CC BY
45
УДК 372.881.1
Лингвоелтанымдык материалды тиiмдi усыну жолдары
Курманбаева Шынар Капантайкызы
педагогика гылымдарыныц докторы, С. Аманжолов атындагы Шыгью К^азакстан мемлекетпк университет^ казак тiлi мен эдебиет кафедрасыныц профессоры. 070016 К^азакстан Республикасы, ©скемен к, Казахстан к, 55. E-mail: [email protected]
ТYЙiн. Макалада казак тiлiн ересектерге Yйретyде лингвоелтанымдык материалды колдану мэселесi жайлы баяндалады. Оку материалы авторитетшщ тiл уйренуштердщ есте сактауына жагымды эсерi эксперимент аркылы аныкталады. ТYЙiн сездер: елтанымдык материал; тт Yйретy; аппарат; сте сактау.
Kipicne. Yйренyшiнiц т1лд1 мецгеруге бейимдтИ мен дуние танымдык шецбер1, жеке басыныц окуга деген ыкылас-ынтасы оныц тiлдi негурлым жылдам мецгеруЫщ кеп^ бола алады. Берiлген материалды мецгеру - тiл Yйренyшiлердiц кабтет мен бе^мдттне тiкелей байланысты. Соган байланысты тiлдiк деректер олардыц шама-шаркына сэйкес келемде, сана-сезiмiне, акыл-ойына эсер ететЫдей мазмунда сурыпталып алынып, кызыктыратындай тиiмдi жолдармен усынылуы кажет.
Ересектердi окыту кезiндегi психологиялык ерекшелiктердi зерттеген А.А.Смирнов олардыц есте сактау кабтеттерЫ жаксартудыц жолдарын усынады. «В ряде случаев взрослые быстро и прочно запоминают материал именно потому, что он легко выделяется из всего прочего, поражает нас необычностью, странностью, вызывает к себе особое эмоциональное отношение, нравится иногда своим комизмом, привлекает своей звуковой стороной» (Smirnov 1987, s. 391). Демек, усынылатын ттдк деректер езЫдк ерекшелiктерiмен ересек тыцдаушыларды елк^рт экететЫдей кызыкты, тартымды болуы кажет. Ол Yшiн лексикалык деректер танымдык багытта iрiктелyi кажет.
«Пояснения преподавателя, в основном лингвистического, этимологического или страноведческого характера, помогают поддержать интерес, внимание учащихся и подключить особенно характерную для взрослого человека ассоциативно-логическую память» (Smirnov 1987, s.393). Сондыктан езге улт ектдерЫе казак ттЫ Yйретyде оныц бiлiмдiлiк, катысымдык кызметiмен катар тт аркылы адамзат баласы жинаган тарихи-мэдени, рухани мураларды мецгерyдiц жэне ез ойын жеткiзyдiц, езiн-езi тану мен езген танудыц бiрден-бiр куралы тiл екендiгiне кез жеткiзетiн танымдык кызметЫ мецгерту мiндетi тур.
Зерттеудщ максаты: Тiл Yйретyде елтанымдык материалдыц аткаратын релiн аныктап, оларды кызыкты етт усынудыц жолдарын керсету, оку материалыныц авторитетiн арттыра отырып усынган кезде ол тiл Yйренyшiлердiц еанде жаксы сакталып калатынын тэжiрибе аркылы дэлелдеу.
Эдютер: ^ойылган максатка жету Yшiн аталган мэселенiц гылыми-эдютемелк эдебиеттерде зерттелyiне теориялык талдау жасау, эцпмелесу, эмпирикалык жэне тэжiрибе жYргiзy эдiстерi колданылды.
Непзп белiм. БYгiнгi кYндегi тiл Yйретy окулыктарында камтылган лексикалык деректерге сараптама жасап керсек, олар кебЫесе берiлген грамматикалык материалды беюту максатында курастырылган тYрлi мазмундагы байланыссыз жеке сездер, сез тiркестерi мен сейлемдер. Тiл Yйретyдi тек осы сипаттагы лексикалык деректермен шектеп коятын болсак, тiлдi аyызекi сейлеу децгейЫде Yйретyге болады, алайда, ондай тт Yйренyшiнiц
бойынан сол T^i колданушы халыктыц жанын TYciHy, ол халыкка, тiлге деген сый-курмет сезiмдерiн оята алмаймыз. Осы тургыдан карастырганда, ттдщ танымдык кызметЫ басшылыкка ала отырып iрiктелген лексикалык бiрлiктер тiл Yйренушiлерге элдекайда тартымды, тYсiнiктi, пайдалы epi кажетт болар едi. «Егер ттдк материалдар Адамга, Кргамга жэне Табигатка, Крршаган Ортага катысты болса, тт Yйpенушiнiц ой-epiсiн дамытып, бiлiм децгейЫ кeтеpуiне, тiлдi тезipек игеpуiне Yлкен септiгiн тигiзеpi сeзсiз» (Ayapova 1999).
«T^i тек кур^ак тацбалар жYЙесi деп карастырып, оныц негiзгi эпистемиялык жэне когнитивтiк кызметтеpiн есепке алмаудыц нэтижесiнде тiл Yйpету сабактарында грамматикалык еpежелеpдi жаттату мен бipкалыпты жаттыгуларды кeшipту жYзеге асып келдi. Бул тт сабактарыныц мэынщ тeмендеуi мен тт Yйpенушiлеpдiц кызыгушылыктарыныц жойылуына экелт соктырды» (Leonоvich 2000, s. 99).
Tm Yйpету эдiстемесi гылымыныц алдында турган кeптеген мэселелердщ iшiндегi бYгiнгi кYндегi eзектiсi ец кажеттi деп алынган лексикалык минимум аркылы елтану, мэдениеттану, этностануды коса камту болып табылады. Tiл Yйpенушiлеpге сол тiлдi колданушы улт жайында жан-жакты мэлiмет беpiп, оларды колдана отырып, ттдк карым-катынаска тYсуге жетелеу аркылы тт Yйpену сапасын кeтеpуге болады. Сол себепД тiлдi окып-YЙpетуде оныц бipжакты сырткы формасын гана емес, шю мэдени-танымдык сырларын да мецгертетЫ уакыт жеттi.
Шет тiлдеpдi окыту тэжipибесiнде тiл сабактарымен бipге елтану курстары катар жYpгiзiледi. Елтану пэнi - шет тiлдеpдi арнайы мамандарга (тт маманы, аудармашы, елшi, саясаткер т.б.) Yйpетуде колданылатын эдiстемелiк гылым саласы. Бул пэн Yйpетiлiп отырган тiлдi колданушы улттыц когамдык жэне мэдени eмipi, дYниетанымы, басынан кешкен тарихы, географиясы, экономикасы, iшкi, сырткы саясаты, мемлекеттiк курылымы жайындагы мэлiметтеpдi камтиды. Бipак кeп жагдайларда елтану пэн Yйpенiп жYpген тiлде емес, аралык бip тiлде ^здщ елде шбЫесе орыс тiлiнде) жYpгiзiледi де, тт Yйpенуге ешкандай кeмегi тимейдi. Соган байланысты елтану пэнi мен тт Yйpету сабактарыныц арасындагы байланыс алшактай тYсуде (мысалы, испан тiлiн бтмесе де, ол елдщ спорттагы жетюттерЫ eте жаксы бiлiп, e3 ана ттЫде осы такырыпта кызу пшрталас жYpгiзуге болады).
«Елтану бipлiктеpiн ¡рктеудщ негiзгi устанымы - оларды катысымдык максаттарга жумсау мYмкiндiгiнiц болуы. Елтану материалдарын ipiктеуде катысымдык устанымды колдану эр жагдайда жеке эpi накты шешiмдеp кабылдауды керек етедi, бул жерде жалпы нускаулар айту мYмкiн емес. Ец бастысы олардыц идеологиялык мэнiн, тэpбиелiк-танымдык функциясын, эстетикалык кундылыктарын назарга алу кажет», - деп жазады (Vereshagin, Kostomarov 1973, s.153- 154).
Ттдщ танымдык кызметiн басшылыкка ала отырып ipiктелген лексикалык бipлiктеp тiл Yйpенушiлеpге элдекайда тартымды, тYсiнiктi, пайдалы эpi кажеттi болады. Тт Yйpетуде сол тiлдi колданушы халыктыц рухани мэдениетi жайында тере^рек мэлiмет берудщ кейбip жолдары тeмендегiдей:
1. Сабак барысында кездесетiн улттык сипаттагы сeздеpдi баламасы бар болса, телей аудару тэсiлiмен, егер жок болса, магынасын ашу жолымен TYсiндipу;
2. МэтЫге лингвостилистикалык талдау жасауда мэтЫге косымша автордыц кыскаша eмipбаяны мен шыгармашылыгы, шыгарманыц жазылу тарихы, окига болган кезец т.б. жайлы мэлiметтеp беру;
3. Бертген такырыпты, мэ^цд тYсiндiруде керу сезiмдерiне эсер ету немесе соган сай бейнефильмдер, иллюстрациялар, суреттер сынды кернекiлiк куралдарын усыну;
4. Сабаккасэйкескинотелекурстаруйымдастыру;
5. Эр улттыц езЫе гана тэн «ым ттЬ> жайында косымша мэлiмет беру т.б.
Бул жерде: «...Казак халкыныц тарихы мен эдет-гурпы жайлы айту керек
болса, оны орысша эцгiмелеп беру керек», - дегенгалым Э.ЖYнiсбектiц пшрЫе косыламыз (Junisbek 2004, s. 68).
^азак тiлiн окыту сабактарында улттанымдык деректердi тиiмдi тэсiлдер аркылы усынуга багытталган жумыстарды жYргiзу Yшiн муfалiм улт тарихы, мэдениетi жайында терец б^ммен каруланган, жан-жакты, бiлiктi, нагыз ултжанды маман болуы керек.
Ересектерге тт Yйрету сабактарындагы уакыттыц шектеулттусынылатын лексикалык минимумныц iшiне улттыц когамдьщ жэне мэдени емiрi, дYниетанымы жайындагы мэлiметтердi эр децгейге сэйкес утымды жолмен сурыптай отырып енгiзу кажеттттн тудырады. Елдi таныту, мэдениеттi таныту, тiл аркылы ултты таныту кажет, алайда, танымдык деректердi окулыкта берудщ жэне бертген дYниенi дурыс жетюзе бiлудiц жолы бар. Тiл Yйренушi бiлетiн грамматикалык бiрлiктер шектеулi болгандыктан, мэтiндер олардыц децгейiне карай бе^мделт, карапайым тiлмен берiлуi тиiс. МэтЫдер тiл Yйренушiге ой салу, ары карай ездерi косымша акпарат алуга ынталандыру максатында улы адамдар жайлы зерттеуштердщ пiкiрлерiн тiл Yйренушiлердiц ез ана ттЫде эцгiмелеп берсе, элдекайда тиiмдi болады. Бiрiншiден, уакыт Yнемделедi, екiншiден, осыдан кейiн усынылатын оку материалыныц авторитетi арта тYседi.
Мысалы, улы акын Абай ^унанбаевтыц жылдыц терт мезгiлi жайлы елеццерi -казак халкыныц емiрiнен, дYниетанымынан мол мэлiмет беретiн лингвоелтанымдык деректер. Осы елеццердi окытуга байланысты В1 децгейi тт Yйренушiлерiнiц арасында шагын тэжiрибе жYргiздiк.
Тэжiрибенiи максаты: Абайдыц «^ыс» елецЫ Yш рет кайталап окып берт, соцынан сездiк тест алу аркылы канша сездi естерiнде сактагандарын аныктау.
Тэжiрибеге катысушылар: Бакылау тобында - 15 адам, тэжiрибе тобында - 15 адам. Барлыгы 30 адам - тт Yйренушi ересектер.
Бакылау тобына жYPгiзiлген тэжiрибе: Бакылау тобында елец мэтУн окыр алдында ешкандай алгысез айтылган жок. 0лецнiц не туралы екенiн де ескертiлмедi, авторы жайлы да сез болган жок. Тек кана соцынан сездiк тест алынатыны ескертiлдi. 0лец мэтiнiн бiр рет окып берген соц,алдын-ала дайындалган жолма-жол аудармасы берiлдi. Одан кейЫ елец асыкпай тагы екi рет окылды. Тiл Yйренушiлерге мэтiнмен, жэне оныц аудармасымен ез бетiмен жумыс iстеуге косымша 15 минут уакыт бертдк Осыдан кейiн барлык материалдар жиналып алынып, бакылау парактары таратылды.
Паракта елец мэтiнi бойынша 50 сездщ орысшасы усынылды. Сездер бiрiнiц астына бiрi тiзiлiп жазылган, тт Yйренушiлерден жанына казакша сездердi естерЫе тYсiрiп, жазулары талап етiлдi.
Непзп такырыптыц алдындатiл Yйренушiге кыскаша кызыкты кiрiспе мэлiметтер беру аркылы усынылатын оку материалыныц авторитет^ арттыра тYсу.
- ¥сынылатын оку материалыныц авторитетУц тiл Yйренушiлердiц есте сактау кабтетЫе эсерiн аныктау.
Эксперименттобына жYPгiзiлген тэжiрибе: Эксперимент тобына акпараттык-коммуникациялык технологияларды колдана отырып, мэтiн алды жумыстар жYргiзiлдi. ^азак халкыныц улы акыны Абай ^унанбаевтыц емiрi мен шыгармашылыгы жеынде, оныц елецдерЫщ элемнiц кептеген ттдерЫе
аударылганы жайлы айтылды. К;азактыц улы жазушысы М.Эуезов ол жайлы «Абай жолы» атты роман-эпопея жазганы жайлы айтылды.
Компьютерден Абай eмiр CYрген орта гасырлардагы К^закстан жайлы бейне материал усынылып, аудио-визуалды эсердi арттыра тYCтi. ¥лы Абайды бYкiл дYние жYзiндегi мэдениеттi кауым бтетУн, кастерлейтУн жецт де кызыкты жолмен керсету максатында Камерун жазушысы Бенжамин Матиптщ «Абай жолы» роман-эпопеясы туралы толгауы усынылды: «^азактар туралы бурын-соцды ештеце естiмегенмiн. Ендi оларды бтемЫ, ете жаксы танимын. 9йткенi жакында гана Мухтар Эуезовтыц тамаша ютабын агылшын тiлiнде окып шыктым. ^азак халкыныц улы арысы, кемецгер акыны Абай, CYЙiктi сулулар Тогжан мен 6йгерiм, Абайдыц мейiрiмдi достары - ендi менщ де жаксы бтетЫ адамдарым. Мен осы геройлардыц бэрЫ де ерекше CYЙiп кеттiм. Солармен бiрге eсiп, бiте кайнаскандай, куаныш-кайгысын коса бeлiскендей болдым. Мен ттт eзiмдi солармен бiрге жургендей сезЫемЫ» (Бенжамен Матип).
Содан кейiн мэтЫ соцы жуптык жумыс уйымдастырылды. Онда катар отырган екi адам бiрiгiп, Абай eлеццерiн езара талкылады. Арасында кейбiр тYсiнбеген сeздерiн сeздiктен карап отырды.
Осы жумыстардыц барлыгы орындалганнан кейiн топ мYшелерiне тура бакылау тобындагыдай усынылган 50 сeздiц казакша аудармасын жазуга кiрiсу тапсырмасы бертдк
Эксперимент тобына eлеццi усынар алдында таныстыруга 5 минут, мэтiн соцынан жYргiзiлген жуптык жумыстарга 10 минут, буларга да бакылау тобындагыдай барлыгы 15 минут уакыт жумсалды.
Тэжiрибенiи нэтижесi. Тэжiрибе нэтижесiнде алдын-ала ешкандай косымша акпарат усынылмай, соцынан eздiгiнен жумыс iстемей, дайын аудармамен гана жумыс iстеген бакылау тобы 3- тeмен бага, 7-i орташа бага, калган 5- жаксы деген бага алды. Ал эксперимент тобында оган керiсiнше, тeмен жэне орта деген бага мYлдем болмады. Тiл YЙренушiлердiц 5-i жаксы деген бага, 10-ы eте жаксы деген бага алды (20 - кесте мен 16 - сурет).
20 - кесте. Сeздiк тестт орындаган топтардыц алган багалары
Сездер
саны 10-20 21-30 31-40
Топтар сез сез сез
Бакылау тобы 3 адам 7 адам 5адам
(20%) (46,66%) (33,33%)
Эксперимент тобы 0 адам 0 адам 5 адам (33,33%)
41-50 сез
0 адам
10 адам (66,66%)
16 - сурет. Сездк TecTTi орындаган топтардыц алган багалары
Корытынды: Инновациялык технологияларды колдана отырып, алдын-ала дайындык жумыстарын тиiмдi уйымдастыра отырып усынылган тыц акпарат кабылдауга жецт болады.
Материал адамныц керу, есту ceзiмдeрiнe эсер ете отырып, ете c9ttí усынылган кезде, адамныц миында психологиялык импринт (агылш. i3 калдыру, эсер ету) кубылысы етeтiнi, ондай жолмен алынган акпарат мидыц узак есте сактау кабiлeтiн дамытатыны белг^ болды.
Эксперимент тобына усынылган косымша акпарат адам ceзiмiнe эсер етер авторитеттщ пiкiрi рeтiндe (француздыц улы жазушысыныц атынан) бeрiлгeндiктeн, тiл Yйрeнушiлeр улы Абайды дYниe жYзiндeгi мэдениетт кауым бiлeтiнiн, каcтeрлeйтiнiн тYciндi.
0зЫ мэдeниeттiмiн деп санайтын кез келген саналы адам Абайды бiлугe тиют eкeндiгi жайлы ойда калды. Осындай жолмен бeрiлгeн акпаратпен танысканнан кейЫ, тiл Yйрeнушiлeр осы такырыпка катысты косымша мэлiмeттeрдi ез eркiмeн мецгеруге деген сураныстары арта тYCтi.
Эдебиеттер tí3ímí / Список литературы
1. Аяпова Т. К^азак тiлi. Казахский язык для начинающих. - Алматы, 1999.
2. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. Лингвострановедение в преподавании русского язык а как иностранного. - М.: Изд-во МГУ, 1973. - 234с.
3. Жунюбек 6. Орыс тiлдi ортада казак ттш окыту эдютемес (Грамматикасыз казак тiлi). Жинакта: Мeмлeкeттiк тiлдi уйрету жолдары: теориясы мен тэжiрибeci. - Астана, 2004.
4. Леонович Е.Н. Предмет русского языка и задачи развития речи// Начальная школа. №4. -2000. - С. 97-104.
5. Смирнов А.А. Роль понимания в запоминании В кн. Хрестоматия по психологии. - Сост. В.В. Мироненко. 2-е изд., перераб. и доп. - Москва: Просвещение, 1987. - 447с.
References
Ayapova, 1999 - Ayapova, Т 1999, H¡aza;tili. Kazahskii yazik dlya nachinaushih, Almaty. (in Kaz). Junisbek 2004 - Junisbek, A 2004, Oristildi ortada khazakh tilin okhitya distemesi (Grammatikasiz
khazakh tili), Memlekettik tildiYir etyjoldari: teoriyasi men tejiribesi, Astana. (in Kaz). Leonovich 2000 - Leonovich, EN 2000, Predmet rysskogo yazika i zadachi razvitiya rechi, Nachalnaya
shkola, P. 97-100. (in Rus). Smirnov 1987- Smirnov, AA 1987, Rolponimaniya v zapominani. Hrestomatiya po psihologii, Moskva. (in Rus).
Vereshagin, Kostomarov 1973 - Vereshagin, EM, Kostomarov, VG 1973, Yazikikyltyra. Lingvostranovedenie v prepodavanii rysskogo yazika kak inostrannogo, Moskva. (in Rus).
Эффективные пути представления лингвострановедческого материала
Курманбаева Шынар Капантайкызы
доктор педагогических наук, профессор кафедры казахского языка и литературы Восточно-Казахстанского государственного университета имени С.Аманжолова. 070016 Республика Казахстан, г. Усть-Каменогорск, ул. Казахстан, 55. E-mail: [email protected]
Аннотация. В статье рассматривается проблема использования лингвострановедческого материала в процессе обучения взрослых казахскому языку. Экспериментально доказывается положительное влияние авторитета учебного материала на запоминание обучающихся. Ключевые слова: лингвострановедческий материал; обучение языку; информация; запоминание.
Effective ways of presentation of linguistic and country study materials
Kurmanbayeva Shynar Kapantaikyzy
Doctor of Pedagogical Sciences, professor of Kazakh Language and Literature Department of S. Amanzholov East-Kazakhstan State University. 070016, 55, Kazakhstan str., Ust-Kamenogorsk, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Abstract. The article deals with the problem of using linguistic and country study materials in the Kazakh language instruction to adults. The positive effect of the authority of educational materials on students' memorizing is experimentally proved. Keywords: Linguistic and country study materials; language instruction; information; memorization.
