары» секiлдi усынылган етсшм-дердi енгiзудi жоспарлап отыр.
К,орытынды
БYгiнгi макаламызга аркау болган улттык кундылыктарымыз - улттык болмысымызды калыптастырудын куат-ты тетт. Бiз казак халкын элем таныган улт ретiнде керсеткiмiз келсе, жогары-да атаган мэдени мураларымызга де-ген курметiмiздi жогалтпауымыз керек. Эйткеш, казак халкынын гасырдан-га-сырга уштаскан тарихи мурасын сактау, еткенi мен бYгiнiн жакындастырып, бай-ластыратын кунды жэдiгерлердi коргау - бYгiнгi бiздiн басты мiндетiмiз.
Эдебиеттер:
1. Асылов ¥., Нускабайулы Ж. Эдеп: инабаттылык дэрiстерi. Оку куралы. -Алматы: Рауан, 1998. - 272 б.
2. Базар Ж. «Ортеке» мен Кожанасыр эзiлдерi ЮНЕСКО тiзiмiне ендi //Егемен Казакстан. - 2022. - 5 желтоксан (№ 232).
3. Еюмыщжылдык дала жыры /Бас редактор Э. Нысанбаев. - Алматы: Казак энциклопедиясы, 2000. - 752 б.
4. Жэшбеков Э. Тандамалы шыгармалар жинагы. - Алматы: Каз-акпарат, 2011. 1-ютап. - 320 б.
5. Жумабайулы Б. «Казак балаларынын байыргы ойындары». - Алматы: «Абзал-Ай», 2020. - 256 б.
6. Култаев А. Адамзаттын мэдени муралары тiзiмiне енген казакстандык 10 жэдiгер [Электронды ресурс]. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ adamzattyin-madeni-muralaryi-tzmne-engen-kazakstandyik-10-359411/
7. Казак халкынын дэстYрлерi мен эдет-гурыптары. 1 т. Кураст.: С. ЭжiFали. -Алматы: «Арыс», 2005. - 328 б.
8. Казакстан. ¥лттык энциклопедия / Бас ред. Б. АяFан. - Алматы, 2003. - 720 б.
9. Коленер Yлгiлерi (турмыстык-этнографиялык заттар). Казахское прикладное искусство. - Астана: Елорда, 2005. - 20 б.
10. Коркыт ата емiрбаяны [Электронды ресурс]. URL: https://www.oinet.kz/e/ action/ShowInfo.php?classid=38&id=7009 (КаралFан кYнi: 17.08.2023)
QAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
11. КР материалдык емес мэдени мураны коргау жэне дамыту жeнiндегi тужырымдама, 2013 ж.
12. Маргулан Э.Х. Шыгармалары. - Алматы: Алатау, 2007. - II т., - 432 б.
13. Мухиддинов Е. Казак ^реа. Алматы: Мектеп, 2012. - 192 б.
14. Назарбаев Н.Э. Тэуелаздж дэуiрi. - Астана, 2017. - 508 б.
15. Сахарбаева К. ДэcтYр-кYЙ, дэcтYр-даму / К. Сахарбаева. - Алматы: «Казак ютабы», 2021. - 344 б.
16. Сэдуакасулы Э. Ат баптау, кус салу, ит жYгiрту. - Алматы: Шартарап, 1998. - 128 б.
17. ЮНЕСКО. Уикипедия - ашык энциклопедиясынан алынган мэлiмет [Электронды ресурс]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%9D%D0%9 5%D0%A1%D0%9A%D0%9E (Каралган кYнi: 14.08.2023)
References
1. Asylov U., Nusqabaiuly J. Adep: inabattylyq daristeri [Ethics: lectures on ethics]. Oqu quraly. - Almaty: Rauan, 1998. - 272 b.
2. Bazar J. «Orteke» men Qojanasyr azilderi YUNESKO tizimine endi [The Orteke dance and the jokes of Kozhanasyr were included in the UNESCO list] //Egemen Qazaqstan. - 2022. - 5 jeltoqsan (№ 232).
3. Ekimynjyldyq dala jyry [A two - thousand - year - old steppe song] /Bas redaktor A. Nysanbaev. - Almaty: Qazaq entsiklopediyasy, 2000. - 752 b.
4. Janibekov U. Tandamaly shygarmalar jinagy [Collection of selected works]. -Almaty: Qaz-aqparat, 2011. 1-kitap. - 320 b.
5. Jumabaiuly B. «Qazaq balalarynyn baiyrgy oiyndary» [Games of Kazakh children]. - Almaty: «Abzal-Ai», 2020. - 256 b.
6. Kultaev A. Adamzattyn madeni muralary tizimine engen qazaqstandyq 10 jadiger [10 Kazakhstani exhibits included in the list of cultural heritage of mankind] [elektrondy resurs]. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/adamzattyin-madeni-muralaryi-tzmne-engen-kazakstandyik-10-359411/
7. Qazaq halqynyn dasturleri men adet-guryptary [Traditions and customs of the Kazakh people]. 1 t. Qurast.: S.Ajigali. - Almaty: «Arys», 2005. - 328 b.
8. Qazaqstan. Ulttyq entsiklopediya / Bas red. B.Aiagan. - Almaty, 2003. - 720 b.
9. Qoloner ulgileri (turmystyq-etnografiyalyq zattar) [Samples of handicrafts (household and ethnographic items)]. Kazahskoe prikladnoe iskusstvo. - Astana: Elorda, 2005. - 20 b.
10. Qorqyt ata omirbaiany [Biography of Korkyt ata] [elektrondy resurs]. URL: https://www.oinet.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=38&id=7009 (Qaralgan kuni: 17.08.2023)
11. QR materialdyq emes madeni murany qorgau jane damytu jonindegi tujyrymdama [Concept for the protection and development of the intangible cultural heritage of the Republic of Kazakhstan], 2013 j.
12. Margulan A.H. Shygarmalary [Essays]. - Almaty: Alatau, 2007. - II t., - 432 b.
13. Muhiddinov E. Qazaq kuresi [Kazakh wrestling]. Almaty: Mektep, 2012. - 192 b.
МЭДЕНИ МУРА
14. Nazarbaev N.A. Tauelsizdik dauiri [The Era of Independence]. - Astana, 2017. - 508 b.
15. Saharbaeva K. Dastur-kui, dastur-damu [Tradition-kui, tradition-development] / K. Saharbaeva. - Almaty: «Qazaq kitaby», 2021. - 344 b.
16. Saduaqasuly A. At baptau, qus salu, it jugirtu. - Almaty: Shartarap, 1998. - 128
b.
17. YUNESKO. Uikipediya - ashyq entsiklopediyasynan alyngan malimet [elektrondy resurs]. URL: https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%9D%D0%95%D0%A1%D0 %9A%D0%9E (Qaralgan kuni: 14.08.2023)
Елкей Н.Н.1
Национальный музей Республики Казахстан г. Астана, Казахстан Je-mail: muzlife.nbek@mail.ru
СОХРАНЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ - ОСНОВА НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ
Аннотация. Статья написана о компонентах традиционной казахской культуры. Проведен историко-этнографический анализ и историческое описание национальных ценностей, имеющих значение в нашей истории. Цивилизованность каждого государства можно признать, исходя из его отношения к культурному наследию. Бережное отношение к культурному наследию своей страны и принятие ценных элементов другой культуры - это путь развития человеческой цивилизации. У нас большое культурное наследие, отражающее казахскую культуру. Это наши национальные ценности, традиции, обычаи и культурное наследие, язык, национальные ремесла и национальная одежда, национальная кухня, национальные игры. Рассмотрены элементы, связанные с нашими национальными традициями и обычаями, внесенными в выдающийся список духовного наследия ЮНЕСКО. Были представлены историко-этнографические сведения о празднике Наурыз, охоте с ловчими птицами, айтысе, юрте, казахском домбровом кюе, наследии Коркыт ата, казахской национальной борьбе, ортеке, игре в тогызкумалак и асыки, казахской лошади. Кроме того, были рассмотрены труды известных ученых-этнографов, изучающих казахскую культуру.
Ключевые слова: обычаи и традиции, нематериальное культурное наследие, национальная культура, фольклор, этнограф, документ, ценности, цивилизация.
Yelkey N.N.1
National Museum of the Republic of Kazakhstan Astana, Kazakhstan Je-mail: muzlife.nbek@mail.ru
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
PRESERVATION OF NATIONAL VALUES IS THE BASIS OF
NATIONAL IDENTITY
Abstract. The article is written about the components of traditional Kazakh culture. The historical and ethnographic analysis and historical description of national values that are important in our history are carried out. The civility of each state can be recognized based on its attitude to cultural heritage. Careful attitude to the cultural heritage of your country and acceptance of valuable elements of another culture is the way of development of human civilization. National values, traditions, customs, language, national crafts, clothing, cuisine and national games comprehensively reflect the material and spiritual culture of the Kazakh people. The elements related to our national traditions and customs included in the outstanding list of UNESCO spiritual heritage are considered. Historical and ethnographic information about the Nauryz holiday, falconry, aitys, yurt, Kazakh dombra kui, Korkyt ata heritage, Kazakh national wrestling, orteke, togyzkumalak and asyk games, Kazakh horse were presented.
In addition, the works of famous ethnographers studying Kazakh culture were reviewed.
Keywords: customs and traditions, intangible cultural heritage, national culture, folklore, ethnographer, document, values, civilization.
Автор туралы мэлiмет: Елкей Нурлыбек Нурланулы,
тарих магистр^ К,азак,тын, дэстYрлi мэдениет бeлiмшщ гылыми кызметкер^ К,Р ¥лттьщ музеш,
Тэуелоздж данг. 54, Астана, Казакстан Республикасы. ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2504-3587
Сведения об авторе: Елкей Нурлыбек Нурланулы,
Магистр истории, Научный сотрудник отдела традиционной казахской культуры, Национальный музей РК,
пр. Тауелсиздик 54, Астана, Республика Казахстан. ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2504-3587
Information about the authors: Yelkey Nurlybek Nurlanuly,
Master of History, Researcher of the Department of Traditional Kazakh Culture, National Museum of the Republic of Kazakhstan,
54 Tauelsizdik Ave., Astana, Republic of Kazakhstan. ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2504-3587
