Научная статья на тему 'ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ПУЛ МАБЛАҒЛАРИ ҲИСОБИНИ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРИ АСОСИДА ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ АМАЛДАГИ ҲОЛАТИ'

ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ПУЛ МАБЛАҒЛАРИ ҲИСОБИНИ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРИ АСОСИДА ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ АМАЛДАГИ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
289
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
пул маблағлари / пул оқими / пул эквивалентлари / пул маблағлари ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот / пул маблағлари ликвидлилик коэффициентлари / пул маблағлари айланмаси даврийлиги. / cash / cash flow / cash equivalents / cash flow statement / cash liquidity ratios / cash flow frequency.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Sh. Raxmonov

Мақолада пўжалик юритувчи субъектларда пул маблағлари ҳисобининг ташкилий жиҳатлари, пул оқимлари тўғрисидаги ҳисоботни молиявий ҳисоботнинг ҳалқаро стандартлари асосида бевосита ва билвосита усуллари асосида тузиш тартиби ва таҳлили ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CURRENT STATE OF ORGANIZATION OF CASH ACCOUNTING IN ECONOMIC ENTITIES BASED ON INTERNATIONAL STANDARDS OF FINANCIAL REPORTING

The article describes the organizational aspects of accounting for cash in business entities, the procedure and analysis of compiling a cash flow statement by direct and indirect methods based on international financial reporting standards.

Текст научной работы на тему «ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ПУЛ МАБЛАҒЛАРИ ҲИСОБИНИ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРИ АСОСИДА ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ АМАЛДАГИ ҲОЛАТИ»

 2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ХУЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ПУЛ МАБЛАГЛАРИ ^ИСОБИНИ МОЛИЯВИЙ ^ИСОБОТНИНГ ХАЛЦАРО СТАНДАРТЛАРИ АСОСИДА ТАШКИЛ

ЦИЛИШНИНГ АМАЛДАГИ ^ОЛАТИ Рахмонов Шерзод Шеркулович

Тошкент Молия институти мустакил изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6960794

Аннотация. Мацолада пужалик юритувчи субъектларда пул маблаглари уисобининг ташкилий жщатлари, пул оцимлари тугрисидаги уисоботни молиявий уисоботнинг уалцаро стандартлари асосида бевосита ва билвосита усуллари асосида тузиш тартиби ва таулили ёритиб берилган.

Калит сузлар: пул маблаглари, пул оцими, пул эквивалентлари, пул маблаглари уаракати тугрисидаги уисобот, пул маблаглари ликвидлилик коэффициентлари, пул маблаглари айланмаси даврийлиги.

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ КАССОВОГО УЧЕТА В

ХОЗЯЙСТВУЮЩИХ СУБЪЕКТАХ НА ОСНОВЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ

Аннотация. В статье описаны организационные аспекты учета денежных средств в хозяйствующих субъектах, порядок и анализ составления отчета о движении денежных средств прямым и косвенным методами на основе международных стандартов финансовой отчетности.

Ключевые слова: денежные средства, движение денежных средств, эквиваленты денежных средств, отчет о движении денежных средств, коэффициенты ликвидности денежных средств, периодичность движения денежных средств.

THE CURRENT STATE OF ORGANIZATION OF CASH ACCOUNTING IN ECONOMIC ENTITIES BASED ON INTERNATIONAL STANDARDS OF FINANCIAL

REPORTING

Abstract. The article describes the organizational aspects of accounting for cash in business entities, the procedure and analysis of compiling a cash flow statement by direct and indirect methods based on international financial reporting standards.

Keywords: cash, cash flow, cash equivalents, cash flow statement, cash liquidity ratios, cash flow frequency.

КИРИШ

Узбекистан Республикаси Президентининг "Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошкарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 2015 йил 24 апрелдаги ПФ-4720 сонли Фармонига асосан, акциядорлик жамиятлари фаолиятининг самарадорлигини ошириш ва корпоратив бошкарув тизимини такомиллаштириш комиссияси 2015 йилнинг 1 июлига кадар акциядорлик жамиятларининг йиллик молиявий х,исоботини халкаро стандартларга мувофик нашр этиш белгиланганлиги сабабли, «^увасой цемент» АЖда х,ам 2015 йилдан бошлаб, 1-сонли МХ,ХС - "Молиявий ^исоботнинг халкаро стандартларини биринчи марта куллаш" номли стандартга асосан, молиявий х,исоботларини трансформация килиш жараёни йулга куйилган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Пул маблаглари тушунчаси буйича бир катор хорижий ва махдллий олимлар уз фикрларини билдирганлар:

Рус олими В.В.Ковалёвнинг таъкидлашича "Пул маблаглари - пул (накд ёки накд пулсиз) муомалада булган корхонанинг маблаглари йигиндиси"дир.

Ю.Бригхем фикрига кура, "пул окими" тушунчаси маълум бир давр мобайнида корхонага келиб тушадиган соф пул маблаглари" х,исобланади.

Иктисодчи олим И.А.Бланк пул окимини факат инвестиция фаолияти нуктаи назаридан куриб чикади: "пул окими (cash-flow) инвесторга кайтариладиган пул шаклида инвестицияларнинг таъсирини тавсифловчи асосий курсаткич сифатида урганган. Инвестиция буйича пул окимининг асосини моддий ва номоддий активлар амортизацияси суммаси ва фойда ташкил этади".

Хорижлик иктисодчи олимлардан Б.Нидлз, Х.Андерсон ва Д.Колдуэлл фикрича, "Пул - жорий молиявий манбаларда тижорат фаолияти х,исобининг асосий улчов бирлиги х,исобланади" деб тавсифланади.

Б.Нидлз таъкидлашича, "Пул маблаглари деганда корхона кассасидаги ва банкдаги х,исоб-китоб ракамида булган пуллар, шунингдек, пул эквивалентлари тушунилади" дейилган.

А.А.Каримов, Ф.Р.Исломов ва А.З.Авлокуловлар «Пул маблаглари барча х,исоб-китобларда воситачи булгани сабабли, табиийки, республика халк хужалигида маблагларнинг бир маромдаги доиравий айланишини, бозор иктисодиёти сохдасида фаолият юритишни таъминлаш учун барча узаро туловлар ва узаро х,исоб-китоблар тугри ва уз вактида бажарилиши лозим. Уз навбатида пул маблаглари, тулов, х,исоб-китоб ва кредит муомалаларини уз вактида хдмда самарали амалга оширишга жиддий таъсир курсатади» деб таъкидлайдилар.

Узбекистон Республикаси бухгалтерия х,исоби миллий стандарти 9-сон Б^МС «Пул окими тугрисидаги х,исобот» деб номланади. Ушбу стандартнинг 5-бандига асосан, Пул маблаFлари — кассадаги накд пул ва талаб килиб олинадиган депозитлар, шунингдек банкнинг х,исоб-китоб, валюта ва бошка счётларидаги маблаглар, деб таъриф берилган. Пул эквивалентлари — маълум пул маблагига тез ва осон алмаштириладиган хдмда кийматидаги узгаришлар туфайли унча куп булган киска муддатли, юкори ликвидли инвестициялар (молиявий куйилмалар) деб изох,ланади.

Молиявий х,исоботнинг халкаро стандартларига мувофик, 7-сонли Б^ХСнинг 6-бандида пул маблагларига куйидагича таъриф берилган: "Пул маблаглари накд пул ва талаб килиб олгунча депозитларни уз ичига олади". Пул маблагларининг эквиваленти эса "киска муддатли, белгиланган суммадаги пул маблагларига осон айлантириладиган ва кийматининг узгариши жихдтидан ахдмиятсиз даражадаги рискка эга булган юкори ликвидли инвестициялар" деб таърифланган.

Шунингдек, пул маблаглари тах,лили буйича Н.Ф.Ишонкулов узининг илмий ишида кишлок хужалик корхонларида пул маблаглари окимларини бошкариш, пул окимлари х,исоби ва х,исоботини бухгалтерия х,исобининг миллий стандартлари асосида такомиллаштириш, пул окимларини тах,лили ва уни такомиллаштириш масалаларига батафсил тухталиб утган.

Диссертацияда гурух,лаш, таккослаш, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, статистик, иктисодий тах,лил, иктисодий-математик тах,лил, дисконтлаш каби усуллардан

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

фойдаланилган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Хужалик юритувчи субъектларда пул маблаглари хисобини халкаро стандартлар асосида юритилишини таъминлаш учун, 8-сонли БХХС "Х,исоб сиёсати, хисоб бахоларидаги узгаришлар ва хатолар" номли стандартга мувофик, "Х,исоб сиёсати" ишлаб чикилади ва пул маблаглари хисобини халкаро стандартлар асосида юритиш учун куйидаги жихатлар батафсил очиб берилиши лозим.

I. Пул маблаFлари ва уларнинг эквивалентлари:

-хисоб тамойиллари;

-активларни тан олиш;

-пул маблаглари ва унинг эквивалентларининг тавсифи;

-маълумотларни ёритиб бериш.

Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлар асосида акциядорлик жамиятларида бухгалтерия хисобини ташкил этиш миллий стандартда тузилган йиллик молиявий хисоботларни трансформация килиш усули оркали амалга оширилади. Лекин халкаро стандартлар асосида параллел равишда хисоботни юритиш акциядорлик жамиятлари учун йирик харажат ва малакали кадрларни талаб этади. Шу сабабли, акциядорлик жамиятларининг молиявий хисоботларини халкаро стандартлар асосида трансформация килиш юкори самара беради.

Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида пул маблаглари хисобини трансформация килишда куйидаги стандартлардан кенг фойдаланиш максадга мувофик:

1-сонли БХ,ХС -"Молиявий хисоботни такдим этиш";

7-сонли БХ,ХС -" Пул маблаглари харакати тугрисдаги хисобот";

8-сонли БХ,ХС - "^исоб сиёсати, хисоб бахоларидаги узгаришлар"

21-сонли Б^ХС-"Валюта курсларидаги узгаришларнинг таъсирлари";

29-сонли БХ,ХС -"Гиперинфляцияли иктисодиётда молиявий хисобот";

1 -сонли МХ,ХС - "Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларини биринчи марта куллаш".

Асосан, молиявий хисоботларини миллий стандартдан халкаро стандартларга трансформация килишда беш йиллик даврни, яъни 2016 -2020 йилларни камраб олади. Шундан келиб чиккан холда, пул маблаглари харакати тугрисидаги хисоботни халкаро стандартлар асосида тузишда, биринчи навбатда "Фойда ва зарарлар хамда жами даромад тугрисидаги хисобот", иккинчи навбатда "Капитал узгариши тугрисидаги хисобот", учинчи навбатда "Молиявий холат тугрисидаги хисобот" шакллари тузилгандан сунг амалга оширилади.

Юкоридаги шаклларнинг асосийси хисобланган, "Молиявий холат тугрисидаги хисобот" шаклида пул маблаглари суммаси алохида курсатилади ва унинг шакли йиллар буйича 1 -жадвалда келтирилган.

«Кувасойцемент» АЖнинг асосий хисоб раками «Капиталбанк» акциядорлик-тижорат банкининг Тошкент шахар филиалида фаолият юритади. Жорий хисобварак буйича барча операциялар хисобварак эгасининг розилиги билан белгиланган шаклдаги тулов (банк) хужжатлари асосида амалга оширилади. Буларга куйидагилар киради: чеклар, пул маблагларини топшириш тугрисидаги эълонлар, тулов топширикномалари, тулов талабномалари. 2020 йил 31 декабр холатига жорий хисобваракда 4 038 минг сум

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

сум пул колдиги мавжуд.

1-жадвал

«^увасой цемент» АЖнинг 2016-2020 йилларда "Молиявий холат туFрисидаги хисобот"да пул маблаFлари ва уларнинг эквивалентлари буйича курсаткичлар

динамикаси (минг сумда)

Курсаткичлар 2016 2017 2018 2019 2020 2020 йил 2016 йилга нисбатан фарки

Х,исоб-китоб счётидаги пул 754 829 912 1003 4038 3284

Бошка пул - - - - - -

Жами пул маблаFлари ва уларнинг 754 829 912 1003 4038 3284

Бизнинг фикримизча, амалдаги счётлар режасида пул маблаглари х,исобини акс эттиришга мулжалланган счётларни очиш максадга мувофик х,исобланади. Чунки, молиявий х,исоботнинг халкаро стандартлар талабларига мувофик бухгалтерия х,исобини юритиш учун акциядорлик жамиятларида куйидаги 2500 "Пул маблаглари ва уларнинг эквивалентлари х,исоби" синтетик счётини очиш максадга мувофик х,исобланади (2-жадвал):

2-жадвал

Хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг бухгалтерия хисоби счётлар режасига киритилиши таклиф этилаётган ишчи счётлар

Коди Счётнинг номи

2510 Миллий валютадаги пул маблаглари

2511 Хорижий валютадаги пул маблаглари

2520 Банк х,исобварагидаги пул маблаглари

2530 Иулдаги пул маблаглари

2540 Фойдаланишдаги чекланган пул маблаглари

2550 Электрон пул маблаглари х,исоби

2560 Бошка пул маблаглари ва уларнинг эквивалентлари

Ушбу счётларнинг кулланилиши пул маблагларини х,исобга олишда "^увасой цемент" АЖнинг халкаро стандартлар асосида тузиладиган х,исоб сиёсатининг ишчи счётлар режаси асосида ишлаб чикилган.

Тадкикот натижаларидаги фикр ва мулох,азалар асосида «Пул маблаглари уаракати тугрисидаги х,исобот»нинг бевосита усулда куйидаги шаклда акс эттиришни таклиф этамиз (3-жадвал).

3-жадвал

Пул маблаFлари харакати т^рисидаги уисобот (бевосита усул)

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Харидорлардан пул тушумлари XXX

Мол етказиб берувчилар ва ходимларга туланган пул маблаглари (XXX)

Операцион фаолият буйича пул маблаглари XXX

Туланган фоизлар (XXX)

Туланган соликлар (XXX)

Операцион фаолият буйича соф пул маблаглари XXX

Инвестицион фаолият буйича пул окимлари

Асосий воситаларни харид килиш (XXX)

Асосий воситаларни сотишдан тушган тушум XXX

Олинган инвестицион даромадлар XXX

Давлат субсидияларининг олиниши XXX

Номоддий активларни харид килиш (XXX)

Инвестицион фаолият буйича соф пул маблаглари (XXX)

Молиявий фаолият буйича пул окимлари

Акциялар эмиссиясидан тушумлар XXX

Узок муддатли карзларни сундириш (XXX)

Узок муддатли карзлар буйича киримлар XXX

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Туланган дивидендлар (XXX)

Ижара буйича мажбуриятларнинг сундирилиши (XXX)

Молиявий фаолият буйича соф пул маблаглари XXX

Пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларининг соф узгариши XXX

Х,исобот даври бошига пул маблаFлари ва уларнинг эквивалентлари XXX

Х,исобот даври охирига пул маблаFлари ва уларнинг эквивалентлари XXX

Пул маблаглари харакати тугрисидаги хисоботнинг билвосита усули эса бевосита усулдан факат операцион фаолияти бир-биридан батафсил фарк килади ва унинг шаклини куйидаги жадвалда келтириб утамиз:

4-жадвал

Пул маблаFлари харакати т^рисидаги хисобот (билвосита усул)

Курсаткичлар Коди

Операцион фаолият буйича пул окимлари

Солик тулагунга кадар фойда

Тузатишлар:

Эскириш

Номоддий активлар эскириши

Давлат субсидияларининг эскириши

Асосий воситаларни х,исобдан чикаришдан курилган зарарлар

Х,исобланган инвестицион даромад

Х,исобланган молиявий харажатлар

Захираларнинг купайиши ёки камайиши

Дебитор карздорликнинг камайиши

Кредитор карздорликнинг усиши

Шартномавий активларнинг усиши

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Операцион фаолият буйича пул маблаглари

Туланган фоизлар

Туланган соликлар

Операцион фаолият буйича соф пул маблаFлари

Пул маблаглари харакати тугрисидаги хисоботнинг билвосита усулининг инвестицион ва молиявий фаолиятлари бевосита усул билан бир хил булади.

Хужалик юритувчи субъектларда пул маблаглари хисоби ва тахлилини халкаро стандартлар асосида такомиллаштиришда пул маблаглари хисобини молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида такомиллаштириш, хужалик юритувчи субектларда пул маблаглари тахлилини такомиллаштириш жихатлари очиб берилган. МУ^ОКАМА

Мамлакатимиз мустакилликка эришганидан кейин барча сохалар сингари иктисодий сохасининг назарий жихатини хам халкаро стандартлар даражасига олиб чикилмокда. Бухгалтерия хисобини халкаро стандартлар даражасига етказиш учун, биринчи навбатда, молия-хужалик фаолиятининг счетлар режаси такомиллаштириб борилди, хамда 2002 йил 1 январдан халкаро талаблар даражасидаги янги счётлар режаси кучга киритилди. Шу билан бирга мустакиллик йилларида бухгалтерия хисобида бир катор янги молиявий хисобот шакллари амал кила бошлади. Булардан бири Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2002 йил 27 декабрдаги 140-сонли буйруги билан тасдикланган "Пул окимлари тугрисидаги хисобот" шаклидир. Ушбу хисобот корхонанинг операцион, инвестицион ва молиявий фаолияти буйича пул маблагларининг маълум бир хисобот даврига булган холатини хамда ушбу даврда пул маблагларининг узгаришини тушунтириб бера олиши керак. Лекин аксарият корхоналарда пул окимларини доимий назорат килиб бориш ва бу назорат иктисодий тахлилнинг замонавий илгор усуллари ёрдамида амалга оширилиши йулга куйилмаган, натижада корхона йил якунида канча соф фойдага эришганини билади, лекин шу соф фойда таркибида канчаси хали ундирилмаган, корхонани дебиторлик карзлари, канчаси кредиторлик карзлари, яна канчаси жорий даврда килинмаган лекин фойдадан чегирилган амортизация ва бошка харажатлар эканлигини ва натижада фирманинг соф пул маблаги канча эканлигини аниклашда кийинчиликларга дуч келинмокда. Таклиф сифатида айтишимиз мумкинки, «Пул маблаглари харакати тугрисида»ги хисобот шаклини бошка хисобот шакли маълумотлари билан узвий богликликда тайёрлаш ва такдим этиш максадга мувофик булар эди.

Пул маблаглари тугрисидаги маълумотлар, фойдаланувчилар томонидан жамиятнинг пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларини хосил килиш кобилияти хамда жамиятнинг ушбу пул окимларидан фойдаланиш эхтиёжи бахоланиши учун асос яратадилар. БХХС 7 пул окимлари тугрисидаги маълумотларини такдим этиш ва очиб бериш учун талабларни белгилайди.

Пул маблаглари тугрисидаги хисобот, бошка молиявий хисоботлар билан биргаликда фойдаланилганда, фойдаланувчиларга жамиятнинг соф активларидаги узгаришларни, уларнинг молиявий структураси (ликвидлиги ва тулов кобилияти)ни ва узгараётган имкониятлар ва шароитларга мослашиш максадида узининг пул окимлари суммаси ва муддатларига таъсир курсата олиш кобилиятини бахолаш учун маълумот

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

билан таъминлайди. Пул маблаглари тугрисидаги маълумотлар жамиятнинг пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларини келтириб чикариш имкониятларини бахолашда фойдалидир хамда фойдаланувчиларга хар хил хужалик юритувчи субъектларга тегишли келгуси пул окимларининг келтирилган (дисконтланган) кийматини бахолаш ва солиштириш моделларини ишлаб чикиш имконини беради. У, шунингдек, турли хил хужалик юритувчи субъектларнинг операцион фаолияти курсаткичлари хакидаги хисоботларининг киёсланувчанлигини оширади, чунки у бир хил операция ва ходисаларнинг турлича хисобга олиниши окибатларини бартараф килади.

Халкаро тажрибада «Пул маблаглари харакати тугрисида»ги хисобот шакли 2 хил усулда (бевосита ва билвосита) тайёрланиб, хар иккала усулда тайёрланган хисобот шакли маълумотлари асосан "Фойда ва зарарлар хамда жами даромад тугрисида"ги хисобот ва "Молиявий холат тугрисида"ги хисобот шаклларидан фойдаланиб тузилади. Бу эса биринчидан, корхонада хисоб тизимини анча осонлаштиради; иккинчидан, хисобот маълумотлари уртасида фаркларни бартараф этиб, улар буйича узаро мантикий богликликни вужудга келтиради; учинчидан, «Пул маблаглари харакати тугрисида»ги хисобот шакли халкаро стандартлар талабига тула жавоб бера олади.

Шундан келиб чиккан холда, "Кувасой цемент" АЖнинг пул маблаглари тугрисидаги хисоботнинг бевосита усулда тузилишини йиллар кесими буйича 5-жадвалда батафсил шаклини келтириб утамиз.

5-жадвал

"кувасой цемент" акциядорлик жамиятининг 2016-2020 йиллар буйича МХ,ХС асосида "Пул маблаFлари харакати т^рисидаги хисобот" шаклининг

курсаткичлари

(минг сумда)

Курсаткичлар 2016 2017 2018 2019 2020 2020 йил 2016 йил билан фаркланиши

Операцион фаолият буйича пул маблаFлари окими

товарларни сотиш, 1310150 1441165 1585282 1902338 625 058 (685 092)

бажарилган иш ва

курсатилган

хизматлардан тушум

операцион фаолият (34632) (38095) (41905) (46094) (117982) (83 350)

буйича бошка

тушумлар

товар, иш, 710740 781815 859996 (945996) (330039) (1 040 779)

хизматларни етказиб

берувчиларга

туловлар

ишчи ходимларга (129482) (142431) (156674) (172341) (33183) 162 665

туловлар

туланган (копланган) (18808) (20689) (22758) (25034) (38664) (19 856)

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

фойда солиги

туланган бошка (92904) (92 904)

соликлар

Операцион фаолият 535592 589151 648066 712873 12286 (523 306)

буйича жами пул

маблаглари окими

Инвестицион фаолият буйича пул окимлари

асосий воситаларни

сотишдан тушум

асосий воситаларни (5131) (5645) (6209) (6830) (9902) (4 771)

сотиб олиш буйича

туловлар

Инвестицион

фаолиятнинг бошка

пул тушумлари ва

туловлари

Инвестицион 530461 583507 641857 706043 2384 (528 077)

фаолият буйича

жами пул

маблаFлари окими

Молиявий фаолият буйича пул маблаFлари окимлари

кредит ва карзлар

куринишидаги

тушумлар

кредит ва карзларни

кайтариш

туланган (олинган) (35705) (39275) (43203) (47523) (8554) 27 151

дивидендлар

туланган (олинган) (7770) (8547) (9402) (10342) 3135 10 905

фоизлар

туланган (копланган)

фойда солиги

Молиявий фаолият

буйича бошка пул

маблаглари окими

Молиявий фаолият (43475) (47822) (52605) (57865) (5419) 38 056

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

буйича жами пул

маблаFлари окими

Жами пул 126 139 153 2357 (3035) (3161)

маблаFлари ва

уларнинг

эквивалентларини

усиши (камайиши)

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Давр бошига пул маблаFлари ва уларнинг эквивалентларининг колд^и 1263 1389 1528 1681 4 038 2 775

Давр охирига пул маблаFлари ва уларнинг эквивалентларининг колд^и 1389 1528 1681 4038 1 003 (386)

2019 йилда жамиятни пул маблаглари харакати тугрисида хисоботининг операцион фаолият буйича пул маблаглари моддасида 1 902 338,0 минг сум кирим, 1 189 466,0 минг сум чиким булган. Операцион фаолият буйича жами пул маблаглари окими (кирим) 712 873,0 минг сумни ташкил этган.

2020 йилда жамиятни пул маблаглари харакати тугрисида хисоботининг операцион фаолият буйича пул маблаглари моддасида 591 875,0 минг сум кирим, 579 589,0 минг сум чиким булган. Операцион фаолият буйича жами пул маблаглари окими (кирим) 12 286,0 минг сумни ташкил этган.

2019 йилда жамиятнинг инвестицион фаолият буйича жами пул маблаглари окими (чиким) 706 043,0 минг сумни ташкил этади. Ушбу сумма асосий воситаларни сотиб олиш буйича туланган пул маблаглари хисобланади.

2020 йилда жамиятнинг инвестицион фаолият буйича жами пул маблаглари окими (чиким) 2 384,0 минг сумни ташкил этади. Ушбу сумма асосий воситаларни сотиб олиш буйича туланган пул маблаглари хисобланади.

2019 йилда жамиятнинг молиявий фаолияти буйича жами пул маблаглари окими (чиким) 57 865,0 минг сумни ташкил этади. Ушбу сумма туланган дивидендлар 47 523,0 минг сум, фоизларни тулаш учун 10 342,0 минг сум пул маблаглари хисобланади.

2020 йилда жамиятнинг молиявий фаолияти буйича жами пул маблаглари окими (чиким) 5 419,0 минг сумни ташкил этади. Ушбу сумма туланган дивидендлар 8 554,0 минг сум, олинган фоизлар 3 135,0 минг сум пул маблаглари хисобланади.

2019 йилда жами пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларини усиши 2 357,0 минг сумни ташкил этган булса, 2020 йилда эса жами пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларининг камайиши 3 035,0 минг сумни ташкил этган. 2019 йил давр бошига пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларининг колдиги 4 038,0 минг сумни, 2020 йил давр охирига пул маблаглари ва уларнинг эквивалентларининг колдиги 1 003,0 минг сумни ташкил этган.

Юкоридаги молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида, тузилган "Молиявий холат тугрисидаги хисобот" маълумотлари буйича, "^увасой цемент" акциядорлик жамиятининг туловга лаёкатлигини акс эттирувчи ликвидлилик курсаткичлари 6-жадвалда келтирилган.

6-жадвал

"^увасой цемент" акциядорлик жамиятининг 2016-2020 йиллар буйича МХ,ХС асосида пул маблаFларининг ликвидлилик коэффициентлари та^лили

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Курсаткичлар Формулалар 2016 2017 2018 2019 2020 2020

йил

2016

йил

билан

фаркл

аниши

Жорий Киска муддатли 4,6 5,0 5,5 6,1 12,9 +8,3

ликвидлилик активлар/Киска

коэффициента муддатли

мажбуриятлар

Мутлак Киска муддатли 2,4 2,7 3,0 3,3 9,6 +7,2

ликвидлилик активлар-

коэффициенти Захиралар/Киск

а муддатли

мажбуриятлар

Абсолют (оний) Пул маблаглари 0,15 0,16 0,18 0,2 0,06 -0,09

ликвидлилик ва уларнинг

коэффициенти эквивалентлари

/Киска

муддатли

мажбуриятлар

Юкоридаги тахлиллар асосида, "Кувасой цемент" акциядорлик жамиятининг пул маблаглари айланмаси даврийлигини аниклаш учун, захираларнинг айланувчанлиги даври(кунлар), дебиторлик карздорликнинг айланувчанлиги (кунлар), кредиторлик карздорликнинг айланувчанлиги (кунлар)да оркали амалга оширилади ва унинг тахлилини йиллар буйича 7-жадвалда келтириб утамиз.

7-жадвал

"^увасой цемент акциядорлик жамиятининг 2016-2020 йиллар буйича М^ХС асосида пул

маблаFлари айланмаси даврийлиги

Курсаткичлар

Захираларнинг айланувчанлиги (кунлар) (1) ЗА 48 53 58 4 64 +26

Дебиторлик карздорликнинг ДЦ 23 25 28 1 34 +11

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

айланувчанлиги (кунлар) (2)

Кредиторлик карздорликнинг айланувчанлиги (кунлар) (3) Щ 9 10 11 2 13 +4

Пул маблаFлари айланмаси цикли (1+2-3) ПМА=ЗА+ДЦ-Щ 62 68 75 3 85 +33

Юкоридаги жадвалдан куришимиз мумкинки, пул маблаглари айланмаси даврийлиги йилдан-йилга ошганлигини куришимиз мумкин.

ХУЛОСА

Хужалик юритувчи субъектларда пул маблаглари хисоби ва тахлилини такомиллаштириш юзасидан олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосаларга келинди:

1. Хорижий ва миллий иктисодчи олимларнинг фикр-мулохазалари умумлаштирилган холда "пул маблаглари" тушунчасига муаллиф томонидан такомиллашган таъриф берилди: "Пул маблаглари - мажбуриятларни зудлик билан тулаш учун ишлатилиши мумкин булган барча турдаги маблагларни уз ичига олади. Пул маблаглари молиявий муассасалардаги жорий хисобвараклардаги колдиклар, накд купюралар, тангалар, валюталар, кичик кассанинг накд пуллари ва молиявий муассасалар томонидан муддатли депозитлар ва муомаладан чикариш учун кабул килинган, корхона кассасидаги конкрет утказиб бериладиган пул хужжатларидир. Бу утказиладиган пул хужжатларига оддий чеклар, касса ордерлари, мижозлар чеклари, пул утказмалари ва бошка хисоб-китоб воситалари киради". Баланснинг "Пул маблаглари" моддасидаги колдик пул хисобваракларига кирадиган барча турдаги маблагларни акс эттиради.

2. Корхоналарда пул маблагларининг хисоб-китобини тугри ташкил этиш билан бир каторда, уни тугри ва окилона бошкариш хам мухим хисобланади. Чунки корхонада пул маблагларининг харакати бир текис давом этмаслиги корхонанинг пул маблагларига булган эхтиёжлари таъминотига ва уларни окилона бошкаришга уз таъсирини утказади. Бундай шароитда корхоналарда пул маблагларини бошкаришнинг янги усулларини ишлаб чикишни талаб этади. Бизнингча, бу усулларни яратиш куйидаги уч максадга эришиш имкониятини беради:

- накд пуллар тушумининг тезлигини ошириш;

- утган даврдаги мажбуриятлар буйича туловни амалга ошириш зарурлиги ва унинг тулов муддати (вакти)ни кискартириш;

- кирим килинган накд пул маблагларидан самарали тартибда максимал фойдаланиш.

3. Корхона хисоб сиёсатининг ишчи счетлар режаси учун 2500-счёт "Пул маблаглари ва уларнинг эквивалентлари" синтетик хамда субсчётлар сифатида 2510-"Миллий валютадаги пул маблаглари", 2511-Хорижий валютадаги пул маблаглари, 2520-"Банк хисобварагидаги пул маблаглари", 2530-Йулдаги пул маблаглари" 2540-"Фойдаланишдаги чекланган пул маблаглари", 2550-"Электрон пул маблаглари хисоби",

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

2560-"Бошка пул маблаглари ва уларнинг эквивалентлари" счёти буйича кушимча счётлари ишлаб чикилган.

4. Молиявий хисобот маълумотларининг бир-бири билан богликлиги аник ифодаланишини таъминлаш максадида "Молиявий холат тугрисидаги хисобот", "Фойда ва зарарлар хамда жами даромад тугрисидаги хисобот"ларда маълумотларни утган хисобот давридаги курсаткичлар маълумотлари билан тахлил килиш имконияти мавжуд булганини инобатга олган холда "Пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот" маълумотларини хам икки хисобот даврини уз ичига оладиган холатда ифодалаш тавсия этилган.

5. Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида "Пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот"нинг бевосита ва билвосита усулларда тузиш тартиби ишлаб чикилган.

6. Пул муомаласини фаолият турлари буйича кайта таркиблаш масаласи хал этилди. Ушбу таркиблаш халкаро хисоб стандартлари ва бухгалтерия хисобининг миллий стандартларининг талабларидан келиб чиккан холда белгиланди. Унга кура пул муомаласини куйидагича таркибланиши белгиланган:

-операцион фаолиятдан пул маблаглари окими;

-молиявий фаолиятдан пул маблаглари окими;

-инвестицион фаолиятдан пул маблаглари окими.

Амалдаги тартиб буйича инвестиция фойдаси ва молиявий хизмат курсатишдан пул маблаглари окими хамда соликланишдан пул маблагларининг окимини алохида таркибланиши ноурин деб топилди ва уларга тегишли каторлар мазмун буйича кайта таркибланди.

7. Пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот шакли ишлаб чикилди. Мазкур шакл иккита усулдан ташкил топган: биринчи усул «бевосита», иккинчи усул эса «билвосита» деб аташ таклиф этилди. Уларнинг хар бирини таркиби янгидан ишлаб чикилди. Хорижий инвесторларнинг молиявий хисоботлардан тугридан-тугри кизикишини ортишида мухим роль уйнайди, бу эса жамиятнинг молиявий холатини белгилашда пул маблагларининг кирими ва чикимини аниклашга хизмат килади.

8. Хужалик юритувчи субъектларнинг МХ,ХС асосида молиявий хисоботларини тахлил килишда "Пул маблаглари а йланмаси цикли"ни, яъни захираларнинг айланиш коэффициенти, дебиторлик карздорликларининг айланиш коэффициенти ва кредиторлик карзларининг айланиш коэффициентини аниклаш лозим. Бу эса, жамиятнинг жорий активлар кисмида пул маблаглари билан канчалик куп таъминланганлигини белгилаб беради.

Тадкикотда келтирилган илмий натижаларни амалиётга кенг татбик этиш хужалик юритувчи субъектларда халкаро стандартлар асосида пул маблаглари хисоби ва тахлилини такомиллаштиришга хизмат килади.

REFERENCES

1. 7-сон БХ,ХС. Пул маблаглари харакати тугрисидаги хисобот. https://www.mf.uz/media/file_uz/audit/2022/msfo/Uzb_GVT_BB2022_A_IAS07.pdf

2. https://www.mfuz/uz/?option=com_content&view=article&id=970-Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги сайти

2022

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

3. Бланк И.А. Управление финансовой безопасностью предприятия / И. А. Бланк. — Киев : Ника-Центр, 2009.

4. Бригхем Ю, Гапенски Л Финансовый менеджмент Полный курс В 2 -х т. / Пер. с англ. под ред. В.В. Ковалева. СПб Экономическая школа, 1997 +497с.

5. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. С анг Под. Ред. Проф. Я. В. Соколова - 2Е изд., стреотип - М.:«Финансы и статистика», 1997 г.

6. Каримов А.А., Исломов Ф.Р., Авлокулов А.З.Бухгалтерия хисоби. Дарслик. Т.: «Шарк» НМАК, 2004. - 592 б.

7. Ковалев В. В. (ред.) - Финансы (3-е изд., перераб. и доп.) Издательство: "Проспект" ISBN: 978-5-392-18570-2 2016. 928 с.

8. Пул окими тугрисидаги хисобот Узбекистон Республикаси бухгалтерия хисоби миллий стандарти 9-сон Б^МС. Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Стандарти 04.11.1998 йилда руйхатдан утган, руйхат раками 519, кучга кириш санаси 04.11.1998

9. "Кувасой цемент" АЖнинг 2016-2020 йиллардаги молиявий хиссобот маълумотлари.

10. Egamberdievich, O. K., Abrorovich, Y. S., Abduvositovich, Y. A., & Qizi, Y. S. A. (2022). Determination of Microparameters of Halcogenide Thin Movies. Journal of Optoelectronics Laser, 41(5), 523-530.

11. Egamberdievich, O. K., Abrovich, Y. S., & Abduvositovich, Y. A. (2022). PHOTOMAGNETIC CONVERTER. Galaxy International Interdisciplinary Research

12. Onarkulov, M., Nasriddinov, S., Yuldashev, S., & Yunusaliev, L. (2020). TECHNOLOGICAL FEATURES OF OBTAINING STRENGTH SENSITIVE POLYCRYSTALLINE FILMS Bi2-XSbXTe3. Euroasian Journal of Semiconductors Science and Engineering, 2(3), 27.

13. Кадыров, К. С., Онаркулов, К. Э., Онаркулов, М. К., & Юлдашев, Ш. А. (2020). ЭЛЕКТРОННО-МИКРОСКОПИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ПЛЕНОК НА ОСНОВЕ BI-SB-TE. In Экономическое развитие России: тенденции, перспективы (pp. 72-76).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. Шамирзаев, С. Х., Онаркулов, К. Э., Юсупова, Д. А., & Мухамедиев, Э. Д. (2006). Простые модели усталостной повреждаемости гетерогенных материалов с очень сложной динамикой. Фiзична iнженерiя поверхш, (4,№ 1-2), 91-96.

15. Онаркулов, К. Э. (1998). Исследование влияния внешних воздействий на кинетические процессы в активных элементах пленочных ИК-детекторов на основе солей свинца.

16. Игамбердиев, Х. Т., Онаркулов, К. Э., Расулов, Р. Т., & Юсупова, Д. А. Предлагается новая конструкция полупроводникового датчика давления на основе тензочувствительных пленок теллурида висмута-сурьмы, позволяющая обеспечить термокомпенсацию всей приборной структуры. Приводятся технические характеристики предлагаемого тензометрического датчика для измерения давлений жидкостей и газов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.