CC BY
102^^^^^^^^^^^^^^^^ Педагогическая наука и практика
УДК 377.5
¥ЛТ ШЫГАРМАСЫНДАГЫ - ¥ЛТТЬЩ КОД
Ацдатпа
Бул макалада акын ©Mipme байланысты эрки-лы деректерд1 саралаи, оныц шыгармашылыгы-ныц керкемдш ерекшелпстерш талдау сузпсшен откгзш, акындык сыры мен езшдш ерекшелптн таразылап, езщщк даралык 6iTiMi мен стилш айкындадьщ. Акын ©Mip сурген заманньщ бей-HeciH толыктай ашып беруге тырыстьщ.
Аннотация
В этой статье автор проанализировал различные данные, связанные с жизнью поэта Рафаэля Ниязбека, художественные особенности его творчества, поэтические секреты, а также продемонстрировал индивидуальность и стиль личности. В статье представлена вся картина жизни поэта.
Annotation
In the article the author analysed various information connected with the life of the poet Rafael Niyazbek, art features of his creativity, poetic secrets and also showed identity and style of the poet. All life of the poet is presented in the article.
Эдеби процесс уздшс1з жацару, жацгыру, даму жолында болганымен де, егемещцгш алып, тэуелшз мемлекетке айналгалы езшщ еткеш-не жацаша козкарас танытуы - зацдыльщ. Бул - элемдж оркениет кауымдастыгына косылуга умтылган улттык жацгыру, жацару жолы. Казак халкы рухани мурага бай. Сол мараны жа-сауга мол улес коскан, бугшде коз1 жок соз онершщ корнекп тулгаларыныц туындыларын таттан тазартып, бYгiнгi уакыт талаптарына орайластыра жацаша козкарастармен кайтадан лайыкты багасын беру - бугшп куннщ озекп мэселелершщ б1рг Елбасымыз Н.Э.Назарбаев улттык мурага, рухани байлыкты багалаи, кур-меттеуге козкарасы, белпленген шаралары тек
ш
Ж.С. Жанжигимов,
А.Байтурсыиов атындагы
К^останай мемлекеттлк ун ueepcumem i, « Фил ол огия » мамандыгыныц магистранты, К,БШМ «Дай-
UHDJCTION» ораторлыц студиясыныц жетекийЫ
Иеглзг! свздер: улттыц код, эпитет, когнитология, mil бшмi, этнолингвистика, концепт.
Ключевые слова: национальный код, эпитет, конгни-тология, лингвистика, этно-лигвистика, концепт.
Keywords: national code, epithet, linguistics, congnologv, ethno-Hnguisties, concept.
щ
e; О bd о с
о u
ш
о
<
н
о <
CL.
П О с
< -
с
и о
со
^; LU
П из
О с_ С
ш
с; <
н
<
п:
ш _
О
О п. о
ш
2
<
ни <
сц. с! О С с*
зс <
с и о
03
ш
с;
из О с. С ш
33 л
<=: <
сезбен емес, юпен де жузеге асырыла бастауы куантады. Осыдан улттык код деген тусшш туады.
¥лттык код - улттын, куаты. ¥лттык кундылыктар дегенде атадан балага мирас болып келе жаткан, ана суп мен бойга дарыган рухани кундылыктар-ды, имандылык пен инабаттылыкты, казакшылыкты айтпак Иэм уйретпек керек. 0з1м1здщ улттык болмысымыз бен телтума мэдениет1м1зд1, рухани кундылыктарымызды танып, бойга спцру басты м1ндет. Егер елдщ келеше-п упин цам жеп, жаИандану уцерюш-де бет-бейнем1зд1 жогалтпай сактап, жастарымыз космополит болмасын, рухани кундыл ы ктардан ажырап кал-масын, адамгерштктен макурым тур-масын десек, онда жас урпакка улттык кундылыктарымызды сабактастыкпен жетюзу б1здщ борышымыз. Сол себегт казак муны атадан балага мирас етш калдырып отырган.Сол мирастын, б1р1 де б1регеш - хальщтьщ асыл мурасы мен мэдениетк Кай халыктын, болмасын асыл сез енер1 баска халыктардын, эдебиетшен, ен, басты айырмашылыгы — езшщ образдар жуйешмен, сез бей-нелеу тэсшдер1мен ерекшелещц. Эдеби-еттеп образдар жуйес1 жэне сез бейне-леу тэсшдер1 улттык болмыс-бтм1м1здо аныктайтындыгы рас [1,27 б.].
Рафаэль Ниязбек туындыларына кон-гнитологиялык тургыдан талдау жасап, керкем мэт1 ндеп лингвокогнитологи-ялык б1рл1ктерд1 айкындау «элемнщ тпццк бейнес1ндегЪ> улттык танымды, улттык мэдениет мэселелерш кещнен карастыруга мумкшдж жасайды.
Айкындау, яг ни эпитет - заттын,, ку-былыстын, айрыкша сипатын, сапасын аныктайтын суретт! сез. Эпитет - адам-нын,, заттын,, кубылыстын, б1р белпсш: сырын, сипатын, касиетш атап керсе-тет1 н сез, б1рак осы кызметте келетш
жаи аныктауыш сезден эпитеттщ аиы-рмасы бар. Жай аныктауыш заттын;, кубылыстын, адамнын, езше тэн калыпты сынын (белпсш, касиетш, турш, тусш т.б.) бщщрсе, эпитет ез1 атайтын белпш бейнелеп (образдап) керсетед1 [2, 352 б].
Тур-тус элем1 - ез1щцк ерекшелш-ке, ез1щцк символдык мэнге ие улт мэ-дениетш танытатын 01р тугыр. Ягни, мэдениеттеп тур-тус аркылы ез1щцк эстетикалык кезкарасын, эмоциялык калпын, адамгерштк тусшштерш бш-д1рген. Коршаган орта, аспан элемш, тшт1 кез-келген материалдык мэдени-етке байланысты заттар, кшм-кешек, курал-жабдык, болмаса рухани мэде-ниетке катысты салт-дэстурд1 тур-тус-с1з кабылдау мумкш емес. Онсыз онын, болмыс-бтм1 тлыкканды болмайды. Сондыктан тур-тус - улт мэдениетш танытатын б1рден б1р жол.
«Ак» жэне «кара» тустердщ этно-лингвистикалык сипатын жан-жакты карастырган ¥.Б.Сершбаева: « Казак тшнде «тур-тус элемш» курайтын сан алуан атаулардын, шшде ете жш кол-данылатын , магынага бай, колданыс аукымы кен, атаулардын, б1р1 - «ак» жэне «кара» атауларынын, этнолинг-вистикалык табигаты ете кызык, эр1 гылыми-практикалык тургыдан мэш зор кубылыска жатады » деп керсетш, «ак» тустщ 20-га жуык, «кара» тустлн 30-га жуык когнитивтж магыналарын аныктаган[3,124 б.].
Жогарыда атап еткешм1здей, сурет-кердщ шыгармасында да «киелЬ>, «ка-сиетп» мэнде колданыс тапкан тур-тус атаулары, сонын, 1ппнде «кара» туске байланысты тлркестер молынан кез-деседт Шыгармада «кара» тусшщ ек1 когнитивтж магынасы ашылган бола-тын [3,124 б.]. Жер бепндеп заттарды киратып, бузып кететш, катты согатын
а:
дауыл не тепсе темф узетш жау адамы-нын, мыктылыгы, куштшт, тл гт бол-маса шыгармада кездесетш жаудын, халы кка шабуылы, жаудын, оз1, сондай-ак сол душпандармен айкасуы табигат ку-былыстары аркылы коршю табады, Рафаэль Ниязбектщ поэзиясында «кара» сез1мен байланысты келед1 [3,124 б.].
Ниязбек лирикасындагы ете кен, жэне актив туршде колданылган создердщ б!р1 — осы кара созт Бул созд1 автор б1рнеше магынада жумсап тура жэне ауыспалы магыналы создердщ сырын ашады.
Мысалы:
Цара ц^йын кутырып суырса да,
Эзен бар ма спдердей таза агатын [4,27 б.].
Цара дауыл тургызган дурбеленде,
Дау жещспен кайтар ек б1тпегенде [4,34 б.].
Тобесшен цара булт жосылганда,
Цара жерге шоте ме тау жаншылып [4,74 б.].
Акында колданылган цара сын еам-дер1 олецге магыналык рен,к устеп, олецнщ экспрессиясын кушейтт тур. Табигат кубылысынын, сырткы бейнесш асыра суреттеуде сын еам олецнщ бояу купинкалындатып, гажайып сурет берш, акыннын, шю жан-дуниесш, кещл куй-ш корсетедт Табигаттын, тылсым купи мен адам жанынын, толкынысы, сез1м куш астарласып, психологиялык параллелизм тузейдт Цара б) лт, кара дауыл, кара куйын табигат кубылысын сурет-тей отырып, адам ем1р1 мен байланы-стырып кощлшздшп, жабыркаулыкты, жайсыздыкты суреттещц. Табигат пен адам арасындагы байланысты теренде-те отырып, акын адамнын, басындагы кундел1ки ом1р агынында етт жаткан кер1шси кара сез1мен суреттещц.
Цара жолмен цара жау каптаганда,
Ж'ьбек жолмен сарбаздар жауга ат-
суктанган коз1н
танган [4,240 б.].
Цара жаудын, жаскап,
Естшуде элемге сез1м аскак [4,240 б].
Цара сез1 адамнын, ниетше байланысты айтылып, пешлшщ тарлыгын сезд1ред1, елд1 кыргынга ушыратып отырган жаудын, эрекеп айкын берш-ген. Эдетте салмакты создер олецнщ басында турып, уйкасы жагынан да, дыбыстык уйлес1м жагынан да анык коршед1
«Цара» деген туе кайгы-муцнын, бейкам, булынгыр прштктщ белпс1 ретшдеп магынасы да Ниязбек шыгар-масында жш ушырасады:
Кара жолмен жетсе егер цара Цайгы, Ж1бек жолмен Бак жеткен, Бакыт жеткен [4,240 б.].
Малдарын да ерпзт орге айдаган, Тараз жерш цара орман ел жайлаган [4,240 б.].
Цара орман, кара каты - бул жерде муц-зарды корсету
магынасында жумсалып тур. Бура-лац- буралац жолы бар ем1р сокпагын-да адам басынан неб1р киындыктар етт жатады. Мукагалидыц жеке басында сондай еэттер басымдау болды, сон-дыктан ем1р шындыгы ©ленде айкын суреттеледт
Ак - карага карама-карсы туе. Бул -«ак» тустщ непзп тустш, рецкик магынасы. «Ак» туе - казак халкынын, жаны-на жакын, кецшше калаулы туе. Себеб1, казакта «ак» - пэкик пен актыктын, ны-шаны, куанышк пен жаксылыктыц бел-Г1с1, махаббат, ум1т, кайырымдык деген 1зп сез1мдердщ символы. Жалпы осы «ак» тустщ символикалык мэшн шыгу тарихынан коруге де болады [3, 124 б.]. Ац семсерг от шашып жаркылдаган, Сардар мшген кай ат та алкынбаган [4, 240 б.].
ш
е; о
Ы О с о
и ш
Н
2 <
н
о £
ч о с о; х г с н
с и о т
ш
ч
из О о.
С
Щ
3 X
л -
Н
<
ш _
О
О с
о
и
ш
2
<
ни <
сц. с! О С с*
зс <
с и о
03
ш
с;
из О с. С ш
33 ■Л
<=: <
Ац сарайдыц саркытын сен табасыц, Данагейлер жайгаскан кецескенде [4, 240 б.].
Серж мырза, жылы ед1 жузщ неткен, Ац кемесщ мухиттан жузш еткен [4, 240 б.] - б) л олец тармацтарында «ац» ту а - эды, эдтепит, арамдыгы жоц сынды жандарды сипаттауда адал-дыц белгШ реппяде «ац» атауы цай ппркесте, контексте болмасын жац-сылыцтыц нышанын ацгартып тирады.
Р.Ниязбек шытармаларында сары туске байланысты тлркес те керше та-пкан. Бул т^ркестеп «сары» тусшщ конгнитивт1 матынасы - табити, физио-логиялык кейб1р кубылыстьщузакка со-зылуын сипаттайды. Мэселен, «сары» сезшен уайым-кайгыга байланысты пайда болтан сары уайым, сарыла куту сездершде сагыныш мэш жатады [3, 124 б.].
Елдщ сары уайымы емес шыгар, Жапырактар саргайса кузге карай [4, 124 б.].
Адамнын, портрета н жагымды, жагымсыз сезбен берета н (кептеген жазушыларда) ерекше суреттемел1 эпи-теттер назар аудартады. Олар портрет жасауда таптырмас тэсш:
Ажарлы ана туса да куш тскен, Жаралгансын, жар к етш улы куштен [4, 240 б.].
Сырнай тарткан жел унш тындай ка-лып,
Алаулайтын бал жузщ шымкай жа-нып [4, 240 б.].
Бул шумактарда автор эпитеттерд1 унамды кешпкерлерд1 суреттеуде ерекше пайдаланган
Буца мойын, бура сан, алып дене Сол батырды жер емес, жел кетерген [4, 240 б.].
Жырынды жау акылды, естл ме ед1, Сулу сумбт денемд/ кескшедо
Ит мтездг адамдар ит тлрлжте, Ит вл1мнен кайтед1 олметенде [4, 240 б.].
Квкбет эйел, кер жалцау, ацымац
К!рш кунде жуады коз жасыман [4, 240 б.].
Сарт меирет, сартмшез ерю ашып, Сыйластык та жасанды боп барады [4, 240 б.].
Мындаты ит мтез, квкбет эйел, кер жалцау, ацымац ул жагымсыз, унамсыз кешпкерлерд1 бейнелеуде утымды кол-дантан.
Етемещцк, азаттык кез келген халы к танымында ен, алдымен куаныш, шат-тык болып танылса, екшппден батыр-лыктьщ танылатын тусы. Тэуелшздшке кол жетозу- хальщтыц, батыр бабала-рымыздын, асыл арманы болатын. [5, 258 б.]. Жау эскерш жену, етемещцкке кол жетозу басты максаттары болып саналады, сондыктан да акыннын, поэ-тикалык тппнде казак ултынын, кандай улт екендЫ мынадай тпццк эпитеттер аркылы танылган:
Еркектер1 етеул1 найза устаган, Асцац елдщ басынан соз аспаган [4, 240 б.].
Заман бар ма, жалган да зауал бар ма, Нар цазацтьщ жецбеген журеки ел1 [4, 240 б.].
Заманында кок 6ор1 Караханньщ Ерлш канта куйылып таратан мыц [4, 240 б.].
Ел басына тонтенде цатерл'ь кун, Щайцы цылыш казактыц ата ерл1-гш[4, 240 б.].
Ж'ьбек жолдан таратан таспа жол-дар,
Жумыр жер(Я жан-жактан курсау-латан [4, 240 б.].
Аздыгымды ескермей, арыстан ай-батпен айкастым,
Кегтпнен жаудын, сескенбей, жол-
а:
барыс журекпен шайкастым. [4, 240 б.].
Эруактарга багыштап ас берген-д1,
Кемецгер ел келгенде кемелше [4, 240 б.].
Шетке ыгысып вжет жыр мен тек-mi уран,
Тубшде елдщ сыпсындаган жетп ылац [4, 240 б.].
Жогарыда алынган эпитеттерге ка-рама-карсы магынада алынган, ягни дуниенщ келецс1з окигаларынан туган, санасы темен халыкты, соны б ас кар ып турган дуниекоцыз басшыларды, соныц салдарынан пайда болган ecci3 елд1 си-паттауда ерекше колданыс тапкан эпи-теттер:
Туды ма элде цатыбас кэтр заман,
Карамайтын жепмге, жеЫр елге [4, 240 б.].
Дулей бастыц кебешп сез бшмеген,
Сез бшетш Kicim ес1рмеген [4, 2406.].
Си ыр цогам мушздеп, кундер канша -
Шыгып кала жаздаган шетке мулде [4, 240 б.].
Корытындылай келе, акынныц елен, ернектершен туган жер1 Тараз мекеш жайлы ойлары мен толганыстары, ет-кен тарихымыздыц бел-белестер1, батыр бабаларымыздыц, сонымен катар б uni к басындагы шонжарлардыц eMipi мен eHereci, олардыц кепшЫк карага деген ыкпалы кещнен Kepimc тапты. Сол аркылы улт муратына деген адал-дык, ©iviipre куштарлык, енерге деген сушспенштк ce3ÎMi терец танылады.
Талдай келе, Рафаэль Ниязбектщ акындык eHepi:
• е\прден epôireH шындыктарды кецш кертнде корытып, журекке жеткь зе бшдц
• адамдык ic, эдшети эрекет, ха-лыктык таглиматтар, мораль мэселелер1
уакыт тынысына сэикес алынады;
• жан-сез1м сырлары, жыл мезгшдер1 езшдж ернек кер1шстер1мен керкем су-реттеледц
• ец бастысы, акын поэзиясы такы-рып табигатымен, жанрлык-керкемдш ерекшел1ктер1мен, ты бедер1 дэне стиль-дж сипаттарымен дараланады.
Елбасымыз Н.Э.Назарбаев езшщ журтшылыкка ой салган «Болашакка багдар жол: рухани жацгыру» мака-ласында ек1 дуниеге байыппен бару-ды сурайды: б1ршпис1 - улттык кодты сактау. ¥лттык код сакталмаса, епщан-дай жацгыру болмайды. Екшппс1 - ет-кен заманныц кертартпа тустарынан бас тарту керек деген болатын. Сол себегт, узджс1з дамып келе жаткан алмагайып заманда улттык кодымызды умытпай-ык, курметп окырман!
ЭДЕБИЕТ
1. Б.М.Айтбаева Эпикалык шыгар-малардагы бейнелеу куралдарыныц релтфилология гылымдардыц дис.ав-тореф: Б.М.Айтбаева. - Караганды, Караганды университета нщ хабаршысы, 2006. -27 б.
2. Кабдолов 3 Сез енерт оку кура-лы/ Кабдоллов 3. -Алматы: «Казак университета» баспасы, 1992 . - 352 б.
3. Канапина С.Е Керкем мэтш тшшдеп сез - символ колданысы. Оку куралы. - К°станай: ТОО "Центрум", 2010. - 124 б.
4. Р.Ниязбек Ж1бек жолы: елец-дер жинагы/ Р.Ниязбек. - Алматы: «Жазушы» баспасы, 2005. - 240 б.
5. М.К Канабекова КазаК тш сти-листикасыныц непздерт оку куралы/ Канабекова МД - Алматы: «Кыздар университета» баспасы, 2013. - 258 б.
ш П О bî О С
о
I—
ш
2 <
н
0
1 п о с в; s
х
<
н
S
с и о m
LU
ч
ia О
CL
С
Щ
3 X
дэ
Щ
H
Ьй <
