Научная статья на тему 'Лизинг хизмати самарадорлигини субъектив баҳолаш усуллари'

Лизинг хизмати самарадорлигини субъектив баҳолаш усуллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
9
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лизинг / лизинг самарадорлиги / пул маблағлари кирими / пул маблағлари чиқими / лизинг рентабеллиги / иқтисодий самарадорлик / комплекс баҳолаш. / leasing / leasing efficiency / cash inflows / cash outflows / leasing profitability / economic efficiency / comprehensive assessment.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Латипова Шаҳноза Маҳмудовна

Бугунги кунда молия бозорида инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда бошқа муқобил усуллардан фарқли равишда лизинг хизматлари самарадорлигини баҳолашнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш долзарб масала бўлиб ҳисобланади. Лизинг механизми орқали асосий воситаларни модернизациялаш учун инвестициялар ҳажмини ошириш, унинг имкониятларини янада кенгайтириш ушбу фаолият самарадорлигини баҳолаш орқали таъминланади. Шу сабабли лизинг операцияси барча иштирокчилари учун ушбу хизмат турининг самарадорлигини аниқлаш усулларини қўллаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш мақоланинг мақсади сифатида белгиланди. Ушбу мақсадга эришиш учун лизинг операцияси ҳар бир иштирокчиси учун асосий воситаларни молиялаштириш усуллари сифатида кредит ва лизингдан фойдаланишда кузатиладиган пул оқимлари таҳлил қилинди. Шунингдек, корхоналарни модернизациялашга молиявий ресурсларни лизинг орқали жалб қилишнинг методологик жиҳатларини баҳолашнинг комплекс тизими таклиф этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Methods of subjective evaluation the efficiency of leasing services

The study of the features of assessing the effectiveness of leasing services as a way of financing investment projects in the financial market, in contrast to other alternative methods, is considered especially relevant. The increase in investment in the modernization of fixed assets, the further expansion of its capabilities through the leasing mechanism is ensured by evaluating the effectiveness of this activity. Therefore, the purpose of the following study is to develop recommendations on the application of methods for assessing the effectiveness of this service for all participants in a leasing operation. To achieve this goal, we analyzed the cash flows observed when using credit and leasing as a way of financing fixed assets for each participant in a leasing operation. As a result, a comprehensive system for evaluating the methodological aspects of attracting financial resources for the modernization of enterprises through leasing has been proposed.

Текст научной работы на тему «Лизинг хизмати самарадорлигини субъектив баҳолаш усуллари»

УУК: 339.187.62

ЛИЗИНГ ХИЗМАТИ САМАРАДОРЛИГИНИ СУБЪЕКТИВ БАХфЛАШ УСУЛЛАРИ

Латипова Ша^ноза Махмудовна,

у^итувчи, «Молия ва сугурта хизматлари» кафедраси

Самарканд и^тисодиёт ва сервис институти

Аннотация. Бугунги кунда молия бозорида инвестицион лойщаларни молиялаштиришда бошка мукобил усуллардан фаркли равишда лизинг хизматлари самарадорлигини бацолашнинг узига хос хусуси-ятларини урганиш долзарб масала булиб цисобланади. Лизинг механизми оркали асосий воситаларни мо-дернизациялаш учун инвестициялар цажмини ошириш, унинг имкониятларини янада кенгайтириш ушбу фаолият самарадорлигини бацолаш оркали таъминланади. Шу сабабли лизинг операцияси барча иштирок-чилари учун ушбу хизмат турининг самарадорлигини аницлаш усулларини куллаш буйича таклифлар иш-лаб чикиш маколанинг максади сифатида белгиланди. Ушбу максадга эришиш учун лизинг операцияси цар бир иштирокчиси учун асосий воситаларни молиялаштиришусуллари сифатида кредит ва лизингдан фой-даланишда кузатиладиган пул окимлари тацлил килинди. Шунингдек, корхоналарни модернизациялашга молиявий ресурсларни лизинг оркали жалб килишнинг методологик жицатларини бацолашнинг комплекс тизими таклиф этилди.

Таянч тушунчалар: лизинг, лизинг самарадорлиги, пул маблаглари кирими, пул маблаглари чщими, лизинг рентабеллиги, щтисодий самарадорлик, комплекс бацолаш.

МЕТОДЫ СУБЪЕКТИВНОЙ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНО СТИ ЛИЗИНГОВЫХ УСЛУГ

Латипова Шахноза Махмудовна,

преподаватель кафедры «Финансовые и страховые услуги»

Самаркандский институт экономики и сервиса

Аннотация. На сегодняшний день изучение особенностей оценки эффективности лизинговых услуг как способа финансирования инвестиционных проектов на финансовом рынке является особенно актуальным. Дальнейшее расширение возможностей лизингового механизма в увеличении объема инвестиций в модернизацию основных средств обеспечивается посредством оценки эффективности лизинговой деятельности. Поэтому целью данной статьи является разработка рекомендаций по применению методов оценки эффективности лизинговых услуг для всех участников лизинговых операций. Для достижения этой цели были проанализированы денежные потоки каждого участника лизинговой операции, возникающие при использовании кредита и лизинга как способа финансирования основных средств. Таким образом, предложена комплексная система методологических аспектов оценки эффективности лизинга при привлечении финансовых ресурсов для модернизации предприятий.

Ключевые слова: лизинг, эффективность, приток денежных средств, отток денежных средств, рентабельность лизинга, экономическая эффективность, комплексная оценка.

METHODS OF SUBJECTIVE EVALUATION THE EFFICIENCY OF LEASING SERVICES

Latipova Shakhnoza Makhmudovna,

Lecturer, «Financial and Insurance Services» Department

Samarkand Institute of Economics and Service

Abstract. The study of the features of assessing the effectiveness of leasing services as a way of financing investment projects in the financial market, in contrast to other alternative methods, is considered especially relevant. The increase in investment in the modernization of fixed assets, the further expansion of its capabilities through the leasing mechanism is ensured by evaluating the effectiveness of this activity. Therefore, the purpose of the following study is to develop recommendations on the application of methods for assessing the effectiveness of this service for all participants in a leasing operation. To achieve this goal, we analyzed the cash flows observed when using credit and leasing as a way of financing fixed assets for each participant in a leasing operation. As a result, a comprehensive system for evaluating the methodological aspects of attracting financial resources for the modernization of enterprises through leasing has been proposed.

Keywords: leasing, leasing efficiency, cash inflows, cash outflows, leasing profitability, economic efficiency, comprehensive assessment.

Кириш

Лизинг хизмати ушбу хизмат иштирок-чилари учун маълум бир узига хос хусусият-лар, яъни лизингга олувчи учун инвестицион лойихани амалга ошириш, лизингга берувчи учун молиявий инвестициялар ва сотувчи (ишлаб чи^арувчи) учун эса сотиш механизми сифатида майдонга чи^ади. Лизингнинг му-раккаб и^тисодий ва ху^у^ий табиати лизинг шартномасининг барча иштирокчилари учун унинг самарадорлигини бахолаш мухимлигини англатади.

Лизинг буйича махсус адабиётларда лизинг самарадорлигини лизинг муносабатлари-нинг у ёки бу иштирокчиси ну^таи назаридан бахолаш масалаларига тухталиб утилган [1]. Ушбу адабиётларда лизингнинг и^тисодий самарадорлигини комплекс бахолашда ушбу хизмат турининг лизингга олувчи, лизингга берувчи ва сотувчи учун узига хос жихатлари ажратиб курсатилган.

И^тисодиётни эркинлаштириш шарои-тида инвестицион лойихаларни молиялаш-тиришда бош^а му^обил усуллардан фар^ли равишда лизинг хизматлари самарадорлигини бахолашнинг узига хос хусусиятларини урганиш долзарб масала булиб хисобланади. Лизинг механизми ор^али асосий воситалар-ни модернизациялаш учун инвестициялар хажмини ошириш, унинг имкониятларини

янада кенгайтириш ушбу фаолиятнинг самарадорлигини бахолаш ор^али таъминланади. Бугунги замонавий махаллий ва хорижий ил-мий адабиётларда лизингнинг самарадорлигини бахолашнинг куплаб усул ва услублари мавжудлигини куришимиз мумкин. Лизинг фаолиятига оид махсус интернет сайтлари-да хам капитал инвестицияларни молиялаш-тиришнинг му^обил вариантлари орасида лизингнинг самарадорлигини ани^лашнинг тавдослама усуллари келтирилган. Шунга ^арамай, фанда лизингнинг самарадорлигини ани^лаш буйича ягона усул мавжуд эмас.

Лизинг хизмати асбоб-ускунани лизинг асосида олишга пул маблагларини ин-вестициялаш усули экан, унинг самарадорлигини ани^лаш учун илмий адабиётларда анъанавий тарзда инвестицияларнинг сама-радорлигини тахлил ^илишда ^улланиладиган курсаткичлардан фойдаланилади. Жумладан, И.Э. Крыловнинг фикрича, «инвестици-он лойихани молиялаштиришда лизингдан фойдаланиш самарадорлигининг ^ушимча (тавдослама) хисоб-китоби»ни амалга ошириш учун маълум бир формуладан фойдалани-лади [2].

В.В. Ковалев инвестицион фаолият тахлилининг мезонларини дисконтланган ва хисоб бахоларига асосланган холда куриб утади. Муаллифнинг фикрича, инвестицион

лойидаларни бадолашнинг услубий воситала-ри булиб соф келтирилган ^иймат, соф жорий ^иймат, инвестиция рентабеллиги индекси, инвестиция фойдаси ички меъёри, инвестиция-ларнинг ^оплаш муддати ва д.к. дисобланади

[3].

Д.А. Ендовицкий эса инвестицион лойидаларни бадолашнинг кенг услубий восита-ларидан фойдаланишда МРУ (лойидавий пул о^имларининг соф жорий ^иймати) ва унга оид ^оидаларга риоя ^илиш лозимлигини таъкидлайди. МРУнинг базавий формуласи-ни ^уллаб, муаллиф узо^ муддатли инвести-цияларнинг натижавийлигини, лойидавий пул о^имларининг жорий ^иймати ва д.к.ни ани^лаши мумкинлигини асослаган [4].

Бош^а бир гуруд олимларнинг фикрича, бухгалтерия дисобининг хал^аро стандартлари талаблари доирасида корректировка ^илинган курсаткичларга таяниб, молиявий лизинг операциялари самарадорлигини бош^арув тадлили методологияси асосида ани^лаш ло-зим. Муаллифлар томонидан таклиф этилган бош^арув тадлили методологияси корхона-ларда ишлаб чи^ариш воситаларини янгилаш ма^садида о^илона молиялаштириш манбаини танлаш ва корхона харажатларини оптимал-лаштириш имконини беради [1].

Шуни алодида ^айд этиш керакки, инвестицион лойидаларни лизингдан фойдаланиб молиялаштириш самарадорлигини ми^дор ва сифат жидатидан бадолаш барча усуллар-нинг асосини ташкил этади. Лизингни сифат

жидатидан бадолаш ишлаб чи^ариш самара-дорлигининг мутла^ ва нисбий курсаткичлари усишини тавдослашни ани^лашдан иборат. Ушбу долатда, агарда лизинг ишлаб чи^ариш, меднатни ташкил этиш ва фонд ^айтими дажмининг усишига олиб келса, у и^тисодий жидатдан самарали булиб дисобланади.

Тад^и^от методологияси

Ма^оламизда лизинг хизматининг самарадорлигини лизинг операцияси жараёнида иштирок этувчи дар бир субъект ну^таи наза-ридан куриб утамиз.

Аввало, лизингнинг самарадорлигини лизинг объекти сотувчиси ну^таи назаридан тадлил ^иламиз. Лизинг объекти сотувчиси-нинг лизингга берувчи билан бар^арор молия-вий муносабатлар асосида мадсулотни реализация ^илиши унга бир ^атор имкониятларни яратиб беради (1-расм).

Расмдан куриниб турибдики, корхона айланма активларни бош^ариш самарадорлигини ани^лаш мудим адамиятга эга. Илмий адабиётларда уни ани^лашда ^улланиладиган бир нечта курсаткичлар тули^ акс эттирилган. Шу сабабли ма^оламизда сотиш (реализация) ну^таи-назардан лизингнинг самарадорлигини тавсифловчи курсаткичларни ани^лаб, уларни дисоблаш формулаларини келтириб утамиз.

Бундай курсаткичлар сифатида дастлаб мадсулотни лизинг ор^али реализация ^илиш дисобига сотиш дажмини ани^лаймиз:

ДСМХ = СМК. (1)

МХ, М^ 4 '

Лизинг асосида мадсулотни сотишда сотувчининг имкониятлари

1-расм. Лизинг механизми орцали мадсулотни сотишда сотувчида юзага келадиган

имкониятлар

Бу ерда: СМК. - лизинг оркали реализация килинган махсулот киймати.

Лизинг оркали мулкни реализация килиш натижасида фойданинг ошиши ЛСф лизингга берувчи билан тузилган шартнома доирасида мулк буйича уни аниклаш кетма-кетлиги асо-сида («Молиявий натижалар тугрисида»ги хисобот, 2-сонли шакл) аникланади.

Лизинг буйича сотиш рентабеллиги

ни

аниклашда куйидаги формуладан ифойдалана-

миз:

= (ДСф)/Смк

(2)

Ушбу курсаткич лизинг асосида берилган мулк кийматига тугри келадиган сотиш буйича соф фойданинг микдорини акс эттиради.

Айланма активларнинг айланувчанлиги-ни ошириш ДО^ куйидаги формула оркали аникланади:

ДОАА = (С +ДС )/У - (С )/У (3)

АА 4 мм мх аак 4 мм 7 аак 4 '

Бу ерда:

СММ - лизингдан фойдаланмаган холда реализация килинган махсулот микдори;

У^ - давр (йил) мобайнида айланма ак-тивлар уртача колди; киймати.

Ушбу курсаткич куйидагича аникланади:

УАА. = (\б+\о )/2 (4)

(З)-формулани куйидаги куринишда хам акс эттиришимиз мумкин:

(5)

дал = к, - Клп

АА А1 АО

Бу ерда:

365 - календарь йили (хисобот даври)да-ги кунлар сони.

ДОАА курсаткичи лизинг механизмини куллаш натижасида айланма активлар айла-ниш даврининг неча кунга кискарганлигини курсатиб беради.

Махсулот реализацияси жараёнида лизингдан фойдаланишда айланма активлар айланувчанлигини ошириш билан бирга ай-ланма активларнинг элементи сифатида тай-ёр махсулот захирасига хам ижобий таъсир курсатади.

Тайёр махсулот захирасининг айланувчанлигини ошириш ДТМАО ни куйидаги формула оркали аниклашимиз мумкин:

ДТМАО = (С +ДС )/Т_- (С )/Т. (7)

МАО 4 мм мх' ' мук ^ мм ' ' мук ^ '

мх мук

мм мук

ёки ДТ„_ = КДЛП1 - К

МАО1

МАО

МАОО

Бу ерда:

КА0 - лизинг асосида реализация хажмини эътиборга олмаган холда аникланган айланиш коэффициенти;

КА1 - лизинг асосида реализация хажмини эътиборга олган холда аникланган айланиш коэффициенти.

Айланиш коэффициенти корхона айланма активларининг хисобот даврида неча марта айланганлигини акс эттиради.

ДОАА коэффициенти махсулотни лизинг асосида кушимча реализация килиш натижасида хисобот даврида айланишлар сони (ёки улуши) канчага ошганлигини акс эттиради.

Айланма активлар айланувчанлиги даврининг кискариши ДДАА куйидагича аникланади:

ДДаа = (365 )/Ко - (365 )/КВ1 (кун) (6)

Бу ерда:

ТМу^ - тайёр махсулот захирасининг уртача колдик киймати;

Кмаоо - лизинг асосида реализация хажмини эътиборга олмаган холда тайёр махсулот захирасининг айланиш коэффициен-ти;

КМАО1 - лизинг асосида реализация хажмини эътиборга олган холда тайёр махсулот захирасининг айланиш коэффициенти.

ТМАО курсаткичи давр мобайнида тайёр махсулот захирасининг неча марта янгилани-шини англатса, ДТМАО курсаткичи эса лизинг-ни куллаш оркали тайёр махсулот захирасининг кискариши ва реализация хажмининг усиши натижасида тайёр махсулот захирасининг нечта айланиш (ёки улуш)га ошганлиги-ни англатади.

Шунингдек, тайёр махсулот захираси муддатининг кискариши ДДМАО куйидагича аникланади:

ДДАА = (365)/Кмао0 - (365)/Кмао1(кун) («)

Ушбу курсаткич тайёр махсулот захира-сини омборда саклаш муддатининг неча кунга кискарганлигини англатади.

Лизингга олувчи учун лизинг лойиха-сининг кредитга нисбатан самарадорлигини бахолаш иккала молиявий хизмат тури буйича пул окими элементларини таккослаш оркали амалга оширилади (2-жадвал). Бунда асо-

2-жадвал

Лизинг фаолияти натижасида лизингга олувчининг пул о^имлари таркиби

Пул о^имлари элементлари

Пул маблаFлари кирими (+) Пул маблаFлари чи^ими (-)

Номланиши Шартли белгиси Номланиши Шартли белгиси

Лизингга олинган мулк-дан фойдаланган долда мадсулотни реализация килишдан тушган тушум С рт Лизингга олинган мулк-дан фойдаланган долда реализация килинган мадсулот таннархи С мт

Тезлаштирилган амор- тизациянинг соли; имтиёзи (фойда солиги буйича) Сфс Бошка операцион харажатлар таркибида лизинг туловлари (ККС ни дисобга олиб) С лт

Лизинг туловлари таркибида туланган ККСни коплаш С ккс Лизингга олинган мулк-дан фойдаланган долда мадсулотни реализация килишдан туланган фойда солиги рфс

Мол-мулк солигининг тежалиши С кмм

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

сий эътибор лойидани амалга ошириш билан боглик булган жами пул тушумлари ва дисобот давридаги жами харажатлар эътиборга олини-ши талаб этилади.

Ушбу жадвалда келтирилган пул окимлари лизинг объектини лизингга олувчи томони-дан сотиб олингунга кадар лизингга берувчи балансида дисобга олишга мулжалланган лизинг схемаси доирасида кенг кулланилади. Пул окимлари таркибини тадлил килиб, куйидаги хулосалар чикариш мумкин:

Лизинг фаолияти асосий фаолият булган-лиги (жорий, операцион) сабабли, пул оким-лари таркибида инвестицион ва молиявий фаолият буйича пул кирими ва чикими куза-тилмайди.

Ишлаб чикариш ва мадсулот реализация-си харажатлари таркибидаги лизинг туловлари бошка операцион харажатлар сифатида дисоб-га олинади.

Кушимча пул маблаглари окими сифатида фойда солигидан тежам, лизинг туловлари таркибида туланган ККСнинг копланган сум-маларини келтиришимиз мумкин.

Лизинг объектини лизингга берувчи балансида дисобга олганда мол-мулк солиги мадаллий солик сифатида лизингга берувчи томонидан туланади.

Юкорида келтирилган фикрларга таяниб, лизингга олувчининг жами (умумлаштирил-ган) самарасини куйидагича акс эттирамиз: С = Г * С

жс фс лт

Бу ерда: 1фс - фойда солиги ставкаси;

С - лизинг туловлари микдори.

С = ,т С , т = кТ

ккс г=1 кксг

Бу ерда:

С;кс. - 1-тулов таркибида ККС микдори;

т - лизинг шартномаси даврида дисоб-китоб даври сони;

Т - лизинг шартномаси муддати;

к - бир йил давомида дисоб-китоб килинадиган давр сони. С = 1 *С ,

кмм сс мк

Бу ерда:

1 - мол-мулк солиги ставкаси,

См; - лизинг шартномаси буйича олин-ган мулк киймати.

Умумий долатда лизинг фаолиятидан уму-мий пул о;имлари пул маблаглари кирими ва чикими сифатида куйидагича аникланади:

С = (С + С + С + С ) - (С + С+ С Л

по 4 рт фс ккс кмм 4 мт лт рфс7

Лизинг шартномаси буйича лизинг-га олувчида юзага келадиган пул окимлари таркибини тадлил ;илиш унинг учун лизинг

3-жадвал

Мулкни лизинг ёки к;арз маблаглари эвазига олганда юзага келадиган пул о^имлари

Маблаглар даракатининг йуналиши Мулк олишни молиялаштириш усуллари

Лизинг Кредит

Пул маблаглари о^ими эле-ментининг номланиши Шартли белгиси Пул маблаглари о^ими эле-ментининг номланиши Шартли белгиси

Кирим (+) Лизингга олинган мулкдан фойдаланган долда мадсулот (иш, хизмат)ни реализация ^илишдан тушган тушум С лрт ^арз маблаглари эвазига олинган мулкдан фойдаланган мадсулот (иш, хизмат)ни реализация щлишдан тушган тушум С крт

Тезлаштирилган аморти-зациянинг соли^ имтиёзи (фойда солиги буйича) Сф лфс Тезлаштирилган амортизация-нинг соли^ имтиёзи (фойда солиги буйича) Сф кфс

Лизинг туловлари тарки-бида туланган ^^Снинг ^опланган суммалари (С^с2 С лвдс Лизинг объектини сотиб олишда туланган ^КСдан тежам С кедс

Мол-мулк солигининг тежа-лиши С лмс

Чицим (-) Лизингга олинган мулкдан фойдаланган долда реализация ^илинган мадсулот таннархи С лрх ^арз маблаглари эвазига олинган мулкдан фойдаланган долда реализация ^илинган мадсулот таннархи С крх

Бош^а операцион хара-жатлар таркибида лизинг туловлари С лт ^арз маблаглари эвазига олинган мулкдан фойдаланган долда мадсулотни реализация ^илишдан туланган фойда солиги С ф крфс

Лизингга олинган мулк-дан фойдаланган долда мадсулотни реализация ^илишдан туланган фойда солиги С ф лрфс Кредитни ^оплаш С

Фоизларни тулаш Скф

Мол-мулк солиги С кмм

дамда кредит муносабатларининг самара-дорлигини тавдослаш методикасини яратиш имкониятини юзага келтиради. Ушбу методика:

- лизинг асосида ёки ^арз маблагларини жалб ^илиш эвазига олинган мулкдан фой-даланиш натижасида юзага келадиган пул о^имларини тадлил ^илишни;

- пул о^имининг дар бир элементи буйича

бадолаш кетма-кетлигини ишлаб чи^ишни уз ичига олади.

Мулкни лизинг ёки ^арз маблаглари эвазига олганда юзага келадиган пул о^имлари Куйидаги жадвалда келтирилган (3-жадвал).

Куйида лизинг ёки кредит самарадорли-гини тавдослаш учун пул о^имининг дар бир элементи буйича бадолаш кетма-кетлигини келтириб утамиз (3-расм).

3-расм. Лизинг ва кредит лизингга олувчининг пул о^имларини тавдослаш кетма-кетлиги

Ушбу расмдан келиб чикиб, куйидаги ху-лосаларни чикариш мумкин:

- мадсулот (иш, хизмат)ни реализация килишдан тушган тушум мулкни молиялаш-тириш усулига боглик эмас (Слрх= Скрх), шу сабабли тадлилни деталлаштиришда пул ки-римининг ушбу элементини киритмаса дам булади;

- лизинг буйича дам, кредит буйича дам тезлаштирилган амортизациянинг солик им-тиёзи (фойда солиги буйича) мавжуд. Аммо имтиёз буйича камайтириладиган сумма тур-лича булганлиги учун ушбу курсаткични чукур тадлил килиш лозим;

- лизинг туловлари нафакат мулк кийматини, балки бошка туловлар, масалан лизинг туловлари буйича дисобланган ККСни дам уз ичига олиб, натижада мулк эгасига мулкни карз маблаглари эвазига сотиб олиш-

да туланадиган ККСдан юкори микдорда туланади (Сл > Ск );

ккс ккс

- лизинг объекти лизингга олувчи томо-нидан сотиб олингунга кадар лизингга берув-чи балансида булади. Бунда лизингга олувчи мол-мулк солигини туламайди (кредитда эса бундай эмас);

- лизингга олинган мулкдан фойдалан-ган долда реализация килинган мадсулот (иш, хизмат) таннархи карз маблаглари эвазига олинган мулкдан фойдаланган долда реализация килинган мадсулот (иш, хизмат) таннар-хидан фаркланмайди (Слрх = Скрх). Бу эса пул маблаглари чикимини та!длил килишда ушбу курсаткичларни чикариб ташлаш мумкинли-гини англатади;

- лизингда мулк киймати сифатида лизинг туловлари (С ) эътиборга олинса, кредитда эса асосий карз суммаси ва туланган фоизлар

Соликка тортиш базасидан чегириладиган лизинг туловларининг таккосланадиган элементлари

Соликка тортиш базасининг камайиши

Кредит буйича соликка тортиш базасидан чегириладиган таккосланадиган сумма

Лизинг буйича фоизлар Скф Сжс 1фс * Скф Кредит учун фоизлар Скф

Сугурта бадаллари Ссбм

микдори

Кредит учун Мол-мулк солиги

фоизлар Скф Скмс

Кушимча

курсатилган Скх

хизматлар учун

дак микдори

Лизингга

берувчига Скм

туланадиган

комиссион

мукофот микдори

4-расм. Лизинг ва кредит усулларида пул кирими буйича фойда солигини ани^лашда соливда тортиладиган базадан чегириладиган элементлар таркиби

дисобга олинади (Скд+ Скф). Пул о^имининг ушбу элементларини дам чу^ур тадлил ^илиш лозим;

- мадсулотларни реализация ^илишда фойда солиги мадсулот ишлаб чи^арилаётган харид ^илинган асбоб-ускуналарни молия-лаштириш манбаларига богли^ эмас (Слрфс =

Скрфс);

- мол-мулк солиги лизингга олувчи то-монидан эмас (Слмм=0), ^арздор томонидан туланади (Скмм).

Молиялаштиришнинг иккала варианти-да дам амортизация суммаси соливда торти-ладиган базадан чегирилишини дисобга ол-сак, самарадорликни бадолаш учун фа^атгина ^уйидаги расмда келтирилган элементларни тадлил ^илишимиз лозим (4-расм).

Умуман олганда, кредит муносабатла-ридаги ^арздор ва лизингга олувчининг пул о^имларини тадлил ^илиб, ^уйидагиларни кел-тиришимиз мумкин:

- лизингда мол-мулк солигининг тежали-ши дисобига ^ушимча пул кирими юзага кела-ди, кредитда эса ушбу элемент ^ушимча чи^им булади;

- ^^Сни ^оплаш ор^али пул о^имлари-нинг кирими кредитга нисбатан лизингда купро^ кузатилади;

- лизинг дамда кредит буйича самарадорликни чу^ур тадлил ^илиш учун фойда солигидан тежам (пул маблаглари о^ими буйича), лизинг туловлари, кредит ми^дори ва у буйича фоиз туловларини ^оплаш (пул маблаглари чи^ими буйича) курсаткичларини тавдослаш ма^садга мувофи^ булади;

- лизингда соливда тортиладиган фойда лизинг туловлари мивдорига (^^Ссиз) камай-тирилади, кредитда эса амортизация суммаси, мол-мулк солиги ва кредит буйича фоизлар суммасига камайтирилади.

Пул маблаглари чи^ими буйича лизинг туловлари (Слт), кредитни ^оплаш (Ск^) ва у буйича фоизлар ми^дори (Скф)ни тавдослаш керак (3-расм 6-банд). Лизинг туловининг мажбурий элементи булиб комиссион муко-фот (Скм) дисобланса, долган элементлар туплами лизинг шартномаси асосида белгила-нади. Куйидаги 4-жадвалда лизинг туловлари таркиби турлича булганда пул маблаглари кирими буйича кредитга нисбатан лизинг сама-

4-жадвал

Лизинг туловлари таркиби турлича булганда пул маблаглари кирими буйича лизинг

самарадорлигининг шартлари

№ вариант Лизинг туловлари таркибига кирган тавдосланувчи элементлар Лизингнинг кредитга нисбатан самарадорлиги шартлари

Пул маблаглари кирими буйича Пул маблаглари чи^ими буйича

1 Комиссион мукофот + фойда солиги Скм > (Скф+ Скф) Скм + Свдс < Скф

2 Комиссион мукофот + сугурта бадали суммаси (Скм + Ссбм) > (Скф+ Скф) Скм + Свдс + Ссбм < Скф

3 Комиссион мукофот + сугурта бадали суммаси + ^ушимча хизматлар ^иймати (Скм + Ссбм + С^х) > (Скф+ Скф) Скм + Свдс + Ссбм + С^х < Скф

4 Комиссион мукофот + лизингга олувчи томонидан олинган кредит учун фоизлар Скм > Скф Шартлар мавжуд эмас

5 Комиссион мукофот + лизингга олувчи томонидан олинган кредит учун фоизлар + сугурта бадали суммаси (Скм + Ссбм) > Скф Шартлар мавжуд эмас

6 Комиссион мукофот + лизингга олувчи томонидан олинган кредит учун фоизлар + сугурта бадали суммаси + ^ушимча хизматлар ^иймати (Скм + Ссбм + С^х) > Скф Шартлар мавжуд эмас

радорлигининг шартлари келтириб утилган.

Жадвалда келтирилган охирги учта ва-риантда кредит буйича фоиз туловлари кре-дитнинг лизингга олувчи ёки бошка карздор томонидан олинганлигига боглик булмайди. Ушбу вариантлар кредит билан таккослаганда самарадорлиги паст деб тахмин килинмокда.

Лизингга олувчи учун мукобил лизинг шартномасини бадолашда лизингнинг ху-сусиятларини ёритувчи курсаткичларни танлаб олиб, уларнинг кулланиш доираси, бошлангич маълумотлар базасини тайёрлаш дамда бадолаш курсаткичларининг мазмунини аниклаши талаб этилади.

Лизинг карорларини бадолашда энг ав-вало лизинг объектидан фойдаланиш натижа-сида олинадиган икки хил пул окимлари, яъни лизинг туловлари (ЛТ1, ЛГ2, ..., ЛГт) ва фойда микдори (ФМ1, ФМ2, ..., ФМт)ни куриб чикиш талаб этилади.

Халкаро амалиётда инвестициялар сама-радорлигини бадолашда куйидаги курсаткич-лардан фойдаланилмокда:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- соф жорий киймат;

- ички даромадлилик даражаси;

- инвестициялар рентабеллиги;

- инвестицияларнинг коплаш муддати.

Ушбу курсаткичларни аниклаш пул

окимларини дисконтлашга, яъни курсаткичлар микдорини маълум бир давр бошига келтирилган кийматига асосланади. Лизинг лойидаларининг самарадорлигини бадолашда ушбу курсаткичлар мазмуни ва уларни аниклаш методикасига тухталиб утсак.

Лизинг лойидасининг ички даромадлилик даражаси г ни аниклашда куйидаги тенглик уринли булиши талаб этилади:

т т

\Г" / ФМ1 N V"1 / ЛТ1 N

2.11(1+г)п) ~ 2., 1(1 + г)п)

П=1 П=1

Бу ерда:

ЛГ. - 1 даврдаги лизинг туловлари микдори;

ФМ. - 1 даврдаги соф фойда микдори;

т - даврлар сони (т=кТ);

т

Ка

+ г )П) - вакт омилини дисобга олган

п=1

долда лизинг муддати давомида аникланган, яъни давр бошига келтирилган соф фойданинг умумий катталиги;

ЛТ1 (1 + г)"

лизинг муддати давомида

аникланган, яъни давр бошига келтирилган лизинг туловларининг умумий катталиги.

Ички даромадлилик даражаси лизинг объектидан фойдаланиш асосида лизинг шартномасининг дар бир даврида 1 сумлик лизинг туловига тугри келадиган соф фойда микдорини англатади. Ички даромадлилик даражаси курсаткичини куллаш содаси жуда кенг, айникса, стратегик адамиятга эга булган, узок муддатли ва юкори даромад келтирадиган йирик лизинг лойидаларини амалга ошириш-да ушбу курсаткичдан фойдаланиш максадга мувофик. Лизингга олувчи томонидан ички даромадлилик даражасига таянилиб, лизинг буйича талаб этиладиган карорлар даромадли-лиги буйича тасаввур асосида лизинг лойидаси танлаб олиниши мумкин.

Навбатдаги курсаткич лизинг лойидаси буйича соф жорий киймат булиб, уни куйидаги формула оркали аниклаш мумкин:

КРУ _ Ни(^)- НЬ.^) > о

Бу ерда: гп - дисконтлаш ставкаси (ишон-чли тижорат банклари фоиз ставкаси даража-сида ёки мукобил инвестицион лойидалар самарадорлиги сифатида кулланиладиган).

Соф жорий киймат курсаткичи лизинг муддати давомида келтирилган даромад микдорининг лизинг туловларидан канча бирликка ортик эканлигини англатиб, унинг кулланилиши лойида дажми, унинг даво-мийлиги дамда лойида хусусиятлари буйича чекловга эга булмайди. Шуниси диккатга мо-ликки, халкаро амалиётда соф жорий киймат курсаткичи асосан урта бизнес вакиллари томонидан кенг кулланилса, йирик ва кичик бизнес вакиллари томонидан лойидаларни бадолашда эса чекланган даражада кулланилади.

Лизинг лойидасининг рентабеллигини куйидаги формула оркали аниклаш мумкин:

у т ( фм' ^ р = 1(( 1+г п)п) , > 0 ут /_ЛТ1 Лп= 1((1+п1)1)

Ушбу курсаткич лизинг объектидан фой-даланиш натижасида кулга киритилган соф жорий фойданинг лизинг лойидасини амалга ошириш даврининг бошида дисконтлан-ган лизинг туловлари бирлигига тугри келадиган микдорини англатади. Агар ушбу курсаткич ижобий кийматга эга булса, лизинг-

га олувчи лизинг шартномаси муддати даво-мида кулга киритган фойда дисобидан лизинг туловларини коплайди ва дисконтланган лизинг туловларидан Ил микдорда соф дисконтланган даромадга эга булади.

Лизинг лойидасини танлашда юкори рен-табелликка эга булган вариантни афзал куриш керак. Рентабеллик курсаткичини соф жорий киймат билан бирга урта бизнес вакиллари доирасида лизинг лойидаларини бадолашда куллаш максадга мувофик булади. Лизинг лойидасининг самарадорлигини бадолашда кулланиладиган энг мудим курсаткичлардан бири лизинг туловларининг коплаш муддати дисобланади. Ушбу курсаткич асосан йирик капиталга эга булмаган ва лизингга берувчи-га туланиши лозим булган пул маблагларини зудлик билан кайтаришга уринадиган кичик корхоналар фаолиятида мудим адамият касб этади. Агарда коплаш муддатини тдеб ола-диган булсак, унда лизинг объектидан фойда-ланиш даврининг бошидан лизинг туловлари даврининг умумий микдори куйидаги формула оркали аникланади. Бунда лизинг туловлари йигиндиси ушбу давр мобайнида лизинг объек-

тидан фойдаланиш натижасида кулга киритил-ган соф жорий киймат билан тенглаштирилади:

тк, тк,

' / Ф1УН \ ' / ЛТ1 \ Л 1(1 + г)п) ~ Л 1(1 + г)п)

п=1 п=1

Коплаш муддати канчалик кичик булса, лизингга олувчи шунчалик тез муддат даво-мида лизингга йуналтирган маблагларини кайтариб олади.

Лизинг лойидалари орасидан энг макбул вариантни танлаб олиш методикасини маъ-лум бир кетма-кетликда акс эттиришга даракат киламиз (5-расм).

Лизингга берувчининг асосий фаолия-ти сифатида лизинг фаолиятининг яку-ний мадсулоти булган лизинг хизматлари дисобланади. Ишлаб чикарилаётган дар бир мадсулот сингари лизинг хизматлари дам рен-табеллиги буйича бадоланиши лозим.

Гарчи лизингга берувчи лизинг объек-тидан келажакда инвестиция килинган ка-питалдан фоиз куринишида даромад олиш максадини куяр экан, унинг молиявий инвес-тициялари самарадорлигини бадолаш масала-си кун тартибига чикади.

Лизингга берувчи пул о^ими таркиби

5-жадвал

Пул окимлари элементлари

Пул маблаглари кирими (+) Пул маблаглари чикими (-)

Номланиши Шартли белгиси Номланиши Шартли белгиси

Лизинг хизматларини курсатишдан тушган тушум (ККСсиз лизинг туловлари), шу жумладан: С лт Лизинг объекти киймати (инвестиция килинган капитал) С мт

Амортизация ажратмаси С а Лизинг хизматлари таннархи, шу жумладан: С лт

Фоизлар микдори Скф Амортизация ажратмаси С а

Кушимча хизматлар микдори С кх Фоизлар микдори Скф

Сугурта бадали микдори Сбм Кушимча хизматлар микдори С кх

Комиссион мукофот микдори С км Сугурта бадаллари микдори Сбм

Лизингга берувчида кушимча пул окими сифатида лизинг объектини со-тиб олишда туланган ККСдан тежам С , Лизинг хизматларини реализация килишдан олинган фойда солиги микдори Сфс

Лизинг туловлари таркибида туланган ККСни коплаш Сккс2 ККС С

Мол-мулк солиги С мс

'VI

5-раем. Лизингга олувчи томонидан энг ма^бул лизинг лойидасини танлаш кетма-кетлиги

Лизинг самарадорлигини пул окимларига асосланиб аниклашда лизинг хизматлари ва лизинг объектига йуналтирилган инвестиция-ларнинг рентабеллигини нафакат лизингга олувчи учун, балки лизингга берувчи учун дам пул маблаглари кирими ва чикими таркибини бадолаш буйича дам аниклаш лозим.

Куйида келтирилган 5-жадвал маълу-мотларини тадлил килиб, айрим хулосалар чикариш мумкин:

1. Лизингга берувчи учун лизинг фао-лияти асосий фаолият булганлиги сабабли, олинган лизинг туловлари хизматларни реализация килишдан олинган тушум булиб дисобланади.

2. Лизинг хизматлари таннархига лизинг туловларининг куйидаги элементлари кирити-лади: амортизация микдори (С ), лизинг объ-ектини сотиб олишда карз маблагларидан фой-даланганлик учун туланадиган фоиз микдори (Скф), лизингга олувчига курсатилган кушимча хизматлар учун туланадиган харажатлар (С), сугурта бадаллари микдори (Сбм).

3. Лизингга берувчида кушимча пул окими сифатида лизинг объектини сотиб олишда туланган ККСдан тежам (С ) ва лизинг туловлари таркибида туланган ККСнинг копланган суммаларини (Сккс2) келтириш мум-кин:

С

ККс1

= 1

* С

С 2= 1 *

ккс2 ккс

(С + С , + С + С +С ) = С

4 а кф ом кх кг к

Бу ерда: 1к с - ККС ставкаси.

4. Пул маблаглари чикимининг барча эле-ментлари лизинг туловлари таркибида пул маблаглари кирими таркибий кисмлари сифа-тида копланади.

5. Барча элементлар буйича пул маблаглари чикими (лизинг объекти кийматидан ташкари Скк) иложи борича чикимлар дисобидан копланади.

6. Лизинг объектининг киймати лизинг муддатининг бошлангич даврида лизингга берувчи учун бир марталик харажат дисобланиб, лизинг туловлари таркибида лизинг мулки буйича амортизация сифатида маълум бир вакт давомида таксимланиб копланади:

Т™=1Са1 = Скк = Р

Амалиётда мадсулот (иш, хизмат)ларнинг рентабеллигини аниклаш услубиёти етарли-ча ёритилган булиб, у даромад ва харажат-ларни таккослашга таянади. Лизинг хизмати буйича даромад ва харажатларнинг таркибини аниклаш максадида пул маблаглари кирими ва чикими элементларига мос келувчи матрицани шакллантирамиз (6-жадвал).

Лизингга берувчининг ялпи даромади пул маблаглари чикими таркибига кирмайдиган

6-жадвал

Лизинг хизмати буйича пул маблаглари кирими ва чикими элементларининг узаро

мувофиклик матрицаси

кк

маблаглари чикими элементлари Пул маблаглари кирими элементлари С а Скф С кх Сбм Сфс С ккс С мс Жами С лт

С а + +

Сф + +

С кх + +

Сбм + +

Сф >< +

Сккс1 X X

С ккс +

Жами С _хар_ + + + + X + X

6-расм. Лизинг хизматининг самарадорлигини бадолаш

пул маблаглари кирими элементларидан шакл-ланади, яъни:

С = С + С .

яд км К^с

Лизингга берувчининг соф фойдаси: С=С -(С +С )=(С +С )-(Сфс+Смс).

ф яд 4 фс мс' 4 км К^с7 41 /

Лизинг шартномаси буйича харажатлар:

С = С + С , + С+ С + С

хар а кф кх ом ккс

Ёки С = С - С .

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

хар лт км

Ушбу келтирилганлардан фойдаланиб, лизинг муддати давомида ушбу хизматнинг рен-табеллигини (1) аниклаш учун куйидаги фор-муладан фойдаланамиз:

• =

1рт ут

£¿^1 Схар!

Е^ССЛТ-Скм)!

бу ерда: т - дисоб-китоб даврлари сони. Рентабеллик лизинг муддати давомида лизингга берувчининг мулкка инвестиция килинган капитал микдори ва лизинг буйича хизмат курсатиш харажатларини уз ичига олган бир бирлик харажатига тугри келув-чи комиссион мукофот ва ККСдан тежам миКдорини англатади.

1 курсаткичи канчалик катта булса, т дисоб-китоблар муддати давомида лизинг лойидаси шунчалик самарали булади. Турли муддатли лизинг шартномалари буйича лизинг хизматларининг самарадорлигини таккослаш учун дар бир шартнома буйича лизинг хиз-матининг йиллик рентабеллигини (1 )

-1- 4 ртйил7

аниклаш лозим:

1 - = 1 / Т,

ртйил рт '

бу ерда: Т - шартнома муддати (йил). 1 . курсаткич канчалик юкори булса, ли-

ртйил

зинг шартномаси шунчалик самарали булади.

Тадк;ик;от натижалари

Жадон ва миллий амалиётдан маълумки, молиявий инвестицияларнинг самарадорлигини бадолаш лойида буйича олинадиган фо-изли (ёки дисконтли) даромад ва инвестиция-ланган капитални таккослаш оркали амалга оширилади. Молиявий инвестициялардан фаркли равишда лизинг механизмида инвес-тицияланган капитал инвестиция муддати охирида тулик кайтарилмай, муддат давоми-да булиб кайтарилади (амортизация суммаси

куринишида). Лизинг шартномаси муддати-нинг охирига келиб, инвестиция килинган капитал микдори имкон кадар камаяди ва бунинг натижасида комиссион мукофот куринишидаги фоизли даромад дажми дам ка-майиб боради. 6-расмда лизинг хизматининг самарадорлигини бадолаш алгоритми ифода-ланган.

Лизингнинг молиявий инвестициялар-нинг воситаси сифатидаги узига хослиги лизинг объекти уртача йиллик кийматидан дисобланадиган комиссион мукофот сифати-да аникланишида намоён булади. Лизинг ва молиявий инвестицияларнинг бошка шакл-ларида фоизларни дисоблашда иктисодий модияти буйича бир-биридан фаркланадиган курсаткичлардан фойдаланилиши лизинг буйича комиссион мукофот ставкасини мукобил молиявий инвестициялар буйича аникланадиган фоиз ставкалари билан так-кослашда хатоликларни келтириб чикаради.

Ана шундай карама-каршиликларни бар-тараф этиш учун, фикримизча, инвестицион фаолиятнинг модиятидан келиб чикиб ёнда-шиш, яъни киритилган капиталдан кутилаёт-ган даромад бошка мукобил вариантлар билан таккослаганда юкори булиши кераклигидан келиб чикиш лозим. Ушбу фикрдан келиб чикиб:

1 * С = 1 * Р

км луйк м

бу ерда: 1 - лизинг лойидаси буйича йиллик комиссон мукофот ставкаси;

С - лизинг мулкининг йиллик уртача

луйк ' ' х

киймати;

1м - мукобил молиявий инвестиция лойидалари буйича меъёрий йиллик фоиз ставкаси (масалан, ишончли тижорат банки буйича фоиз ставкаси).

Лизинг мулкининг йиллик уртача киймати Слуйк куйидагича аникланади:

С.. = (С б-С )/2

луйк ло ло7

бу ерда: Сл6 - шартнома муддатининг бо-шида мулкнинг колдик киймати;

С - шартнома муддатининг охирида мулкнинг колдик киймати.

Шартнома муддати давомида мулк кийматининг тулик копланганида:

С = 0, С = С V2 тенглик уринли

ло луйк лб

булади.

7-расм. Лизинг хизмахининг ик;тисодий самарадорлигини комплекс бадолаш

Юкорида келтирилган тенгликлардан ке-либ чикиб, мукобил молиявий куйилмалар куйидаги куринишга келади:

1 * С 72 = 1 * Р

км лб м

бу ерда: Р = Слб.

Демак, лизингнинг дам бошка мукобил мо-лиявий инвестициялар сингари даромад кел-тириши учун комиссион мукофот ставкаси би-лан меъёрий фоиз ставкаси уртасида куйидаги тенглик таъминланиши лозим: 1 =21 , яъни

км м

комиссион мукофот ставкаси бошка молиявий инвестициялар даромадлилигидан икки марта юкори булиши керак. 7-расмда лизинг хизма-тининг унинг барча иштирокчилари учун са-марадорлиги келтирилган.

Хулоса ва таклифлар

Лизинг хизматининг иктисодий самара-дорлигини бадолаш буйича олиб борилган тадкикотлар, шунингдек, саноат содасини модернизациялашга молиявий ресурсларни лизинг оркали жалб килишнинг методологик жидатларини бадолашнинг комплекс тизимига таяниб, куйидаги хулосаларга келинди:

1. Лойидаларни молиялаштиришнинг куп вариантлилигини эътиборга олган долда стра-тегик карорларни кабул килишда тартибсиз-лик ва субъективликка йул куймаслик лозим. Бу долат эса бевосита лизинг хизматларининг самарадорлигини турли усуллар оркали объектив бадолашда намоён булади. Лизингнинг самарадорлигини бадолаш усуллари замона-вий иктисодий таълимотлар конуниятларига дамда лизинг хизматини амалга ошириш билан боглик барча омил ва курсаткичларга таяниши лозим.

2. Лизинг хизматлари самарадорлигини объектив бадолашнинг асосий омиллари сифа-тида бадолаш усулларида объектив мезоннинг мавжудлигини, дисоб-китобларда вакт омилла-рини, лизинг турларини амалга оширишнинг

узига хос хусусиятларини акс эттирувчи туза-тиш коэффициентларини куллашни, халкаро лизинг бозори истикболи дамда лизинг шар-тномасидаги барча иштирокчилар манфаатла-рини эътиборга олиш талаб этилади.

3. Инвестиция лойидаларини лизинг оркали молиялаштиришда лизингнинг сама-радорлигини лизинг туловларини дисоблаш усулларини узаро таккослаш мудим адамият касб этади. Бу усулларни узаро таккослаш учун, аввало, лизинг туловларининг хажми-ни даврлар буйича солиштирма долатга кел-тириш керак. Лизинг туловларининг дажми корхонанинг молиявий-иктисодий долатига бевосита таъсир курсатиши ушбу мезоннинг канчалик адамиятли эканлигини курсатади. Шунингдек, корхона томонидан усуллар-нинг нотугри танланиши унинг туловга кобилиятлилигининг пасайишига олиб ке-лади. Бу эса лизинг шартномасининг иккала томон учун дам салбий долатини келтириб чикаради.

4. Лизинг хизматларини амалга оши-ришда лизинг муносабатлари тизимининг халкаро хужалик муносабатлари истикболига таянилган таркибий-функционал тадлилини амалга ошириш лозим.

5. Лизинг хизматларининг объективли-ги ва шаффофлигини таъминлаш максадида унинг иктисодий самарадорлигини бадолашда хужалик юритувчи субъектларнинг асосий во-ситаларини янгилаш ва уларни техник кайта куроллантириш жараёнини жадаллаштириш буйича ишлаб чикилган дастурнинг комплек-слилигига алодида эътибор бериш лозим. Бунда асосий воситаларни молиялаштириш буйича дар бир лойидани алодида тадлил килиш талаб этилади. Айнан шу долат хужалик юритувчи субъектларни инновацион ривож-лантиришнинг узок муддатли стратегиясини ишлаб чикишда хатоликларга йул куймасликка сабаб булади.

Манба ва адабиётлар

1. Джуха В.М. Лизинг // Серия «Учебники, учебные пособия». - Ростов-на-Дону: Феникс, 1999.

2. Крылов Э.И. Анализ эффективности инвестиционной, инновационной, финансовой и хозяйственной деятельности предприятия: учеб. пособие. В 2 ч. Ч. 1, 2. - СПб.: ГУЭФ, 1999. -256 с.

3. Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры. - М.: Финансы и статистика, 2001. - 560 с.

4. Финансовый менеджмент: учебник. - 2-е изд., испр. и доп. / Д.А. Ендовицкий, Н.Ф.Щербакова, А.Н.Исаенко и.др.; под общ. ред. д-ра экон.наук, профессора Д.А. Ендовицко-го. - М.: Рид Групп, 2012. - 800с.

5. Dmitrieva I.N., Myznikova T.N., Chernenko A.F., Shishkina A.V. Analysis of Efficiency of Financial Leasing, Journal ofAccounting and Auditing: Research & Practice. Vol. 2019 (2019).

6. http://ibimapublishing.com/articles/JAARP/2019/430681/.

Та^ризчи:

Жумаева Г.Ж., и^тисодиёт фанлари номзоди, доцент, «Ишлаб чи^аришда бухгалтерия дисоби» кафедраси мудири, ^арши мудандислик-и^тисодиёт институти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.