CC BY
11DOI 10.24412/2709-1201-2024-342-347 УДК 75.011.2
ЦАЗАЦТЬЩ ¥ЛТТЬЩ КИ1МДЕРШЩ КЕСК1НДЕМЕДЕГ1 БЕЙНЕЛЕР1НЕ
К0РКЕМД1К ТАЛДАУ
ЕС1М ТОЦЖАН МОЛДАХМЕТЦЫЗЫ
Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык Университетi, «Сэн дизайны» мамандыгыныц 2-курс магистранты, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Мацала цазац кесктдеме внертде жазылган улттыц бейне мен квргнгске арналган. Бейнелеу внерШц кезецдерг бойынша кесюндеменщ 6yzIhI мен вткет цысцаша сипатталады. Эр дэу1рд1ц суретшшер1 улттыц болмысты кенеп бет1не цалай тYсiргендiгi баяндалады.
Мацалада кесктдеме внершц негiзiн салушылардыц 6ipi Э.Кастеев, Орта гасыр мэдениетт бейнелей бiлген Гу.лфайрус Ысмайылова, А.Ацанаев жэне заманауи цылцалам шеберi ЭсемгYл СYлейменова шыгармашылыгына улттыц квршсте сипаттама берiледi. Жэне де улттыц мэдениеттi келешек урпацца жетк1зуде кесктдеме внерi таптырмас цурал екендт айтылды.
Kmmmi свздер: ¥лттыц кшм, мэдениет, дэстур, внер, кесктдеме, тYC, картина.
Юршпе. Киiмдi еркениет тарихыныц айнасы деуге болады. Оны бYгiнде сырткы керш Yшiн гана кимейдь Сэн мен стиль адамныц ез болмысын бейнелеу куралына айналды. Ал YC'1'ше киген кшм кешегшщ, устап-туткан дYние мYлкiнiц эртYрлi салт-жоралгыныц кемепмен шю ойын жеткiзу казактарга тэн касиет. "Кшм кию салты аркылы адамныц мшез-кулкы, когамдагы орны, болмысы аныкталады" - деп А.^унанбаев айткандай улттык костюмдердщ тарихы бiздiц менталитетiмiздi ашып керсететiн гажап элем.
Елiмiздiц барлык ешрлершдеп жартаска салынган бейнелерден, Андронов мэдениет ескерткiштерiнен, сак дэуiрiндегi сYЙек ою енерлерiнен эр заманныц езiне тэн мэдениетiн байкай аламыз.
Кшм-кешектщ тарихымен танысу Yшiн когам емiрiнiц кептеген кырларымен тыгыз байланыста болу керек. Соныц iшiнде бейнелеу енершщ бiр саласы - кесктдеме де бар. Бiзге дейiн емiр сYрген адамдардыц калай емiр сYргенiн, эртYрлi дэуiрлерде кандай костюмдер болганын, олардыц калай жасалганын, галымдар тапкан жэдiгерлерден сондай -ак суретшiлер шыгармаларынан бiлемiз.
Кескiндеме енерi - бiзге байыргы казак улттык киiмдерiн бейнелi кабылдау аркылы керсететiн ерекше Yдерiс. Суретшi кылкаламынан туган шыгарма аркылы керермен суретшi кезкарасымен сол кезецге, ортага байланыска тYседi. Байланыска тYсу аркылы бейнеленген атмосфераны сезiне алады.
Негiзгi бвлiм. ¥лттык киiм - бай , тарихи, мэдени мура, оны зерттеу бiздi еткен гасырларды эдет-гурып, салт-дэстYP халыктыц хал-ахуалынан кец келемде жан-жакты хабардар етедi. ^азак халкыныц киiмi баска улттардан езгеше езiндiк касиетке толы. Муныц басты себебi: казак халкыныц табигат тесшде есiп, еркiн гумыр кешуiмен байланысты. ^азактыц улттык киiмдерi негiзiнен ертедеп кешпендiлер киiмдерiн еске тYсiредi. ^аз1р езiмiз кYнделiктi киiп жYрген бiркатар киiм Yлгiлерi сак дэуiрiнен бастау алады.[1]
Бейнелеу енерi тарихы адамзат тарихымен катар басталган. Кене дэуiрден бiздiц заманымызга дейiнгi жер бетшде болган небiр еркениет пен мэдениеттщ iздерi осы енер аркылы тацбаланып, бiзге жеткен. Бейнелеу енерiнiц даму жолы шартты тYPде бiрнеше кезецге белшедг алгашкы кауымдык енер, ежелп дэуiр енерi, орта гасыр енер^ кайта еркендеу дэуiрi, жаца дэуiр енерi жэне казiргi замангы енер.
^азакстан суретшiлер одагыныц мYшесi, суретшi Э.Телебиев езiнiц
«сурет сала бшесщ бе?» деген ецбегшде былай деген екен: «Сурет тарихы - адамзат тарихы, адамныц айналасындагы ортаны тануына, сана сезiмiнщ жетiлуiне, эстетикалык тэрбие алуына, урпактан-урпакка асыл муралар калдыруына Yлкен Yлес косатын eмiрмен ернектес енер. Сурет, бул шеж1ре. Гасырлар бойы бYкiл элем тарихын тсршшк тарихын шашау шыгармай, жогалтпай бYгiнге дейiн жеткiзген бiрден бiр куэгер. Бiз сурет аркылы мыцдаган жылдар желiсiндегi -пршшктщ тынысын, адамзаттыц эдет-гурпын, кэсiбiн, мэдениетiн, оныц бастан кешкен барша кайгы-муцы мен тацдай кактырар, тамсантар дэуiрмен гYлденген шагын, табигаттыц мыц кулпырган бояуын, жан-жануарлар - дYниесiн танып бiлемiз». [2, б. 65]
Жартастагы суреттер - ерте тас дэуiрiнщ eнерi. Yцriрде турып окуды, кауым суретшiлерi жан-жануарлардыц тулга турпаттарын, кимыл козгалысыныц, мшез-кулкын шебер жеткiзе бiлген. Жартаска кашап, сызып немесе тырнап салынган суреттер -эроглифтер, ал тацбалы тас, YЦгiр кабыргаларына, таулы жер тастарына немесе жеке бiр тастарга шекiлген суреттермен белгiлер петроглифтер деп аталады. Муныц екi тYрi де ^азакстан аймагында кептеп кездеседi. ^аратаудыц шимайлы тастары, ^апшагайдыц тацбалы тастары, т.б. [2, б. 65]
Бейнелеу енершде байыргы заманнан берi улттык кeрiнiс ез орнын алып келедi. Ягни, ХХ гасырдыц 20 жылдары езге елден жер аударылып келген суретшiлер казак елшщ турмыс-тсршшгш, салт-дэстYрiн кенеп бетше тYсiре бастайды. ^ылкалам шеберлершщ улттык такырыпты аркау ете бастауы осы жылдан басталады десе болады. ^азак кескiндеме енершщ калыптасу басында эйгш суретшi, казак бейнелеу енершщ непзш салушылардыц бiрi - ЭДастеевт атап кетуге болады. Ол казак енерше Yлкен Yлесiн коскан кeрнектi кылкалам шеберi Н.Г. Хлудовтан сабак алган. ЭДастеев кескiндемешi ретiнде езшщ жеке колтацбасын калдырып кана коймай, туган жерiн ерекше махаббатпен бейнелей алган суреткер. Шыгармаларында тек казак даласын гана емес, онымен коса мэдениетiмiз бен дэстYрiмiздi, улттык киiмiмiздi де кере аламыз. Мысалы «Сатып алынган калыцдык» картинасында ежелгi турмыс-салт жэне де Yш бейнеден сол кезецге тэн киiм Yлгiлерiн керуге болады. Аса ^цпрт тYCтер аркылы ежелп турмыстыц ескi салтын сезiнгендей боласыц. (1-сурет)
ЭДастеев туындылары туралы айтылганда ец бiрiншi ойга келетш кeрнектi шыгармаларыныц бiрi - «ТYрксiб». Орталык Азия мен Сiбiрдi жалгап жаткан темiржол курылысына арнап 1969 жылы салган. ЭДастеев шыгармаларыныц езшдок улттык бояуы осы кезде жаркырап кeрiндi. ^азак жерiне бiрiншi рет пойыздыц келуi халык Yшiн шын куаныш болганын керуге болады. Картинадан сол дэуiрдiц eзiне тэн кшм Yлгiлерiн байкаймыз. Ецбектеген баладан ецкейген картка дейiнгi улттык накыштагы образдары ерекше кeцiл аудартады.(2-сурет)
«Туркс1б» 1969ж. кенеп, майлы бояу.
^азак бейнелеу енершде халыктыц eзiндiк дYниетанымын,оныц мэдениетi мен дэстYрлiк ерекшелiктерiн танытатын белгiлер барган сайын айкын калыптасты. КYнделiктi карапайым казак eмiрiн, белгiлi тарихи кезецдердi жацаша сипат 6epin, ерекше тэсшмен бейнелей бiлген суретшiлер бой кетердь
Эр дэуiрдiц кылкалам шеберлерi ез кешпкерлерш барынша мiнсiз бейнелеуге кеп мэн берген. ¥лтты; киiмдi жэне оныц мацызды бeлшегi саналатын зергерлш буйымдарды бейнелi тYPде бiзге жетюзген казактан шыккан туцгыш кескiндемешi кыздардыц бiрi, сондай-ак театр жэне кино суретшiсi ГYлфайрус Ысмайылова. Ол адамныц портретiн образга айналдыра алган суретшь Суретшшщ шыгармашылыгыныц алтын аркауы улттык енерден бастау алатын улттык кшмдер, кYнделiктi турмыста колданылатын заттар. 0зi сомдап отырган жанныц iшкi болмысын кылкалам мен бояудыц кудiретiмен дараландыра, акылы мен парасатын, мшез-кулкын жан-жакты аша бiлдi.
«Дазак вальа» картинасындагы Шара Жиенкулованыц портретшщ iшкi образын, оныц тулгалык жiгерiн толык ашкан. Суретшi шыгармашылыкта композициялык жагынан Еуропалык академиялык мектептщ Yздiк дэстYрiн бойына сiцiре отырып, бейненiц дэлдiгi мен терецдшн eзi сомдаган образдар аркылы бейнелеген. ^азак eнерiн, биiн, ултык накыштагы киiмiн, камзол бетше тYCкен ою-ернектер мен эшекейлерiн бейнелеу аркылы бiзге жеткiзген. Кескiндемелiк жэне декоративт1к тYP тYсiнiц, бояуыныц Yйлесiмдiлiгi жагынан бул портреттiц орны ерекше. (4-сурет)
Г.Ысмаиылова елiнiц жадында мейiрiмдi жYзiмен жэне кайталанбас гажайып туындыларымен калары сeзсiз.
3-сурет. Г.Исмаилова «^азак вальсЬ>, 1958ж.
^азак халкыныц улттык кшмт, акындардыц жырына аркау болган Yкiлi кэмшат пен бYрмелi кейлектт бейнесiн кенеп 6eTiHe TYcipin улттык eнерiмiздi байытып жYрген кылкылым шеберлертт 6ïpî - Амандос Аканаев. Оныц «Сэукеле» туындысы ете нэзiк, тылсым api терец магынага ие. Суpетшi бул туындысын кандай да бip дереккездерге CYЙенбей ез киялымен бейнелеп, символдык нускада салган. Сэукеленiц бшк кYмбездi пiшiнi таудыц пiшiнiне уксас етiп жасалатын болган. Ол не курлым биiк болса калыцдыктыц мэртебесшщ жогары екенiн бiлдipедi. А.Аканаев бул шыгармасын 1992 жылдары жазган болатын. Символдык мэн магынага толы шыгармада сэукеле узындыгы шацыракка дейiн жетш, аспан элемiмен уштасып жаткандай. Шыгармага зер салып карасак, оныц беттде бояулармен катар эpтYpлi моншактар, усак тастар колданылган. Ягни, cуpетшi композицияны курастыру барысында коленер шебеpлеpiне тэн эдicтеpдi кеcкiндемеде колданып, ез шыгармасын даралап керсеткен. Суpетшi ез кесктдемест дэcтYpлi сюжеттермен толыктыра отыра улттык болмысымызды айкындай тYcедi. ¥лттык дэcтYpiмiздi болашак урпакка насихаттауы cуpетшi шыгармасындагы басты такырыптардыц бipi болуы зацды кубылыс. (3-сурет)
4-сурет. А.Аканаев «Сэукеле», 1992ж.
Тецдеci жок рухани байлыгымыз ауызекi тYPде калыптасып, эр заманда сурыпталып, тек eзiне тэн сулу да CYЙкiмдi эуенiмен, кайталанбас улттык еpекшелiктеpiмен, сан тYpлi колорит - бояуларымен ХХ1 гасырда да ез жалгасын табуда [2, б. 9].
Халыктыц енерге, мэдениетке жанасу, eмipдiц адамгершшк негiздеpi жайында толгану кептеген суретшшердщ шыгармашылык кызметтеpiне бip ыцгайлыльщ ыкпалын тигiздi. Сонымен катар, ^ipri кезде cуpетшiлеp дэcтYpлi енер, cалт-дэcтYP, эдет-гурыптыц еpекшелiктеpiн удайы да, терец зерттеудщ нэтижеciнде eздеpiнiц кептеген керкем шыгармашылык жумыстарыныц композициялык шешiмiн улттык турмыс тipшiлiктi бейнелеуге арнап жYP [3, б. 9].
Осы такырып бойынша ез шыгармашылыгын кeпшiлiкке паш етiп жYpген - ЭcемгYл СYлейменова ез iciнiц шебеpi. Астана каласындагы «Шабыт» енер унивеpcитетiнiц «Монументалды кесктдеме» мамандыгын бiтipген. Суpетшi эpтYpлi стильде сурет салады. Алайда, шыгармашылыгыныц басым бeлiгi улттык такырыпка арналган. Оныц «Ана мен
бала» шыгармасы казак енершде ерекше орын алды. Картина «Жамбылдьщ жастык шагы» атты
керкем фильм желiсiнде салынган. Бул фильмде анасы мен жары енер керсеткен. Осы окиганыц тарихы эсер еткен Э.СYлейменова «Ана мен бала» туындысын бейнелейдi. Yлкен шабытпен жасалган ецбектщ жемiсi, британдык «Golden Time Talent» халыкаралык байкауыныц «Кескшдеме» наминациясы бойынша жещмпаз атану болды. Элемнщ 30 елшен 190-нан аса суретшi катыскан сайыста жYЗден жYЙрiк атанды. Осылайша казактыц керкем енерiн дамыта отырып, халыкаралык децгейде таныта бiлдi.
«Шацырак» атты картинасы да улттык мэденитiмiздiц бiр белшегi. Аса канык кызыл тYCтердi пайдаланып, улттык ою-ернект керсетуi киiз YЙ iшiнде отыргандай сезiм тудырады. ^устардыц аспанда еркiн калыктап ушуы бейбiтшiлiктен хабар берiп тургандай.
5-6-сурет. Эсемгул Сулейменова «Ана мен бала» 2023ж. кенеп майлы бояу «Шацырак» 2023ж. кенеп, майлы бояу.
^орытынды. Эр улттыц ез бет-бейнеа, салт-дэстYрi, енерi мен тарихы бар. Сол сиякты эр улттыц кшм-кешепнде де езiндiк колтацбасы болады. ^азактыц киiмi десе кез алдымызга тулю тымагы мен оюлы шапанын киген саптама ет1кт1 аталарымыз бен ак жаулыкты аналарымыз, ак кимешектi эжелерiмiз кез алдымызга келедi. Алайда заман талабына сай казiргi улттык киiмiмiзге эртYрлi езгерiстер енуде. Эрине оныц жаксы жагы да бар. Алайда эр дэуiрдiц езiне тэн стилын жогалтпай сактап отыру кескiндеме енерше тэн деп бiлемiн. Ежелгi улттык енерiмiздi казiргi урпакка жеткiзушi алтын кетр iспеттi ол - кескшдеме енерi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. ¥лттык киiм // Электронды дереккез // https://ebilim.kz/?p=29 // 03.09.2018.
2. Элмухамбетов Б.А. «Ой ерiсi - ою» - Алматы: ¥лагат, 2021. - 160б.
3. Эшiмбаев М., Аскаров Э. «Казак енершщ тарихы»: Зтомдык. - Алматы, Энер, 2007. -352б.
