CC BY
5УДК 378
¥ЛТТЬЩ МЭДЕНИ ДЭСТYРЛЕРДI ЗАМАНАУИ ЭТНИКАЛЬЩ СЭНДЕ ЦОЛДАНУДЬЩ МАЦЫЗДЫЛЫГЫ
АУЕЛБЕКОВ ЕРЖАН БУРАХАНОВИЧ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак^рш университет^ Бейнелеу eHepi кафедрасыныц доцентi, п.г.к. TYPKicTaH, ^азакстан
ДЖАКИПБЕКОВА МАХАББАТ ЖАНИБЕКОВНА
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университет^ Бейнелеу eнерi жэне дизайн кафедрасыныц доценп, п.г.к. Шымкент, ^азакстан
СЕЙДАХМЕТ АИДА ШАЯХМЕТЦЫЗЫ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ магистранты,
Шымкент, ^азакстан
СЕР1КБАЕВА ПЕРИЗАТ ШОТЫБАЕВНА
^азак ¥лтттык Энер университетшщ магистр-окытушысы, Астана, ^азакстан
Аннотация. Мацалада заманауи этникалыц сэндег1 мэдени дэстYрлер мен инновациялар,оныц мазмундыц ерекшелжтерг царастырылады. ^азак халкыныц улттык салт-дэcтурлерiнiц таным мен тэрбиелш мYмкiндiктерi кврсеттп, олардыц кигм дизайнындагы мацыздылыгы царалады. Заманауи этникалык сэндеп мэдени дэcтYрлердiц сипаттамалары берiледi. ^азак кшмдершщ дизайндыц ерекшелттерг, цызмет1 мен сэндт сипаты баяндалады.
Ктт свздер: ^азак халкыныц дэстурлер^ мэдени дэcтYP, улттык киiмдер.
^азак халкыныц дэcтYрлерi - ежелден келе жаткан улттык мэдениетiмiздiц бiр бeлiгi. Гасырлар бойына урпактан-урпакка уштасып жаткан caлт-дэcтYрлерiмiз жеке тулганыц жан-жакты дамуына септшн тигiзедi. БYгiнгi тацда казактыц caлт-дэcтYрлерiн жинактап зерттеудiц, оныц айналасындагы тэлiм-тэрбиеci, мол тэжiрибеci негiзiнде жacecпiрiмдер мен болашак мамандарды тэрбиелеудiц кaжеттiлiгi арта тYcуде.
^азак халкыныц гасырлар бойы калыптаскан эдет-гурып, мэдени caлт-дэcтYрлерi тэлiмдiк мура ретiнде жас урпакка Yйретудiц кaжеттiгi туралы казактыц агартушы педагогтары А.Байтурсынов, М.Жумабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Х.Досмухамедовтар ерекше атап керсеткен. ^азак халкыныц caлт-дэcтYрлерiн зерттеуге философтар Н.Сэрсенбаев, М.Орынбаев, этнографтар Э.Маргулан, Э.Жэнiбеков, С.Кенжахметов, тарихшылар Л.Гумилев, МДозыбаев, сол сиякты ЭДамак, ^.ЭмiрFaзин, Б.Бaйжiгiтов, ^.Болатбаев т.б. керкеменер, дизайн, бейнелеу енершдеп халыктык дэcтYрдiц ыкпалын зерттеуде салмакты Yлеc коскан.
^азак халкыныц улттык caлт-дэcтYрлерiнiц таным мен тэрбиелш мYмкiндiктерi туралы бершген талдау нэтижеci (К.Жарьщбаев, СДалиев, ^.Белеев, ^Дожахметова т.б.), оныц калыптасуына елдщ элеуметтiк-экономикaлык жaFдaйы, тaбиFaты, халыктыц рухани eмiрi сиякты бiрнеше факторлар эсер еткендшн кeрcетедi. ^азак халкыныц дэcтурлерiнде халыктыц дYниетaнымы, ойы, aрмaн-мYддеci бершд^ урпактан-урпакка ауысып, жацарып отырады. Жаца коFaмдык кaтынacтaрFa кайшы келетiндерi жойылып, eмiрге кaжеттiлерi дамып, жаца мaFынaFa ие болды. Олардыц баска халыктардыц дэcтYрлi Yлгiлерiмен бaйлaныcтылыFы, укcacтыFы жэне eзгешелiктерi кeрiнic табады. Сонымен катар салт-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
дэсгурлердщ жеке ултка гана тэн белгiлерi болатындыгы да белгш. 3p6ip халыктыц тiлi, дэстур^ эдеп-гурпын бiлуi езше жакын халыктардыц улттык турмыс-тсршшпмен, мэдениетшщ факторларымен аныкталады. Халыктыц еткен тарихын, турмыс салт, эдеп-гурпын дурыс зерттеу ушш, ец алдымен, оны дурыс угыну керек. Кептеген халыктардыц салт-дэстурлер^ эдеп-гурыптары, рэсiмдерi, ырымдары езiндiк ынта-ыкыласты керсетедi[1, 14б].
^азак халкыныц салт-дэстYрлерi бала тэрбиесiне байланысты турмыстык, кэсшке байланысты, енерге, Yйлену мен Yй болуга байланысты, той-мерекеге, ерлiкке, керкеменерге, музыкага байланысты жэне казiргi замангы салт-дэстYрлер болып белiнедi. ^азак халкыныц салт-дэстYрлерi казак бейнелеу енерiнде жэне заманауи дизайнында да ерекше кершю тапкан. Мысалы, казак халкыныц мэдени дэстYрлерi казак бейнелеу енерiнiц, заманауи дизайныныц ерекше бiр сапасын курайды.
Заманауи этникалык сэндегi мэдени дэс^рлер мен инновацияларды карастыру барысында улттык мэдени дэстYрлерге байланысты гылыми эдебиеггердi сараптау мынадай корытындыларды шыгаруга мYмкiндiктер бередi:
- мэдени дэстYP - кеп кырлы мэдени когамдык кубылыс, ол жеке адам мен халыктыц, адамзаттыц рухани дамуын керсететiн элеуметлк-мэдени жетiстiк ретiнде керiнедi;
- мэдени дэс^р - ез дэуiрiнiц айнасы, сондыктан оныц мэнiне карап, когамдык-экономикалык формацияныц мэдени, тарихи жэне рухани емiрiн аныктауга, багалауга болады;
- салт-дэстYрлердiц турмыстык, мэдени-элеумеггiк, жаца салт-дэс^рлер тYрлерi бар, олардыц барлыгы урпак тэрбиесiне байланысты болып келедц
- мэдени дэстYрлердiц мынадай непзп ерекшелiктерi болады: а) олардыц кене заманнан
бYгiнге дейiн сабактасып жалгасуы, э) олардыц мэдени емiр зацдарымен, табиги
кубылыстарымен байланыстылыгы: табигат, уакыт, мэдениет, тарих, ягни сол дэс^рлердщ турактылыгы, мазмуны мен тYрiнiц iшкi езгерiсi, б) оларды ез игшп деп тYсiнетiн топтыц, когамдастыктыц ужымдык сипаты, г) салт-дэстYрлердiц мэдени кундылыгын сактап, урпактан-урпакка жеткiзiлуi.
- мэдени дэс^р -адамдардыц кецiл ^йнщ ужымдык керiнiсi, белгiлi мэдени идеяларды, ойын-сауыктарды символдык тYPде усыну;
- салт-дэс^рлер - адамдардыц когамдык катынастарыныц тарихи калыптаскан туракты жэне мейлшше корытылган адам iс-эрекеггерiнiц нормалары мен принциптер^ олар урпактан-урпакка бершп отырады жэне когамдык мшез-кулыктыц аркасында сакталады. Халыктык эдет-гурыптар мен дэстYрлер адамдардыц ендiрiстiк кызметi процесiнде емiр касиеггерiнен пайда болады.
Еылыми-танымдык ецбектердi талдау нэтижелерi мэдени дэстYрлер туралы мынандай аныктама беруге мYмкYндiк тугызды: мэдени дэстур - бiр урпактан келесi урпакка удайы ауысып отыратын, эрi сан гасырлар бойы, тарихи тургыдан эбден калыптаскан мэдени-элеумегтiк iс-эрекеггерiнiц нормалары мен принциптерi болып табылады. Сол себепт мэдени дэстур жалгастыгы тарихи жагынан эбден калыптаскан мэдениет нормалары мен принциптерше негiзделедi. Сол аркылы эр урпактыц жасаган мэдени дэстур^ iс-эрекеггерi мэдени мура ретiнде келес урпактыц еншiсiне ауысып, жаца когамдык тарихи жагдайга сэйкес езiнiц мазмуны мен формасын жетiлдiрiп отырады.
Кшмдеп дэстурлiк ерекшелiктердi оган пайдаланылган материалдыц кундылыгынан, киiм-кешектiц эшекейiнен, киiмдер мен бас кшмнщ тiгiлу ерекшелiктерiнен, келемшен ажыратуга болады. Халык шеберлерi кшм тiккенде iс тапсырушыныц талгамын, жас ерекшелшн, дене курылысын, бет элпетш мукият ескерген. ^азак киiмдерi штш, сырттык, сулык, бiркиер болып терт топка белшедь Iштiк киiмдерге кейлек, дамбал, желетке, камзолдар жатса, сырттык кшмдерге шапан, кYпi, тон жаткызылды. Сулыкка шекпен, каптал жаткызылса, бiркиер киiмдерге кымбат маталардан эшекейлеп тшлген, той-думандарга киетiн киiмдер жаткызылды. Сондай-ак бойжеткендер, бозбалалар, белгiлi бiр топтар Yйде де, тYзде де ^ндел^т турмыста да удайы жаксы кшнш жYрген. «Таныган жерде бай сыйлы, танымаган
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жерде тон сыйлы» сияк;ты улттык мэдени дэстур мэтелi осыныц айгагы.
Халык шеберлерi кшм тiккенде ic тапсырушыныц талгамын, жас ерекшелшн, дене бiтiмiн, бет элпетш мукият ескерген. Киiм-кешектi эр жерде мYмкiншiлiгiне карай eзiнше тiккенiмен, 6ykw казакка тэн тYP уксастыгын, nmiMrn, бояу-накышын сактап, эciреcе оныц кыздар, эйелдер, кейуаналар киетiндерiн ажырата бшген. ДэcтYрге сэйкес, кыздар белi кымталган, етек-жецiне желбезек салган кос етект кейлек, окалы камзол киiп, белше металл шытырлармен безендiрiлген немесе «нэзш белдiк» деп аталатын ширатпалы ^мю белдiк тагады екен [2, 42б].
^азак киiмдерiнiц iшiнде кырмызы тонды дэcтYрге сэйкес ерте кезде узатылган кыздарга арнап тiккен жэне ол жаца тускен келiннiц басты жасауларыныц бiрi болып еcептелiнген. ^ырмызы тон камзолдыц немесе кимыл шапанныц сыртынан киiлетiн болган.
Кец тараган дэcтYрлi киiмдердiц iшiнде шапан ерекше кершю бередi. Шапан - казактыц ертеден келе жаткан ец кеп тараган, аса кэдiрлi сырт кшм турь Тысы мен астарыныц арасына жYн немесе мата салынып, сырты шуга, баркыт сиякты эдемi, мыкты матадан капталып, iшi астарланып тiгiлген. Шапанды ж1бек, токыма, макта, жYн маталардан, кейде ^дерщен де тiгiледi. сал-сершер мен аукатты казактардыц шапандарын пгуге ерекше ж1бек, парша сиякты багалы маталар пайдаланады. Шапанныц басты дэcтYрлi ерекшелiгiне жагасын, сонымен бiрге eцiрi мен жец уштарын эдемi улттык ою-ернекпен кеcтеленуiн жаткызамыз.
Бешпент - дэcтYрлi шапанныц астарлы эрi жецшдеу тiгiлген тYрi. ДэcтYрлi халык эншде «кимесем екi бешпент сэн болмайды»дегендей, халык тiлi мен дэcтYрiнде кец таралган киiм тYрiне жатады. Бешпент кейлектщ сыртынан киетiн, киiп жYPуге жецiл сырткы киiм болып табылады эрi ежелгi киiм Yлгiciне жаткызылады. Жылы маусымда сырттан киiлетiн бешпент жука, шуга мауыты т.б. тыстык матадан тiгiледi. Бешпенттiц тiк жэне кайырма жагалы тYрлерi болады. ТYЙмемен каусырылып, eцiрi, етегi мен жецдерi эшекейленiн тiгiлетiн болган. ^ыздардыц бешпентшщ жагасы, жецi жэне екi eцiрi окаланады немесе кеcтеленедi. Бешпенттiц белi кыналып пiшiледi де, eцiрi бiр-бiрiне аса кеп айкаспай турады, Yш-тeрт тYЙмемен тYЙмеленедi.
Кеудеше - жецаз,ойма жецмен тiгiлетiн, шолак келетiн, тiгулi камзолга уксас киiм. Кеудешенi эйел де, еркек те, ецбектеген баладан ецкейген кариядан дешн киетiн болган. Суык кыс кезiнде кеудешелердiц шше жYннен, елтiрi, карсак, тYлкi, суыр терiлерiн т.б. тiгуге болады. Ал, жылы жаз маусымдарында киiлетiн кеудешелер кестеленш сырып эшекейленетiн болган.
¥лттык киiмдердiц iшiнде гасырлар бойына калыптаскан камзолдыц орны белек. Ертедегi жартастардагы тацбалы суреттерден де камзолдыц кейбiр сулбалары табылган. Заманауи сэн Yлгiлерiнiц iшiнде камзол киiмi ерекше орын алатындыгын анык байкаймыз. Эйелдер камзолы дэстурге сай кыска жецдi, иыктан аздап тYCкен жецдi жэне жецаз де болып келедi.
Шекпен - туйе жYнiнен токылатын дэcтYрлi сырт кшм. Шекпеннен су да, жел де етпейтш болган, ал су тигенде туйе жYнi ширыгып, тыгыздала тYCкен. Ол ете берiк, жецш, узак киiлуге арнап тiгiлетiн болган. Шекпенге арналган жш жiцiшкелеп шршп, ернектеп тыгыз токылады. Шекпендiк матаны иiрiп, ернектеп токып шапан Yлгiciнде пiшедi. Шекпеннiц киыктары тiк етш шапан Yлгiciнде пiшiледi де, жага, eцiр, етегiнен киыкша Yшкiлдерi ернект матамен таспаланып жасалады. Шекпеннiц жеш кeбiнеcе кондырма жецдi болып келедi [3].
ДэcтYрлi сырттык киiмнiц шшде iшiктiц орны ерекше болган. 1шш - cэндi эрi жылы кшм. Муныц сыртын берiк матадан, шш ац, мал терiciнен тiгедi. Сэндш Yшiн жагасынан бастап eцiрi, етепне дейiн терiден журындайды. Iшiк узын эрi мол пiшiлiп тiгiледi. Жагасы тш болады. Iшiне салынган терiciне карай ол кYзен iшiк, каскыр iшiк, булгын iшiк, тYлкi шш, суыр iшiк, сецсец iшiк, жанат шш деп аталады. Бота терiciнен жYнi iшiне каратылып тiгiлген шш сирек кездеcедi. Iшiктi еркектер де, эйелдер де киген. Эйелдерге, жастарга арналган шштер эшекейленiп, тYрлi ою-ернектер мен кестелер салынып тiгiлген. Дэстур бойынша кез-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
келген кшмнщ эстетикалык кызмет ретiнде адамды сэндi, эдемi етiп кeрсетуi саналады. Киiм арнайы адамдар тобына арналып дайындалады немесе букаралык eндiрiсте eндiрiледi, бiрак кандай жагдайда да адам кажеттшгш канагаттандырады[4, 7 б].
калыптаскан дэстYP бойынша Yкiлi такия, эаресе кыздык дэуреннщ белгiсi iспеттi белдш аскан укыптылыкпен безендiрiлген. ^ыз бала Yшiн белдiгiн жогалту арынан айырылганмен бiрдей болган. Егер кыз балага ез калауымен кестелi немесе кос етект кейлек киюдщ ешкандай кажеттш болмаса, екi-Yш бала тауып, егде тарта бастаган эйелге шымкай тYCтi матадан тiгiлген, кестеленген немесе кос етек салынган кейлек кию ера кершетш. ^ыздар шашын кeбiне кос бурым етш eрiп, бас кшмаз-ак жYре беретiн болса, эйел ^йеуге шыккан соц, самай шашын баскага, эсiресе еркектерге кeрсету кYнэ дейтш ескi дэстYрге сай аксацнан (сурыптан) тiгiлетiн, кеудесiн, иыгын, жон аркасын жауып туратын, жактауы, eцiрi, тамак жагы кестеленген кимешек киетщ.: Эйелдщ бул бас киiмi ел арасында шаршысыныц, пiшiмiнiц Yлгiсiне карай шылауым, сулама, кYндiк, орама деген аттармен де белгiлi.
^ыздардыц узатылу тойында киетiн костюм сэндiлiгiмен, материалдарыныц жогары сапасымен, ерлеуiмен, жинакталымдагы киiмдер саныныц кепттмен, кYнделiктi киюге колайсыз бас кшммен (сеукеле), алтыннан, кYмiстен жасалган тYЙмешелерi бар кeйлек, камзол, бешпент, шапандарымен кYнделiктi киiм тYрiмен ерекшеленедь Эйелдер турмыс куру жинакталымына енетш алка, сырга, жYзiктер жэне эр тYрлi салпыншакты эшекейлер кыз жасауыныц курамдас бeлiгi болып табылып алдын ала дайындалган.
^азак улттык ою^^г^^ бiрнеше ондаган гасырлык тарихы бар. Атадан балага, урпактан урпакка мура болып, Yнемi колданыста болып, дамып келе жаткан eнер тYрi. ^азак халкыныц турмысында агаштан жасалган заттар eте кeлемдi. Жазы-кысы пайдалануга келетш «агаш уыкты, киiз туырлыкты» кшз YЙ киiз бен агаштыц eте кYPделi Yйлесiнен турады. Тiгуге де, жинауга да, алып жYPуге де eте колайлы осы мYлiкте ою^рнек колданылмайтын бeлшек жоктыц касы.
Ою^рнек дегенiмiз - дэлдiк, есеп, тецдш, тецеу, Yйлесiм, жарасым, сэндiк, адркемдш, сэйкестiк, тазалык, нэзiктiк, CYЙкiмдiлiк, парасаттылык, жылылык, сулулык, ойлылык, акылдылык, зеректш, кeцiл-кYЙдiц жаксылылыгы, шабыт бередi, ептшкке, iскерлiкке, шеберлiкке, икемдiлiкке, дэлдiкке баулиды, тэрбиелейдi. Энерге деген махаббат, сулулыкка деген гашыктык, куштарлык жинагы. Ою ойган адамныц жYрегi жылы, нэзш болады. ^олeнер шеберлерi ою-eрнектi эр заттыц eзiне лайыктап, жарасымын, Yйлесiмiн, сэнiн тауып жасаган. Жасаган затпен ою^рнек бiр-бiрiмен eте сэндi кабысып, шынайы кeркемдiк берiп отырган. Ою^рнек тYрлерi eте нэзiк тYPде тYCкен. Жалпы ою-eрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сактауы, эсемдiгiне жетюзе бiлуi керек[5, 48б].
Ою-eрнектi жаксы саналы жасау Yшiн алдымен пайдаланатын материалды дурыс тацдай бiлу кажет, оныц ою-ыргагы мен мeлшерiн, ягни оюдыц заттыц бетiне тYсуi мен орналасуын накты жобалау кажет. Оюдыц жаксы шыгуы оюшыныц ой ушкырлыгында, шеберлiгi мен оюдыц ретiн келтсрш Yйлестiре бiлуiнде. Ою-eрнектiц кандай тYрi болса да, ол - адам ойыныц жемiсi. Ою-eрнек бiр-бiрiмен кабысып, жымдасып, ескен аркандай бiрiгiп туруы керек. Ара жiгi бадырайып, Yйлеспей, олпы-солпы болса, ою eзiнiц сэнш, сулулыгын, Yйлесiмiн тiптi мазмунын жогалтуы мYмкiн. ^азак ою-eрнегi кошкар мYЙiз тYрiнен бастау алатындыктан кандай ою тYрiн жасаганда да осы ою тYрi басты кeрiнiс табуы кажет. Басы кошкар мYЙiз оюынан бастау алган eрнек дами келе неше алуан тYрге енiп, ара жш эр тYрлi ою-eрнектермен толыга келе, Yлкен кYPделi ою тYрi шыгады. Ою тасы кошкар мYЙiз бастаган eрнек тYрлерi бiр-бiрiне YЙлесе сэн бере келе бiрiгiп, жымдасып, байланыс пен сэндiк тауып жасалатын ою тYрiн эрлендiре тYседi. Табигаттагы эсем гул шогырындай ою-eрнекте eз шеберш тапса, жарасып, кулпырып, кeз тартып, кeзге куаныш, кeцiлге жылылык, ортага эсемдiк, сулулык шашып турары анык.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Ибраимова Л.Н. Этнопедагогика. Оку куралы. Тараз. -2009, -99 б.
2. Амиргазин ^.Ж. ^азак улттык коленерь - Алматы, 1999. - 234 б.
3. СYлейменова Г. «Буйымдардьщ туйндш евделуЬ» .-Астана: Фолиант, 2012.
4. Тэюшова Г .Э., Асанова Е. «Киiмдi моделдеу жэне керкемдiк безендiру». Окулык. 2-басылым. - Астана: Фолиант, 2012.-160 б.
5. Ералин Ералина F.«Дизайн непздерЬ». -ТYркiстан: Х^ТУ Туран, 2012.-118 б.
