Научная статья на тему 'Лизинг муносабатларида вужудга келадиган рисклар ва уларни камайтириш йўллари'

Лизинг муносабатларида вужудга келадиган рисклар ва уларни камайтириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
215
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лизинг / риск / мулк қиймати / фоиз ставкаси / тўлов муддати / портфель риски / фоиз риски / валюта риски / умумий рисклар / хусусий рисклар / leasing risks / value of property / term of payment / presented rate / portfolio risks / currency risks / general risks / personal risks

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исманов И. Н., Давлятова Г. М.

Мақола саноат корхоналарининг ишлаб чиқариш фаолиятини модернизация қилиш, янги техника ва технология билан қуроллантиришда молиялаш муаммоларини ҳал этишнинг устувор йўналишларидан бири бўлган лизинг муносабатлари ва уларни амалга оширишдаги мавжуд рискларни пасайтириш масалаларига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE WAYS OF DECREASING OF EMERGING RISKS WITHIN LEASING RELATIONSHIPS

The paper is dedicated to decreasing leasing risks, in the process of productive corporations modernization activity, solving problems in providing of new technologies throughout leasing operation. There are provided the approaches of the risks determination, and sharing of risks in leasing transactions.

Текст научной работы на тему «Лизинг муносабатларида вужудга келадиган рисклар ва уларни камайтириш йўллари»

Исманов И.Н.

ФарFона политехника институти, и.ф.д.,

профессор

Давлятова Г.М.

ФарFона политехника институти, и.ф.н., доцент

ЛИЗИНГ МУНОСАБАТЛАРИДА ВУЖУДГА КЕЛАДИГАН РИСКЛАР ВА УЛАРНИ КАМАЙТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Ицтисодиётни, хусусан, саноат корхоналарини модернизация цилишни амалга ошириш цамда инвестицион жа-раёнларни фаоллаштириш мацсадида республикамизда инвестицияларни молиялаштиришнинг янги механизм-ларининг цулланилаётгани мацсадга мувофиц булмоцда. Ана шундай молиявий механизмлардан бири булиб лизинг цисобланади. %озирда лизинг механизми ривожланган мам-лакатлар амалиётида кенг цулланиб келинмоцда. Лизингни фаол жорий этиш ишлаб чицариш корхоналарини техник цайта жицозлаш цамда ицтисодий тизимдаги таркибий узгартиришлар учун кучли туртки булиши мумкин.

Хозирги вактда иктисодиётимиздаги таркибий узгаришларнинг асосий йуналиши ва максади ишлаб чикариш корхоналарини модернизация килишга каратилган давлат дастурлари ва лойих,алари билан куллаб-кувватланмокда. Жами инвестицияларнинг 60 фоизи устувор тармокларни ривожлан-тиришга йуналтирилган. Давлатнинг саноат-ни куллаб-кувватлашга каратилган сиёсати кимматбах,о мах,сулотларни чет элдан олиб киришни камайтиришга ва катта х,ажмдаги сармояларнинг мамлакатга кириб келишини таъминлашга йуналтирилган булиб, бу, уз на-вбатида, чет эл инвесторлари билан экспорт-боп мах,сулотларни ишлаб чикариш буйича кушма корхоналарни ташкил этиш ва ривож-лантиришни раFбатлантириши зарурдир.

Хозирги даврда асосий эътибор, Узбекистан иктисодиётининг жах,он микёсидаги ра-кобатбардошлик даражасини оширишга каратилган. Бу йуналишда амалда фаолият курсатаётган корхоналарни модернизация килиш ва жах,он бозорларига юкори кушимча кийматли ракобатбардош мах,сулотларни

ишлаб чикариш имкониятини берувчи янги корхоналарни яратиш каби чукур таркибий ислох,отлар амалга оширилмокда. Бу борада лизинг механизмини куллаш борасида жадал ишлар олиб борилмокда.

Лизингнинг тавсифи инвестицион бел-гиларнинг мавжудлигидан далолат бера-ди, чунки бунда технологик жих,атдан янги жих,озларни сотиб олиш молиялаштирилади. Лизингдан фойдаланиш нафакат молиявий капитал бозори субъектлари функциялари ва имкониятларини кенгайтиришга, балки миллий иктисодиёт тармокларини ривож-лантириш учун кушимча имкониятлар яра-тади. Лизинг муносабатларида факатгина хужалик субъектлари фаол катнашиб, бево-сита давлат аралашуви талаб этилмайди. Унга кура, лизинг олувчи мах,сулот ва хизматлар ишлаб чикаришни ташкил этиш жараёнида курсатган хизматлари учун лизинг берувчига пул ёки моддий куринишда инвестиция хара-жатларини ва мукофот пулларини тулайди.

Инвестицияларни молиялаштиришнинг ушбу шакли йирик, бир марталик моливий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

маблаFларни талаб килмайди х,амда саноатга капитални жалб килиш, шунингдек, хорижий инвесторлар маблаFларидан фойдаланиш учун шароит яратади.

Лизинг мулкидан самарали фойдалана ола-диган ва лизинг туловларини баркарор тулаб борадиган лизинг олувчиларнинг молиявий-иктисодий имконияти х,амда ишончлилиги лизинг берувчи томонидан курсатиладиган хизматга бевосита таъсир курсатади ва бу лизинг ставкасида намоён булади. Бу ма-сала юзасидан олиб борилган тадкикотлар асосида хулоса килиш мумкинки, ишончли лизинг олувчилар доирасининг чекланган-лиги, саноат корхоналарининг молиявий-иктисодий х,олати лизинг операциялари ри-вожига тускинлик килмокда ва лизингни хатарли х,амда кимматга тушадиган бизнесга айлантирмокда. Шу нуктаи назардан, лизинг муносабатларининг ривожланишига таъсир этувчи омиллар таркибига рискни х,ам кири-тиш мумкин.

"Лизинг туFрисида"ги конунга кура, лизинг предметининг сакланиши х,амда унинг нобуд булиши, йуколиши, бузилиши, уFирланиши, муддатидан олдин ишдан чикиши, уни урна-тиш ёки ишлатишда йул куйилган хатолик-лар ва бошка мулкий хавф-хатарлар буйича жавобгарлик лизинг предметини х,акикатда кабул килиш моментидан бошлаб, агар лизинг шартномасида бошка шарт кузда тутил-маган булса, лизинг олувчига юклатилади1.

Лизинг предметини сотиб олиш-сотиш шартномаси буйича сотувчи томонидан мажбуриятларнинг бажарилмаслик хавф-хатарлари ва бу билан боFлик булган зарар-лар, агар лизинг шартномасида бошка шарт кузда тутилмаган булса,лизинг шартномаси-нинг сотувчини танлаган томонига юклати-лади.

Лизинг предметининг лизинг шартномаси буйича ишлатиш максадларига мос келмасли-ги билан боFл и к хавф-хатарлар ва улар билан боFл и к зарарлар, агар лизинг шартномасида бошка шарт кузда тутилмаган булса, лизинг предметини танлаган томонга юклатилади.

1 Узбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелдаги "Лизинг туFрисида"ги конуни.

Лизинг компаниялариузларининг фаолият-ларида дуч келадиган барча хавф-хатарларни 2 та катта гурух,га булиш мумкин:

- умумий, яъни барча корхоналар дуч келадиган хавф-хатарлар;

- хусусий, яъни факат лизинг фаолияти билан боFл и к хавф-хатарлар.

Умумий хавф-хатарларга сиёсий, макроик-тисодий, х,укукий ва солик билан боFлик хавф-хатарлар киради.

Лизинг фаолиятининг хусусий хавф-хатар-ларига лойих,а ва лизинг предметига боFлик хавф-хатарлар, молиялаштириш ва лизинг туловларини туламаслик каби хавф-хатарлар киради.

Лойих,а хавф-хатарлари лизинг лойих,алари-нинг молиявий нуктаи назардан ва лизинг олувчининг сотиш кобилияти нуктаи наза-ридан таъминланганлигига боFликдир. Ушбу турдаги хавф-хатарни пасайтириш учун лизинг берувчи лизинг олувчининг инвестици-он лойих,асини ёки бизнес режасини, унинг келажакдаги пул окимларини, мах,сулот сотиш буйича шартномаларини, бах,о стратегия-сини ва бошкаларни чукур ва х,ар томонлама тах,лил килиши лозим. Лизинг фаолиятидаги хавф-хатарларни куйидагича гурух,лаш мумкин (1-расм).

Лизинг мулкини кайтармаслик риски барча лизинг келишувларида мавжуд булади. Лизинг мулки лизинг берувчига тегишли булишига карамай, амалдаги конунчиликка кура уни мажбурий равишда олиб куйиб булмайди. Бу турдаги рискни лизинг олувчининг "виждонли" эканлигини лизинг кели-шувининг ^укукий томонларини пухта ишлаб чикиш воситасида тах,лил этиш х,амда таъ-минлашнинг самарали схемасини чукур ишлаб чикиш оркали камайтириш мумкин.

Лизинг предметини йукотиш билан боFлик рискни лизинг мулкини суFурталаш оркали самарали тарзда пасайтириш мумкин. Икки-ламчи бозорда сота олмаслик рискини лизинг берувчи ва етказиб берувчилар орасида мулкни кайта сотиб олиш ёки кайта сотиш х,акида шартнома тузиш оркали минимал-лаштириш мумкин. Ушбу риск, биринчи нав-батда, кайта курилмайдиган ёки уникал ишлаб чикариш жих,озларига тегишли булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

1-расм.

Лизинг фаолиятидаги рискларнинг гурух.ланиши1

Молиявий рискларга куйидагилар киради:

1) портфел риски - лизинг олувчилар ора-сида лизинг шартномалари портфелининг номутаносиб равишда таксимланганлиги;

2) фоиз риски - лизинг келишувини молия-лаштириш максадида олинган банк кредити фоизи х,амда лизинг шартномаси буйича фо-

1 1 Муаллифлар томонидан ишлаб чикилган

излар орасидаги нисбатдан келиб чикадиган риск;

3) валюта буйича риск - маълум вакт давомида лизинг шартномасидаги лизинг туловлари реал кийматининг узгариш эх,тимоллиги.

Портфел рискини лизинг лойих,алари портфелини шакллантиришнинг чукур уйлаб чикилган стратегиясини амалга ошириш оркали минималлаштириш мумкин. Мазкур

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

портфелни шакллантиришда бир нечта ёнда-шувлар фаркланади: тармок ёндашуви, мулк тури буйича ёндашув, х,удудий ёндашув, кор-хона шакли ва молиялаштириш х,ажми асо-сидаги ёндашувлар. Портфел риски саноат-нинг турли тармокларида, турли х,удудларда ва мулкнинг турли куринишлари билан шуFулланадиган универсал лизинг компания-ларида кичик булади.

Фоиз рискини камайтиришга лизинг шартномасида банк фоиз ставкаси узгарган такдирда лизинг туловлари микдорини кайта куриб чикиш имконияти борлиги туFрисида изох, киритиш оркали эришиш мумкин. Бунда лизинг туловлари микдорини х,ар 3 ойда бир мартадан куп булмаган х,олда узгартириш мумкинлигини эсда тутиш лозим.

Валюта рискини минималлаштиришусулла-ридан бирига лизинг туловлари боFланадиган валюта билан кредитлаш валютаси мослиги-ни таъминлаш киради.

Лизинг туловларини туламаслик риски лизинг компаниялари уз фаолиятларида дуч келадиган энг жиддий рискдир. Ушбу турдаги рискни пасайтиришнинг энг самарали усули уни суFурталаш х,исобланади.

Биринчи навбатда, лизинг олувчининг кредит кобилиятини комплекс тах,лил килишга эътибор каратиш лозимдир.

Лизинг фаолияти билан боFлик рискларни пасайтиришнинг энг самарали усулларидан бири лизинг келишувларининг кушимча таъ-миноти х,исобланади. Лизинг объекти лизинг келишувининг асосий, лекин ягона булмаган таъминотидир. Лизинг келишуви таъмино-тини таъминлашнинг кушимча усулларига лизинг олувчи тулайдиган бунак, юридик ва жисмоний шахсларнинг кафолатлари, етказиб берувчи томонидан кайта сотиб олиш буйича кафолатлар, гаровга мулк куйиш киради.

Купчилик лизинг компанияларининг фаолиятини урганиш лизинг берувчи учун куйидаги асосий хатарларни аниклаш имко-нини берди:

■ лизинг туловларини тулаш графигининг бузилиши. Бундай х,олатни лизинг олувчининг кузланган сотув х,ажмига чика олмас-лиги натижасида юзага келадиган молиявий кийинчиликлар билан изох,лаш мумкин;

■ х,еч бир сабабсиз лизинг туловларини тулашдан бош тортиш ёки лизинг шартнома-

сида кузда тутилган муддат якунида мулкни колдик киймати буйича сотиб олишдан воз кечиш. Бундай х,олат мамлакатдаги иктисодий вазиятнинг бекарорлиги шароитида лизинг келишувлар шартномаси шартларини олдин-дан тулик келишиб олинмаганлигидан дало-лат беради;

■ фойдаланиш давомида лизинг олувчи томонидан мулкка жисмоний зарар етказиш ва уни коплашдан бош тортиш;

■ муддат тугаганидан сунг мулкни кайтариб бермаслик.

Бунинг натижасида Узбекистонда Европа тажрибасидан фарк килувчи амалиёт юзага келди, яъни лизинг олувчи лизинг келишу-вини амалга ошириш учун лизинг берувчига кафолат такдим этиши лозим. Лизинг компанияларининг амалий фаолиятини урганиш асосида аникланган лизинг компаниялари лизинг олувчилардан талаб этаётган куйидаги шартларни алох,ида ажратиш мумкин:

■ мижоз томонидан мулк кийматининг бир кисмини олдиндан тулаш (мулк кийматининг 30-50%) ва буни мулкни сотиб олиш ёки лизинг олувчига жарима санкциясини беришда эътиборга олиш;

■ лизинг туловларини тулашни кечиктир-ганлик учун ва лизинг шартномасининг амал килиш муддати якунида мулкни сотиб олишдан бош тортганлик учун жарима санкцияла-рининг мавжудлиги;

■ жих,озни ва тулов туламаслик хавфини суFурталаш.

Шуни таъкидлаш лозимки, жах,он амалиё-тида суFурталаш инвестиция киритишни ка-фолатлаш ва х,имоя килишнинг энг таъсир-чан усулларидан х,исобланади. Молиявий рисклар лизинг шартномаси иштирокчилари келишуви асосида суFурта килиниши мумкин ва у мажбурий характерга эга эмас. Бизнинг фикримизча, лизинг олувчи лизинг мулки-дан фойдаланиш давомида юзага келадиган инсонлар х,аётига ва соFлигига хавф солувчи х,олатларнинг келиб чикмаслиги билан боFлик мажбуриятини х,ам суFурталаши зарур булиб, буни лизинг шартномасида х,ам ало^ида кайд этиш максадга мувофик ^исобланади. Амалиётда эса лизинг хизматлари бозорида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

асосан лизинг объекти суFурта килинмокда. Тадкикотлар натижасида олинган маълу-мотларга кура, лизинг объекти булган мулк суFурта килинган шартномалар салмоFи жами тузилган шартномаларнинг 90% ини, лизинг операцияларидаги молиявий рисклар суFурта килинган шартномалар сони эса 2%ни таш-кил килмокда.

Бизнинг фикримизча, лизинг туловларини уз вактида туламасликни суFурта килиш лизинг берувчи томонидан бой бериладиган даромаднинг олдини олиш имкониятини яратади. Бундай риск натижасида бой бе-рилган даромадни лизинг олувчи томонидан копланишини таъминлаш учун лизинг шартномасида алох,ида банд киритилиши максадга мувофик булади.

Хавф-хатарларни камайтириш буйича В.Д.Газманнинг фикрлари ах,амиятга молик булиб, у хатар даражасини хатарни лойих,а иш-тирокчилари орасида таксимлаш йули билан пасайтиришни таклиф этади1. Хулоса килиш мумкинки, хавф-хатардан х,имоя килишнинг юкорида санаб утилган барча шартлари лизинг компанияси куриб чикишга тайёр булган лойих,алар сонини камайтиради. Инвести-цион афзаллик ва корхонанинг молиявий баркарорлик омиллари лизинг берувчилар-нинг тукимачилик корхоналарига молиявий маблаFлар киритишга кизикишларини бел-гилайди. Шундан келиб чиккан х,олда, лизинг компанияларининг "Бизнинг мах,сулот лизинг, лекин бизнинг бизнесимиз асоси хизмат курсатишдир" деган шиори них,оятда долзарб х,исобланади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелдаги "Лизинг туFрисида"ги конуни.

2. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий баркарорлик туFрисида. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2005. -525-б.

3. Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2009. - 53-б.

4. Газман В.Д. Лизинг. Теория, практика, комментарии. - М.: Фонд "Правовая культура", 1997. -С. 416.

5. Газман В.Д. Финансовый лизинг. - М.: ГУВШЭ, 2005. -С. 390.

6. Горемыкин В.А. Лизинг. - М.: "Экономика", 2000. -С. 504.

7. Жураев А.С., Хужамкулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойих,алари тах,лили. -Т.: "Шарк" НМИУ, 2003. - 251-б.

1 Газман В.Д. Лизинг. Теория, практика, комментарии. - М.: Фонд "Правовая культура", 1997. -С. 416.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.