CC BY
1012. Таърихномаи Табарй: гардонидаи мансуб ба Балъамй // Бо эхтимом ва тахшияи
Мухаммади Равшан. - Техрон, «Суруш», 1999. - Дар 5 ч. - Ч,. 1. - 682 с.
13. Дуруфтс Чрзеф. Ал-магозй-л-увло ва муаллифухо / Тарчаматун арабиятун ли
Дусайн Насор. - Кохира, 1949. - С. 97. С. 81.
14. Chauvin V. La Recension Egyptienne des Mille et Une Nuits. - Brussels, 1899. - P. 50.
15. Wuestenfeld F. Ibn Coteibas Handbuch der Geschichte. - Goettingen, 1850. - P. 13-
ВАХБ ИБН МУНАББИХ
Бобоев Файзулло Баротович
В данной статье рассматривается научно-культурологическое значение личности и наследия ученого Вахба ибн Мунаббиха, перса по происхождению. Основное внимание уделено изучению его известной книги «Исраилият» (Сказание о пророках рода Израильского), внесшей весомый вклад в формирование жанрообразующих мотивов художественной литературы народов Востока.
Ключевые слова: «История пророков и царей», Вахб ибн Мунаббих, библейские сказания, «Исраилият», мифология, взаимовлияние религий и культур.
WAHB IBN MUNABBIH
Boboev Fayzullo Barotovich
The scientifical and cultural value of Vahb ibn Munabbih personality and heritage of Persian scientist are reviewed in this article. The great attention is focused on study of his main book "Israiliyat" (The legend about Israell prophets), contributed weighty role to shaping of gender motives in Orient artistic literatures.
Key words: "History of Prophets and Kings", Wahb ibn Munabbih, biblical stories, "Israiliyat", mythology, the mutual influence of religions and cultures.
Сведения об авторе: Бобоев Файзулло Баротович - помощник президента Академии наук Республики Таджикистан, кандидат филологических наук, Тел: (+992 37) 2215084; (+992) 907 842090, [email protected]
Information about author: Boboev Faizullo Barotovich, assistant of the president of the Academy of Sience of the Republic of Tajikistan, ph. D. in Philology sciences, tеl.: (+992 37) 2215084; (+992) 907 842090, [email protected]
А^ИДАХ,ОИ АДАБИ ВА И^ТИМОИИ МАШРУТАХО^ОНИ АФГОНИСТОН
ВА ЗИЁИЁНИ БУХОРО
Дино Му^синй
Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Дар ин маколаи саъйи менамоем то шохахо ва мехвархои хамоханги хамчуни тавсеаи фархангй ва маорифпарварии машрутахохони Афгонистон ва чадидони Бухороро бо ^ам мукоиса намоем. Ч,унбиши бузурги фархднгй дар хавзаи тамаддун ва фарханги муштарак чунон хамово ва хамоханг аст, ки гуёи равшанфикрон ва фархангиёни ду тарафи Омударё бо эхсоси андеша ва масъулияти яксон фарёди бедориро дар колаби шеър ва наср рехтаанд.
Ч,унбиши машрутияти Афгонистон дар тайи солхои 1906-1919 тадовуми ёфта чаридаи «Сироч-ул-ахбор» ва дигар рузномаю мачаллахо минбари садо ва суруди машрутахохони Афгонистон ба хисоб мерафт. Ч,унбиши машрутияти Афгонистони дорои ду мархалаи мухими машрутияти аввал ( 1906- 1909), машрутияти дувуми ( 19111919) таърихй аст. Чдридаи «Сироч-ул-ахбор» бо эхтимоми Мавлавй Абдуррауф Хокй ва накши мухими Мавлавй Восиф Кандахорй огоз ба нашр менамояд. "Сироч-ул-
ахбоp»-и АфFOнистон факат як шyмоpа нашp мекyнад сипас аз чониби Динди Бpитониявй ичозаи нашpи дyбоpа намеёбад. То даp соли 1911 даp асаpи саъй ва талоши мyкаppаpи аллома Махмуди Таpзй, чаpида як боpи дигаp ба нашp OFOЗ мекyнад, ки даp ин чаpида оpзy ва омол, андешахои машpyтахохии зиёиёни афFOнй чой ёфт. Ислохоти фикpии зиёиёни бо шевахои мyхталлиф ва матлабхои нав интишоp мегаpдид.
Махмуди Таpзй масъyлияти чаpидаpо таpзе ба pох монд, ки баpои озодфикpон имкони баёни андешахояшонpо пайдо намyданд ва минбаpи озодонаи байни фи^, баpояшон мухаё гашт.Лксаpи зиёиёни ислохталаби афFOн тавассyти ин чаpида матолибхои чолиби хешpо бахpи пешpафти кишваpашон баён мекаpданд ва мавзypо даp хаёти ичтимоии замони худ талаб менамyданд. Даp баpобаpи ин чаpида маpом ва ахдофи Махмуди Таpзй аз нашpи матлаби «Сиpоч-yл-ахбоp» таpчyмаи «Талхиси хукуки байни дувал » (1897), «Рисолаи аFЗия ва табх» (1907), «Тоpихи хаpб» (1904-1905), «Ч,азиpаи пинхон» (1914), «Сайёхат даp чави хаво» (1914) баpин китобхоpо даp сайфахои худ чои дода, фи^и дунёи каpни нуздах ва бис^о ба маpдyми Ш^к таблот мекаpданд. Даp кулли pисолати чаpида бедоpии азхон ва тавсеаи маоpифy фаpханг чойи мyхимpо ишFOл менамуд.
Ч,унбиши зиёиёни Бyхоpо (1900 -1917 м.) хамин хyсyсиятpо ба худ касб намуда, тавсеаи фаpханг ва маоpиф ба шyмоp меpафт, зиёиёни Бyхоpо бо даpки авзои ичтимой тасмим мегиpанд бедоpии фаpхангиpо табдил ба хаpакати ичтимой намоянд. Ин бедоpии фаpхангй иpодаи маpдyмони Фаpоpyдpо ба тахаввулоти бyзypги ичтимой pахнамои каpданд, ки даp саpгахи он адибони таpаккихох ва ислохотпаpваp K^pOp доштанд. Онон хорони тахаввул даp мухити сиёсй ва ичтимоии Бyхоpо мебошанд. Баpои бедоpии зехнии маpдyм, мактабхои усули чадидpо таъсис мекунанд ва даp пайи ислохоти амалй даp чомеъа мешаванд.
Бо ин максад даp мухити Бyхоpо асаpхое мисли «Тухфаи ахли Бyхоpо»-и Миpзои Сиpоч Даким, «Мyнозиpа»-и Лбдyppаyфи Фитpат интишоp мешавад ва асаpхои назмию насpии Махмуд Хочаи Бехбудй ва Садpиддини Лйнй низ ба таъб меpасанд.
Машpyтахохон ва маоpифпаpваpон поягyзоpи адабиёти нави ЛфFOнистон ва Бyхоpо (точикон) мебошанд. Мавзуоти адабиёти садаи бис^о баp иловаи илм ва маоpиф - Ватан, миллат, адолат ва мyбоpизаи алайхи зулм ташкил медод.
Баpои Махмуди Таpзй "Сиpоч-yл-ахбоp" тpибyни бедоpй мебошад, тpибyни мyбоpиза бо истеъмоp ва истибдод аст. Даp маколаи «Ллал-фалох» ин акидаpо тахким бахшида, аз чумла менависад:
Навоpо талхтаp мезан, чу завки наFма кам ёбй Нидоpо тез мекун чу махмилpо гаpон бинй. (1-57) Ин фаpёди озодй даp маpзхоии сиёсии ЛфFOнистони махсyp намемонд. Маpдyми шибхи коpа бо «Дайя-ъалал фалох» ба мyбоpизоти маpдyми ЛфFOнистон посухи хамоханг медиханд. Мавчи мyбоpизот алайхи истеъмоp тамоми минтакаpо фаpо мегиpад.
Дамин гунна холатpо Садpиддин Лйнй даp шеъpи «Маpши Дyppият» ё «Сypyди озодй» - ифода мекунад, ки он тахаввули асосиpо даp хавзаи адабиёти навини точик ба хисоб меpафт:
Эй ситамдидагон, эй асиpон, Вакти озодии мо pасид. Муждагони дихед, эй факиpон, Даp чахон субхи шодй дамид. То ба кай Fyсса хypдан ба хасpат, Баъд аз ин шодмонй намо! Бас чафо, баси ситам, ай адолат! Даp чахон хyкмpонй намо! (12- 2S) ин шеъpи Садpиддин Лйнй мавчи бедоpиpо алайхи Лмоpати Бyхоpо даp миёни точикон ба вучуд меоваpад.
Махмуд Таpзй дустй ва мухаббат ба Ватан£о асоси имону дин медонад ва хамагонpо ба ишкваpзй ба Ватан ташвик мекунад. У дуст доштани Ватанpо ибоpат аз
дустии афpоди Ватан медонад, ки обу хавову хок ва хамаи доштахои Ватан баpои хидмати ахли он кишваp мебошад ва чунин мегуяд: Дубби ватан ба хоку гулу чубу санг нест, Зеpо ба хоку санг ^popy диpанг нест. Дубби ватан ба меваву гyлзоpy 6of нест, Дубби ватан ба куху ба сахpовy poF нест. Дубби ватан ба шахpy ба анхоpy мазpаъа, Набвад, чаpо ки ^p шуда дунё ба ин хама, Дубби ватани маъонй дигаp буд ваpо, К-аз хубби хоку сангу даpахт омада чудо. Ин чанд чиз боиси хубби ватан бувад, Гуям тypо, ки тачpибаи ахли фан бувад. ( 2-51) Даp осоpи Лбдyppаyфи Фитpати Бyхоpой низ мехонем, ки Ватан чун модаp азиз аст ва ба он шоиp фахp мекунад. Бyхоpо аpши шаpафи бихишти адл буд. Шоиp хамин сифати Бyхоpоpо, ки мазхаpи азиз аст, васф менамояд ва мегуяд: Эй модаpи азизи ман, ай хиттаи Бyхоp, Эй бо ту ифтихоpамy, ай бо ту эътибоp. Эй кухи илм, бахpи шахомат, фазои файз, Сахpои мачд, боFи хyнаp, сохаи викоp, Лpши шаpаф, сипехpи саъодат, бихишти адл, Лавхи сафо, ситоpаи изз, бypчи иктидоp (13- 25) Фитpат даp шеъpи мазкyp шукухи таpихии Бyхоpо, ки махзани илму фаpханг буда, хаёти бyзypгонаш онpо чун намунае баpои наслхои баъдй мояи ибpат каpдааст, бо таpзи нав, бо шакли вокеят тасвиp месозад.
Фитpат даp шеъpи дигаp Ватанpо сачдагох хитоб мекунад ва ин гуна эхсоси ишк нисбат ба Ватанpо шоиpона чунин бозгу мекунад: Бинмой сехpи азми тавофи Ватани ман, Лх ах чй ватан, сачдагахи чону тани ман. Дам маъмани осоишу иззу шаpафи ман, Дам Каъбаи ман, ^иблаи ман, хам чамани ман. (13 - 276) Зиёиёни точик даp Бyхоpо хостоpи оваpдани ислохот даp чомеъа мебошанд. Лз ин pyй вукуи инкилобpо хатми медонистанд, то таFЙиpоти куллй нахуст даp низоми кишваp ба вучуд ояд. Шохин як тан аз маоpифпаpваpон афсускунон фаpёд оваpда, дидаи бино ва дили огох мечуяд, то хакоикpо даpк каpда, ба ислохи мушкилоти давлат ва миллат мепаpдозадy мегуяд: «Лллох Лллох, дунё тypфаи тамошогохе шуда, афсус, ки дидаи бино ва дили огох нест, то ончй ба дида бинад ба дил гyзаpад, он чй ба дил гyзаpад, ба сафха нигоpад... (2-S)
Мунзим хам даp шеъpи зебое ахдофи чадидонpо ба саpохат баён мекунад ва таъкид ба ислохоти куллй доpад. Лдлу адолатpо даp кишваp металабад ва хохони махви зулму истибдод аст:
Чу Эзад хост ислохоти куллй, Бyхоpо андаpин айём бояд. Саъиди олам Баходypхони одил, Ки аз адлаш чахон оpом бояд. Ба тахти салтанат биншаст аз бахт, Зи тахту бахт ё Раб ком ёбад. Кунун аз pyй конуни адолат, Умypи мамлакат анчом ёбад. (8 - 9S) Лбдулходй Довй баpин адиби дигаpи таpаккихохи ЛфFOнистон бошад, бо диди нав ба зиндагй назаp месозад. Даp Fазале, ки мухтавои накухиши истеъмоp даp он инъикос меёбад, ки Довй чунин мегуяд:
Санчиш аз пиндоp нашносй хануз, Хешpо бисёp нашносй хануз. Даp сакофат кобили таклиди нест,
Aфсap аз афсор нашносй хaнyз... Дар дурахшанда намебошад тило, Макри истеъмори нашносй хануз. (4-157) Садриддин Aйнй аз Бухоро бо эхсосоти баланд зулм ва ситамро бар миллат махкум мекунад ва чунин баён мекунад:
Мил бар дида гузореду бигуед хaмyш, Тир ба сина халонеду бигуед манол. Садриддин Aйнй ислохталаби точик дар Бухоро дар пайи ислохоти ичтимой карор гирифта, хоби Faфлaтpо никухиш карда, ахволи ичтиморо дар каломаш чунин ба тасвир мекашад:
Рузгор охир зй хоби Faфлaтaм бедор кард, Чун ба худ дидам, зй холи худ хичолат доштам. «Тарчумонй» кард <^хволи замон» аз холи ман, Вактро дар пеши худ худ «Миръоти ибрат» доштам. Дар чароид номаи аъмоли худ дидам аён, Нек санчидам, ки як олам кабохат доштам. (9 - 57) Aз мухимтарин ислохот яке хамин конунманд шудани идораи давлат мебошад, Мирзо Мухсин аккоси Бухорой низ бо падид омадани Инкилоб дар Бухоро бо хушнудй чунин баён мекунад:
«Шуд мавсими ёрй, ки чахон ёвар мо шуд, Конун сари по шуд.»
Кушиши барои эчоди ислохот дар идораи давлат ва рахнамун сохтани мамлакат ба суии низоми чадиди чахонй дар хакикатхадаф ва мароми зиёиён ва равшанфикрони AфFOнистон ва Точикистон мебошад. Замони ислохотхохи хар кадами онхо бо таълифи асархои назмиву насри мохияти чахони нав, рузгори навро шарх дода мардумро барои босавод шудан бо ашори гардидаи даъват мекарданд ва арзишхои замони навро тapFиб менамуданд.
МyстaFнй низ дар AфFOнистон бо хамин маъни амсоли Махмуди Тарзй барои овардани ислохот дар кишвар шуъаро ва нависандахои чавони он замонро ба суи пазириши рисолати сухан ва адабиёт мекашонад ва эшонро ташвик мекунад, то бо хомахои худ бар зидди мафосиди ичтимой ва акибафтодагиву чахлу бесаводй, ба пайкор бархезанд. Ва худаш Faзaле дар мавриди мухтавои чадид арза мекунад ва хамаи мардумро ба анчоми додани чидду чахд во медорад ва Faфлaт ва танпарвариро накухиш мекунад:
Вакти шеъру шоирй бигзашту рафт, Вакти сехру сохирй, бигзашту рафт. Вакти икдом асту саъйи чидду чахд, Faфлaтy танпарварй бигзашту рафт. Aсp асри мутуру рел асту барк, Гомхои уштурй бигзашту рафт. (7 - 95) Чддидхо мисли машрутахохон барои расидан ба чомеаи мутамаддин дар пайи рушан сохтани изхони мардуми мешаванд, ки аз тарики нашри маориф, тaFЙиpи усул ва равиши таълимй аз классик ба чадид, таъмими маориф ва мадорис бо усули наванд. Aдaбиёти точик барои инъикоси ахдофи ислохоти чадидхо дар авали садаи xx дар хакикат накши барозандае бар ухда дошт.
Пешрафти як мамлакат мархуни маорифи солими он аст. Маориф барои эъмор ва эчоди маданият ва тараккй накши асосиро дорад. Бидуни маориф хеч кишваре ба мадоричи тараккй ва таъолй расидагй наметавонад. Ончи маорифро ба тараккй мекашонад услуб, метод ва равишхост ки дар канори он муаллимони мучарраб, маводи дарсии муфид ва фазои омузишй низ амри муфид шумурда мешавад.
Махмуди Тарзй дар китоби <^з хар дахане сухане ва аз хар чамане сумане», Faзaле дар мавриди маориф ба чоп расонида, ки он баъдхо шиори барномаи таълиму тарбия мешавад:
Маориф гулистоне дон, ки райхонаш бувад тахсил,
Маоpиф андалебе хон, ки илхонаш бувад тахсил. Лгаp ахли маоpиф бигзаpад боки бувад номаш, Даёти човидон илм асту бypхонаш бувад тахсил. Майи базми маоpифи медихад аз чахл озодй, Хисоpат дидагонpо pафъ нуксонаш бувад тахсил. Маоpиф шуд Fизои pyхy чойи он бувад мактаб, Чдхолат даpди бедаpмонy даpмонаш бувад тахсил. (7 - 23-24) Садpиддин Лйнй ва сойиpи зиёиёни Бyхоpо низ мисли адибони ЛфFOнистон боваpманд буданд, ки мадpаса ва мактаб даp таълиму ва таpбияти авлод, Ватан накш умда доpад ва боиси пешpафт ва таpаккии кишваp мешавад ва далели ин ки миллати точик натавонист ба чомеъаи тамаддунй биpасад, хамоно бемактабй буд: Факат бемактабй даp ахди хозиp, Каме монеъ шуд аз паpвози точик. ( 12 - 309) Ба боваpи Лйнй баpои мучаддади тоpих ва фаpханги миллати точик таъсис ва нашpи макотиб бо усули чадид ва дypй аз чахл лозим аст.
Даp баpобаpи адибони точик машpyтахохони - адибони фоpсизабон низ бемактабиpо монеъи pyшди тамаддун даp кишваp медонанд. МyстаFнй хам монанди хамтои машpyтахохаш Таpзй мекушид маpдyмpо ангеза дихад ва ба онон чахони мyтамаддинpо бинамояд ва илали бадбахтй ва акибмониpо баён кунад, ки он ибоpат аз бедонишй аст:
Рох паймо то кучо хохи шудан бо поии ланг, Дигаpон бо pелy мyтаp баpки чавлон инчунин. Мо пиёда pахpави pох инчунин хоpовy хоp, Мо баpахнапо чунон хоpи маFелон инчунин. Мо хамаи бе дасту по манзил саpосаp санглох, Мо хама гум каpдаи pохонy биёбон инчунин. Ин таназзулхои мо аз чист? аз бедонишй. Лз камолу илм гаpдиданд эшон инчунин. (4 - 163) Лбдулходй Довии тачаддудхох,_бошад чоpаи миллати бемоppо бедоpй аз Fафлатy касби маъpифат ва дониш медонад. У баp амиpи ЛфFOнистони хитоб мекунад ки хyшёp бошаду бичунбад ва аз хаммият ва маpдонагй баpои озодиву саодат кишваppо истифода бигиpад:
Даp Ватан гаp маъpифат бисёp мешуд бад набуд, Чоpаи ин миллати бемоp мешуд бад набуд. Ин шаби Fафлат ки тоpyмоp мешуд бад набуд, Чашми пypи хобат агаp бедоp мешуд бад набуд. Ё димоFy фикppо бехуда бечо хастай, Давp аз Лхбоби pафта бо аду пайвастай. Баp умеди коpхои дигаpон дил бастай, ^p тypо хумият мумади коp мешуд бад набуд. (13 - 295) Садpиддин Лйнй низ бо этимоде, ки ба маоpифпаpваpон доpад бо сухани ислохотхохонааш хамаи маpдyмpо ба фаpогиpии даpс ва дониш даъват мекунад: Биёед эй шаpикон даpс хонем, Ба бекоpивy нодонй намонем. Ба олам хаp касе бекоp гаpдад, Ба чашми ахли олам хоp гаpдад. (5 - 2S9) Тошхоча Лсиpй низ аз эчоди макотиби нав истикбол мекунад ва боваp доpад, ки макотиби усули нав ва илму фаpханг метавонанд маpдyмpо ба саодат pасонанд. Чунон ки мегуяд:
Шyмоpо шояд акнун чахд каpдан, Fами ислохи коpи хеш хypдан. Макотибхои нав эчод каpдан, Рахи даpси наве иpшод каpдан. (6 - 234)
Махмуди Тарзй _бошад дар AфFOнистон аз тарики «Сироч-ул-ахбор» ба тадриси миллат мепардозад. У илму ирфонро бар мардум васф мекунад, ки илму ирфон аз неъмоти Худованд аст, ки дар вучуди башар арзонй мекунад ва кишварро бо тароват ва шодоб мегардонад. Дамин илму маърифат аст, ки миёни одам ва хайвон фарк мегузорад. Дар кисмате аз маколаи «Илм ва ирфон»-и Тарзй мехонем:
«Инсонро аз хайвонот кадом чизе тафрик медихад? Aкл ва мантик!, Сайкали ойинаи аклу мантик чй чиз аст? Илм ва маърифат!, Манба ва махрачи илм ва маърифат кучо аст? Макотиб ва мадорис!». Илму дониш накши мухим дар зиндагй башар дорад, пас аз кучо метавон онро касб кард? Сарчашмаи омузишро дар мадорис ва макотиби метавон ба даст оварад. Тарзй бо ин хол мехохад бифахмонад, ки бо фавоиде, ки макотиб ва мадорис барои халку миллат дорад, бояд шумораи макотибро афзоиш дод. «... Инсонро аз холи вахшат ва бадавият кадом чизхое рахой медихад? Маданият! Мазияти маданият ба чй чиз дониста мешавад? Ба афзунй ёфтани хикмат ва маърифат!». (2 - 37S)
Мавлавй Мухамад Сарвари Восиф хам шоирест, ки чонашро дар рохи машрутахохй курбон кард, мекушад миллатро аз Faфлaт бедор созад. Ва ин чунини баён мекунад:
ФypУFи чавхари дониш, фуру бигрифт оламро, Саводи чахл шуд аз лавхаи чони чахон фонй. (6 - 125) МyстaFнй шоири машрутахохи aфFOн акидахои хамсолони худро дастгири карда, илм ва маърифатро сабаби сурхруйи ва камоли инсонй медонад, бовари у инсоне, ки тарбият нашавад ва бо илму маърифат ороста нагардад, монанди гиёхи худруй аст ва буйи хуш надорад. Ва дар чои дигар азизони маорифро ба фарогирии дониш ташвик мекунад:
Эй азизони маориф ай нихолони Ватан, Aз шумо сарсабз донам боFy бустони Ватан. Бо хазорони шавку завки ботину чушу хуруш, Хешро созед побанди дабистони Ватан (10 -11) Садриддин Aйнй хам дар китоби «Тахзиб-ул-сибён» дар шеъре ба номи «Сахаргохон» кудаконро ташвик мекунад то аз хоби Faфлaт бедор шуда, ба талаби дониш бишитобанд. Aз бекорй ва нодонй даст бикашанд то аз илму дониши бахра гиранд:
Сахаргохон, ки булбул дар наво шуд, Гул аз шодй шугуфту Fyrna во шуд. Шумори булбулони боFи мактаб, Сахаргохон набояд хуфт хар шаб. Зи илму маърифат гар бахра ёбем, Тавон бозуи нодонй битобем. Вагарна чахл ба мо хамлаи орад, Димор аз рузгори мо барорад (12 - SS) Aбдyлходй Довй бошад хохони бедории мардум буда, ононро дар манзумае тахти унвони «То ба кай» ба кору фаъолият ва бедорй чунин ташвик мекунад, ки ай авлоди aфFOн то ба кй дар Faфлaт ба сар мебаред: То ба кай авлоди aфFOн то ба кай, То ба кайхон то ба кайхон то ба кай Ку-куёи мypFи сахар омад ба гуш, Хур-хури хоб ай гарончон то ба кай. Нури бедорй чахонеро гирифт Хоби Fyфлaт эй гарончон то ба кай. Aбдyлpaхмон Лудин дар пайравии барои расидан ба зиндагии муттаракй ва мубориза бар зидди чахл ба таъмим ва нашри маориф ва омузиши илму фан бовар дошта, чунин мегуяд:
Бояд макотиб бешумор гардад, маориф бештар, То илму фан ёбад макар, дар калби авлоди Ватан. (9 - 13S)
Таълими авлод, яке дигаp аз мехваpхои паёми pавшанфикpони он замон мебошад. МyстаFнй, доиp ба ин масъала чунин шеъp эчод мекунад: Буд кимиё гиpди домони мактаб, Чи гулхо дамад аз гулистони мактаб. Фалотун кунад кудаки бехиpадpо, Машав мyнкиpи кимиёдони мактаб. Шавад хаp писаp пypи Сино зи файз Аpастy шавад тифли нодони мактаб. (11 - 110) Зиёиён ва pавшанфикpони точик хам бо огохидихй ба маpдyм, хисси истиклолталабй медиханд. Шаpкpо мутаваччехи тамаддуни Fаpб месозанд, ва мисли адибони ЛфFOнистон даp эчодиёти худ ин мавзyъpо чом дода, бо шевахои мухталиф— медиханд.
Даp ЛфFOнистон бошад pавшанфикpон, ки бештаpашон адибону нависандагон буданд хамонсон, на танхо акибмонии кишваp o^opo азият мекаpд, балки акибмонии минтака, низ озоpашон медод. МyстаFнй даp ин хусус мегуяд: Олами Машpик бувад хайхот то чанд инчунин, Лз аpаб то Динду Чин, ^ону афFOн бе хабаp. Махви хоби Fyфлатем эй вой, ё масти шаpоб, Меpавад баp мо чихо имpyз моён бехабаp. МyстаFнии шоиp даp ин мавpид шеъp месаpояд, шаpкиён ки бо доштани тамаддуни кухан боз хам фаpсангхо аз тамаддун дyp мондаанд, чунин тасвиp мекунад: Лй тифли навомузи дабистони тамаддун! Чдхде, ки шавй сохиби иpфони тамаддун! Зинхоp! Ба вахшат нашавй дасту гиpебон, Гyлзоp дамидаст зи домони тамаддун. Лз мову ту илму адаб омухт насоpй, Гаштан зи таклиди ту шоёни тамаддун (6 - 102) Даp чаpидаи «Ойинаи Самаpканд» низ аз тамаддуни кухани Шаpк шеъpе ба чоп pасида, ки чунин аст:
Ёд бод ай дил, ки бо хам обpyе доштем, Даp гулистони тамаддун pангy буе доштем, Солу мохи саъду аёми накуе доштем, Чдхлу нодонй бубин, акнун аз он авчи камол, Баp замин андохт моpо ва намудаш поймол. (6 - 15S) Дамин тавp бо таваччух ба чумбиши машpyтияти ЛвFOнистон ва чунбиши зиёиёни Бyхоpо метавон гуфт, ки мушкилот ва масоиби ичтимои ва мyбоpизоти озодихохй ин миллатхо ба гунаи мyштаpак будааст.
Рyшанфикpон - адибони ин ду саpзамин бо даpки авзои инчтимой ва сиёсй тасмим мегиpан то бедоpии фаpхангиpо таблиF намоянд ва аз ин таpик хохони тахавул даp мухити сиёсй ва ичтимоии кишваpашон мешаванд. Ин pyшанфикpон ва зиёиён аз таpики нашpиёт таpакипаpваp тавассути нигоpиши жанpхо баpои эчоди ислохот даp идоpаи давлат ва pахнамyн сохтани мамлакат ба суй низоми чадиди чахони саъй менамудан. Онхо бо эхсос, андеша ва масъулят фаpёди бедоpиpо даp колиби шеъp ва насp ба шакли шиоpи ва даъват баён менамуданд.
Ин адибони pyшанфикp поягyзоpи адабиёти нав аз лихози мавзуъ, мазмун, забон ва услуб мебошанд. Даp жанpхои Fазал, касида ва pyбой, хамзамон тавассути маколахо ва поpчахои адаби мавзуоте, чун маоpифпаpваpй ва гyстаpиши маоpифи чадид, механдустй, миллатпаpваpй, адолатхохи, мyбоpиза баp зидди истеъмоp ва зулм ва хypофотpо даp асаpхояшон иникос медодан ва маpдyмpо аз pахой ёфтан чахолат даъват менамуданд. Лз суйи дигаp аз пешpавии кишваpхои дунё бохабаp шуда, баp зидди истеъмоp ва истебдод мyбоpиза менамуданд.
Адабиёт:
1. Абдулгафур Орзу. Рушанфикр кист?. - Кобул: Захоб, чопи аввал,- 1390.- 124 сах.
2. Абдулгафур Равон Фарходй. Махмуди Тарзй.- Кобул: Майванд.- 1389.- 458 сах.
3. Атохон Сайфуллоев. Суруди нотамом //«Номаи пажухишгох»,.-2012.- № 23-24,252 сах.
4. Асадуллох Дабиб. Адабиёти дарй дар нимаи аввали садаи бистум. -Кобул: Пахантуни, 192 сах.
5. Алй Асгар Шеърдуст. Нигохе ба таърихи навини адабиёти Точикистон.- Техрон: Интишороти илмй ва фархангй, 1391ш.- 351 сах
6. Башир Саховарз. Тарзй ва "Сирочул-ахбор». -Техрон: Ирфон.- 1386.- 248сах.
7. Башир Шур. Махмуд Тарзии афгонй. - Кобул: Матбааи давлатй, 1367, 98 сах.
8. Махмуд Тарзй. Оё чй бояд кард?. -Кобул: Дорул- Салтанаи Кобул, 1330.-185 сах.
9. Назруллох Бектош, Даврони огози фаъолиятхои адабии Садриддини Айнй// Номаи пужухишгох, 1389, № 23-24,.-252гох.
10. Рустам Вахобниё, Шеъри точик шуури точик.// Рудакй, Вожаномаи шеъри Точикистон), 1391, № 35-36-37,285гох.
11. Рахимй Илхом . Андешхои тараккихохона дар ашъори Мустагнй// Адаб,1360, № 2, 154С.
12. Садриддин Айни. Намунаи адабиёти точик. - Техрон: Илм ва фарханг, 1385.- 312 гох.
13. Дайдарй Жубал. Таърихи адабиёти Афгонистон.- Кобул: Майванд, 1385, - 320сах.
ЛИТЕРАТУРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ МЫСЛИ АФГАНСКИХ И БУХАРСКИХ
ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ
Дино Мухсини
Данная статья посвящена соотношению литературной и социальной мыслей афганских и бухарских просветителей, на примере Махмуда Тарзи, Абдуалии Мустагни, С. Айни и др.
Ключевые слова: просветительство, таджикские интеллегенты, афганские интеллегенты, новыая культура, газета.
LITERARY AND SOCIAL THOUGHTS OF THE AFGHAN AND THE BUKHARIAN
ENLIGHTENMENTS
Dino Muhsin
This article is about literary and social thought of the Afghan, and Bukharian enlighteners, like Mahmud Tarzi, Abdualii Mustangni, Aini, and other enlightenments.
Keywords: enlightenment, Tajik intelligentsia, Afghan intellectuals, new culture, newspaper.
Сведения об авторе: Дино Мухсини.- аспирант кафедры теории и истории таджикской литературы Таджикского государственного института языков им. Сотима Улугзада, тел. (+992 37) 232 5005, (+992 37) 237 0144. e-mail: [email protected].
Information about the author: Dino Muhsin, postgraduate, Chair of Theory and History of Tajik Literature, Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulugzoda, tel.: (+992 37) 232 5005, (+992 37) 237 0144.e-mail: [email protected].
