Научная статья на тему '“LIFELONG LEARNING” ПАРАДИГМАСИ КОНТЕКСТИДА XXI АСР КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИНГ ДУНЁ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИГА ИМПЛЕМЕНТАЦИЯСИ (КОНТЕНТ-ТАҲЛИЛ)'

“LIFELONG LEARNING” ПАРАДИГМАСИ КОНТЕКСТИДА XXI АСР КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИНГ ДУНЁ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИГА ИМПЛЕМЕНТАЦИЯСИ (КОНТЕНТ-ТАҲЛИЛ) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
91
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Lifelong learning” / LLL-Platform / билимлар жамияти / ахборот жамияти / таълим / парадигма / компетенциялар / XXI аср компетенциялари / adult education (катта ёшдагилар таълими) / андрагогика / инновация / имплементация / контент-таҳлил / маданиятлараро мулоқот / critical thinking (танқидий фикрлаш) / конфликт-менежмент / лидерлик / таълим контенти. / “Lifelong learning” / LLL-платформа / общество знаний / информационное общество / образование / парадигма / компетенции / компетенции XXI века / adult education (образование взрослых) / андрагогика / инновация / имплементация / контент-анализ / межкультурный диалог / critical thinking (критическое мышление) / конфликт-менеджмент / Leadership / контент образования.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Холиқова Моҳира Кундибаевна

Мазкур мақолада “Lifelong learning” таълим парадигмаси контекстида XXI аср компетенцияларининг дунё таълим дастурларига имплементацияси масалалари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИМПЛЕМЕНТАЦИЯ КОМПЕТЕНЦИЙ XXI ВЕКА В МИРОВЫЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ПРОГРАММЫ В КОНТЕКСТЕ ПАРАДИГМЫ “LIFELONG LEARNING” (КОНТЕНТ-АНАЛИЗ)

В данной статье проанализированы проблемы внедрения (контент-анализ) компетенций XXI века в мировые образовательные системы в контексте парадигмы “Lifelong learning”.

Текст научной работы на тему «“LIFELONG LEARNING” ПАРАДИГМАСИ КОНТЕКСТИДА XXI АСР КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИНГ ДУНЁ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИГА ИМПЛЕМЕНТАЦИЯСИ (КОНТЕНТ-ТАҲЛИЛ)»

Холик,ова Мох,ира Кундибаевна,

Узбекистон Республикаси Мах,алла ва оилани куллаб-кувватлаш вазирлиги хузуридаги «Мах,алла ва оила» илмий-тадк,ик,от институти булим бошлиFи, фалсафа доктори, доцент

"LIFELONG LEARNING" ПАРАДИГМАСИ КОНТЕКСТИДА XXI АСР КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИНГ ДУНЁ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИГА ИМПЛЕМЕНТАЦИЯСИ (КОНТЕНТ-ЩЛИЛ)

УУК: 37.37.01

ХОЛИЦОВА М.К. "LIFELONG LEARNING" ПАРАДИГМАСИ КОНТЕКСТИДА XXI АСР КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИНГ ДУНЁ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИГА ИМПЛЕМЕНТАЦИЯСИ (КОНТЕНТ- ТАХЛИЛ)

Мазкур маколада "Lifelong learning" таълим парадигмаси контекстида XXI аср компетенция-ларининг дунё таълим дастурларига имплементацияси масалалари тах,лил килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: "Lifelong learning", LLL-Platform, билимлар жамияти, ахборот жамияти, таълим, парадигма, компетенциялар, XXI аср компетенциялари, adult education (катта ёшдагилар таълими), андрагогика, инновация, имплементация, контент-тах,лил, маданиятла-раро мулокот, critical thinking (танкидий фикрлаш), конфликт-менежмент, лидерлик, таълим контенти.

ХАЛИКОВА М.К. ИМПЛЕМЕНТАЦИЯ КОМПЕТЕНЦИЙ XXI ВЕКА В МИРОВЫЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ПРОГРАММЫ В КОНТЕКСТЕ ПАРАДИГМЫ "LIFELONG LEARNING" (КОНТЕНТ-АНАЛИЗ)

В данной статье проанализированы проблемы внедрения (контент-анализ) компетенций XXI века в мировые образовательные системы в контексте парадигмы "Lifelong learning".

Ключевые слова и понятия: "Lifelong learning", LLL-платформа, общество знаний, информационное общество, образование, парадигма, компетенции, компетенции XXI века, adult education (образование взрослых), андрагогика, инновация, имплементация, контент-анализ, межкультурный диалог, critical thinking (критическое мышление), конфликт-менеджмент, Leadership, контент образования.

KHALIKOVA M.K. IMPLEMENTATION OF THE XXI CENTURY COMPETENCES INTO WORLD EDUCATIONAL PROGRAMS IN THE CONTEXT OF THE "LIFELONG LEARNING" PARADIGM (CONTENT ANALYSIS)

The article discusses the problems of active implementation (content analysis) of the competencies of the 21st century in educational systems and curricula in the context of the Lifelong learning paradigm.

Key words and concepts: Lifelong learning, LLL platform, knowledge society, information society, education, paradigm, competencies, competencies of the XXI century, adult education, andragogy, innovation, implementation, content analysis, intercultural dialogue, critical thinking, conflict management, Leadership, educational content.

Гуё абадий яшайдигандек уциб-урганмоц лозим.

Отто фон Бисмарк1

Кириш.

Ижтимоий педагогика, андрагогика, таълим менежментига оид замонавий тадкикотларда XXI асрда шахснинг касбий ва ижтимоий фао-лиятига доир энг мухим компетенцияларнинг ягона тизими мавжуд эмаслигини кайд этиш зарур.

Дунёнинг ривожланган давлатларининг олий таълим тизими, postgraduate education (олий таълимдан кейинги таълим), малака ошириш тизими хамда "adult education" (кат-талар таълими) "Lifelong learning" - "хаёт даво-мида таълим" таълим парадигмаси контекстида XXI аср компетенцияларини таълим контентига фаол жорий килмокда хамда хаёт давомида таълим концепцияси доирасида талабаларга, докторантларга, изланувчиларга, мутахас-сисларга, амалиётчиларга мулжалланган таълим дастурларини ишлаб чикмокда. Шунинг-дек, хукуматлар, таълим сохасидаги халкаро ташкилотлар, фондлар, муассасалар, ишлаб чикарувчи компаниялар уз миссияси, корпо-ратив тамойилларидан келиб чикиб, иннова-цион ёндашувлар, таълим трендлари, социо-логик тадкикотлар, илмий Fоя ва назариялар асосида шахсда XXI аср компетенцияларини ривожлантиришга мулжалланган кенг диапа-зондаги таълим дастурларини таклиф этмокда.

Мавзунинг долзарблиги.

Билимлар ва ахборот жамиятининг глобал максадларидан келиб чикиб, замонавий таълим инсонларнинг маънавий-ахлокий ва профессионал киёфаси тез суръатларда узгариб бораётган дунёнинг концептуал талабларига мос булишига йуналтирилмокда. Ахборот жамиятининг ижтимоий-прагматик вокелиги компетенцияларга асосланган ёндашув ташкил этадиган хаёт давомида таълим парадигмасини дунё таълим тизимларига фаол татбик этишни такозо этади. Шу муносабат билан социология, андрагогика, ижтимоий педагогикага оид илмий тадкикотларда Lifelong learning таълим

1 Е. Гехинский. Слово мудрости. Афоризмы, размышления, наставления. Книга первая. М.: Изд. Litres, 2021. ISBN 504334721X. https://books.google.co.uz/books7id.

парадигмаси контекстида XXI аср компетен-цияларининг дунё таълим дастурларига фаол имплементацияси билан боFлик муаммолар долзарб ахамият касб этади.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Жахон хамжамиятида ракамли, "билимлар" иктисодиётига утиш, хаётнинг барча сохаларига инновацияларни жорий этиш туфайли содир булаётган трансформацион жараёнлар таълим парадигмасини амалга ошириш ёндашувларини узгартирди. 1972 йилда ЮНЕСКО томонидан эълон килинган хаёт давомида таълим тамойиллари унга куйиладиган талабларни белгилаб берди2.

Замонавий ахборот жамияти дискурсида таълим етакчи роль уйнайди, чунки у иннова-цион ривожланиш жараёнларининг ахлокий-гуманитар компонентини ташкил этувчи кадриятлар тизими ва тамойилларини шак-ллантиради. Техноген жамиятнинг генези-сида таълим ривожланиш омилига айланиб, капитал, мехнат каби анъанавий маркерлар-нинг ахамиятини камайтиради. Технология-нинг экспонент янгиланиши, "олтинчи техно-логик тартиб"га3 (когнитив технологиялар, ген инженерияси ва б.) утиш мутахассисларнинг ракобатбардошлиги даражасининг тизимли касбий компетенциялар билан таъминлани-шига, шу жумладан, уларни кенг спектрли дис-курсда муваффакиятли куллаш, кабул килинган карорлар учун масъулият, ижтимоийлашувига, доимий равишда таълим олиш куникмаларига эътиборни каратмокда. Таълим парадигмаси алмашинувининг технологик тартибларга (ингл. techno-economic paradigm) боFликлиги масаласи йирик социологик тадкикотларнинг объекти булиб хизмат килган. Австриялик социолог, сиёсатшунос Йозеф Алоиз Шумпе-

2 Образование: сокрытое сокровище (Learning: The Treasure Within). Основные положения Доклада Международной комиссии по образованию для XXI века. Издательство ЮНЕСКО. 1996

3 Нанотехнологии как ключевой фактор нового технологического уклада в экономике / Под ред. С. Ю. Глазьева и В. В. Харитонова. — М.: Тровант, 2009. — 304 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

тер (Joseph Alois Schumpeter) инновациялар-нинг ривожланиш боскичларининг дискрет хусусиятини кайд этади1. Й.Шумпетер буни "инновациялар тулцини" деб атайди.

Постмодернистик жамиятда шахс ижтимо-ийлашувининг асоси х,аёт сифатини оптимал-лаштириш учун касбий ва ижтимоий компе-тенцияларни шакллантириш, онгли ва узлуксиз шахсий камолот, атрофдаги вокеликка нисба-тан мух,им тартибга солувчи императив сифа-тида ижтимоий масъулият х,амда у билан узвий боFл и к булган ахлок ва маънавият эканли-гини таъкидлаш зарур. Шу билан бирга, дунёга очиклик ва ижобий тафаккур, жамият томони-дан кабул килинган меъёрларга жавоб беради-ган кенг билим, маънавий-ахлокий мезонларга йуналтирилган самарали ижтимоий муноса-батлар ва мулокот куникмаларини ривож-лантириш, касбий ва х,аётий этикага асослан-ган ижтимоий х,аракатнинг макбул хулк-атвор усуллари, жамият ва мамлакат х,аётида фаол иштирок этиш, ижтимоий-маданий кадриятлар билан танишиб бориш каби омиллар ётади2.

Lifelong learning - "х,аёт давомида таълим олиш" концепциясининг назарий-методологик асослари ва базавий концептлари ХХ аср-нинг 90-йилларида Майкл Хаттон (Michael Hatton)3, Ричард Эдварс (Richard Edwards)4, Робин Ушер (Robin Usher), Питер Саттон (Peter Sutton)5, Parson тадкикотларида ишлаб чикилган. Lifelong learning (LLL) парадигмаси-нинг ривожланишида 2000 йилда Лиссабонда (Португалия) булиб утган Европа саммити мух,им ах,амият касб этади. Саммит инсоният "билимлар даврига" кирганини эътироф этиб,

1 Блауг М. Шумпетер, Йозеф А. // 100 великих экономистов до Кейнса. Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — СПб.: Экономикус, 2008. — С. 333. — 352 с. — (Библиотека «Экономической школы», вып. 42). ISBN 978-5-903816-01-9.

2 Плаксий С. И. Высшее образование: желаемое и действительное. - М.: Изд-во Нац. ин-та бизнеса, 2008. -

774 с.

3 Hatton M. A pure theory of lifelong learning // Hatton M. (ed.) Lifelong learning: policies, practices and programs. Toronto: APEC, 1997.

4 Edwards R. Lifelong learning // Field J., Leicester M. (eds.) Lifelong learning: education across the lifespan. London: Routledge, 2000. Pp. 3-11.

5 Sutton P. Lifelong and continuing education // Husen T., Postlethwaite T. (eds.) The international encyclopedia of

education. Vol. 6. Oxford: Elsevier Science Ltd., 1994.

билимга асосланган иктисодиётга ва жамиятга муваффакиятли утишни Lifelong learning пара-дигмаси билан корреляцияда куради. Саммит томонидан кабул килинган Меморандумда х,аёт давомида таълим "билим, куникма ва касбий малакани ривожлантириш максадида дои-мий равишда амалга ошириладиган кенг камровли укув фаолияти"6 деб таърифланади х,амда мазкур парадигма билимлар жамияти-нинг ижтимоий-иктисодий трансформацияси талабларига мослашишга асосланади.

Шундай килиб, бугунги кунда х,аёт давомида таълимни тамаддун ривожининг мух,им шарти, modus vivendi (турмуш тарзи), глобал микёсда билим олишнинг энг универсал воситаси сифа-тида тушуниш керак. LLL форсайт-тах,лиллар х,амда купчилик экспертлар ва футурологлар томонидан башорат килинган тобора кенг тус олаётган ишсизлик ва касбий хавфсизликка жавоб булиши мумкин. Хаёт давомида таълим шахснинг бутун х,аёти давомида укишга булган эх,тиёжларини амалга оширишга каратилган узлуксиз касбий, илмий ва маданий уз-узини тарбиялаш жараёни булиши керак.

Мацоланинг илмий мо^ияти. Замона-вий ахборот жамиятида умр давомида таълим олиш индивидуал эх,тиёжлар зонасидан ижтимоий эх,тиёжлар сох,асига кучди, ижтимоий императив шаклини олди. XX асрнинг урталаридан бошлаб категориал императив сифатида шаклланиб келаётган мазкур концепция ижтимоий ва шахсий х,аётнинг ажралмас атрибутига айланди х,амда куп жабх,аларига бевосита таъсир курсатди. Узлуксиз таълим тектоникаси, жамият ва ах,олининг катта кисмини укитишнинг институционал ва ноин-ституционал шакллари иккинчи минг йиллик-нинг бошида глобал жараёнларнинг контур-ларини эгаллади, бу бизга мазкур хрдисани нафакат миллий, балки глобал ах,амиятга эга булган мух,им ижтимоий феномен сифатида куриб чикиш учун етарли асос булади.

Тадцицотнинг мацсади "Lifelong learning" таълим парадигмаси контекстида XXI аср ком-петенцияларининг дунё таълим дастурларига фаол имплементациясининг контент-тах,лили

6 European communities: a memorandum on lifelong learning, 2000 / https: uil.unesco.org /document / european-communities-memorandum-lifelong-learning-issued-2000.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

оркали амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицот объектини XXI аср компетенци-яларининг илмий-назарий ва амалий аспект-лари ташкил этади.

Тадцицотда компаративистик тахлил, контент-тахлил, форсайт-тахлил усулларидан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбани сохага оид илмий-назарий ва социологик тадкикотлар ташкил этади.

Асосий тахлил ва натижалар.

Инсоният тараккиётининг янги боскичида хаёт давомида таълимни ижтимоий ходиса, туртинчи саноат инкилоби, кейинги давр таълими хамда дунё мамлакатларининг ижтимоий-иктисодий сиёсатининг узок муд-датли тенденцияси, касбий муваффакиятнинг гарови сифатида куриб чикиш зарур. Хаёт давомида таълим парадигмаси классик таъ-лимнинг макон-замон вокелигини амалда узгартириб юборди ва шу билан бирга билим-ларнинг чегараларини кенгайтириб, ахборот-таълим мухитини янада чукуррок ва махсус илмий билимлар билан тулдирди.

Дунёнинг ривожланган давлатларининг таълим муассасалари Lifelong learning таълим парадигмасини таълим контентига фаол имплементация килмокда хамда хаёт давомида таълим концепцияси доирасида талаба-ларга, докторантларга, изланувчиларга, амали-ётчиларга XXI аср компетенцияларини ривож-лантиришга мулжалланган кенг диапазон-даги укув дастурларини таклиф этмокдалар. Европа Иттифокининг "Хаёт давомида таълим" платформаси (The Lifelong Learning Platform) фукароларнинг хаёт давомида узлук-сиз таълими борасидаги билимлар, мала-калар ва тажрибаларга асосланган умумий Европа хамкорлигини тарFиб килади. Плат-форманинг миссиясида узлуксиз таълим кенг камровли укув мухитини уз ичига олиши ва формал, ноформал ва информал шаклларда олиб борилиши, таълим турлари бир-бирини тулдириши ва узлуксизлигини таъминлаши кераклиги туFрисида хабардорликни оши-риш мухимлиги, таълим-тарбия максадлари нафакат фукароларни иш билан таъминлаш, бандлик ва иктисодий фаровонлик имконият-лари, балки шахсий ривожланиш стратегияси-

нинг асоси сифатида тавсифланиши зарурлиги Fояларини акс этган.

Европа Кенгаши 1997 йилда компетенци-яларнинг куйидаги тизимини таклиф килди: урганиш (тажрибани хисобга олиш; турли билимларни бир-бирига боFлаш ва тартибга солиш; уз укув жараёнини ташкил килиш; муаммоларни хал кила олиш; масъулият); излаш (маълумот олиш, турли хил маълумот манбаларини таккослаш; экспертларнинг фик-рларини инобатга олиш); танкидий тафак-кур; ноаниклик ва мураккаблик шароитида фаолият олиб бориш); мулокот; кооперация, хамкорлик; карорлар кабул килиш; низоларни бошкариш; ахборот технологияларидан фой-даланиш куникмалари; тез узгаришларга нис-батан мослашувчанликни намоён этиш; янги ечимларни ишлаб чикиш1.

Европа Иттифоки таълимнинг бир нечта квалификацион рамкаларини ишлаб чиккан. Уларнинг эътиборга лойик шакллари Европа малакалар доираси (European Qualifications Framework, EQF), Европанинг таянч ком-петенциялари рамкаси (the European Key Competences Framework) хисобланади.

Канада давлати 2014 йилда XXI асрнинг универсал компетенцияларини аниклаш ва улчаш буйича янги ёндашувни куллади. Уларни таълим жараёнига татбик этиш зарурати саноат иктисодиётидан "билимлар иктисодиётига" утиш, турбулентлик ва ноаниклик шарои-тида муваффакиятли ривожланиш учун ком-петенцияларни ривожлантириш каби бир неча омиллар билан изохланади. XXI аср компетенцияларини ривожлантиришнинг Канада модели куйидаги 6 та компетенциялар гурухини уз ичига олади:

- character education (узгарувчан ва ноаник шароитларда конструктив харакат килиш кобилияти сифатида "характер тарби-яси", катъиятлилик, мослашувчанлик, шахсий ривожланиш кадриятлари);

- citizenship education (фукаролик савод-хонлиги компетенцияси);

- collaboration (хамкорлик);

- creativity (ижодкорлик);

1 Hutmacher, Walo. Key competencies for Europe // General Report of the Symposium. Berne, Switzerland, 27-30 March, 1996. Council for Cultural Co-operation (CDCC) // A Secondary Education for Europe. Strasbourg, 1997. - 52-54 p.

- communication (my-aokot кoмпeтeнцм-acii);

- critical thinking (TaHKigiM $UKp.nam) Ba problem solving (MyaMMo-napHU emum KyHUKMa-napu).

CyHrrii MU^^apga OHTapiio, BpuiTaHua Ko^yM-6uacu, Anb6epTa, KBe6eK npoBu^ua-napuHUHr PISA 6yMuma HaTuxa-napu yKUTYB^i^apHUHr acociiM кoмпeтeнцмa.пap 6yMuma Kac6iiM MaxppaTUHU omiipiim TatnuM o^yB^u^apfla кoмпeтeнцмa.пapнм puBoxnaHTupum UMKoHuaT--napuHuiHr ^ppe.^^^^ HaMOëH 6y^afli1.

0MH-nflHflMflHMHr Mui-onuM TatnuM craHgapT--napuifla 7 Ta yHiBepca^ кoмпeтeнцмa.пap y3 aKCMHUi TonraH:

- 6apKapop Ke-naxaKHU 6apno этмmAa umTupoK этмm;

- Ta^aKKyp, yKumHiu ypraHiim;

- MagaHiM кoмпeтeнцмa.пap, x,aMKop-nuiK, MY^OKOT;

- y3i x^Kiifla faMxyp^iK Kui-num;

- MY^bTMcaBOflxoH^MK;

- IT-caBOflxoH-nuiK;

- Kapbepa Ba Tafl6ipKop^iK.

AKWgari энг KagiMiM (1817 Mi^ga TamKiim TonraH) Ba AYHëflarM энг wpigiK MaK-

Ta6 x,uco6.naHraH Keм6pмxAam (Macca^yceTc mTaTi) rapBapg yHiiBepcMTeTMHMHr xyKYK MaK-

Ta6i Negotiation and Leadership (My30Kapa-.nap Ba eTaKMM^MK) gacTypMHM TaK-nu^» Ki^agi2.

^acryp, xycycaH, KY^iflam кoмпeтeнцмa-

-napHU maK^^aHTipimra My.nxa.anaHraH:

- eTaKmimuiK KyHiKMa^api;

- My3OKapa o^i6 6opiim TexHo.nonia.na-puHii y3-naw™puw;

- My3OKapa^apga BocuTamimuK;

- MegiaTiB TexHo.noma.nap;

- KOH^^iKT-MeHexMeHT (HUBo-napHU 6omKapim).

CaHKT-neTep6ypr gaB.naT UKTUCOAU^T yHi-BepcuTeTUHUHr3 (Pocciia) KOMneTeH^n-^apHM pMBO^^aHTMpwm Ba TacflMK,.naw Map-Ka3u "кoмпeтeнцмa.napнм TacgiK^amHiHr Kyn 6ocKUN-nu gac^i'Hi (MHoroypoBHe-Baa nporpaMMa nogTBepxAeHia KOMneTeH-

1 https://ncee.org/center-on-international-education-benchmarking/top-performing-countries/canada-overview/

2 https://www.pon.harvard.edu/category/courses-and-training/mediation-at-pon-online. (gaTa o6pa^eHia: 21. 04. 2021).

3 https://unecon.ru.

ций) таклиф килади. Компетенцияларни ривожлантириш ва тасдиклаш Маркази 2015 йилда илмий-тадкикот ва таълим фаолия-тини амалга ошириш максадида ташкил этил-ган. Марказ миссияси х,аёт давомида таълим жараёнида касбий ва шахсий компетенцияларни ривожлантириш асосида дав-лат, жамият, ходимлар, мех,натга лаёкатли ёшдаги фукаролар, нафакадаги шахслар-нинг фаровонлиги усишига шароит яратиш-дан иборат. Россия Федерациясининг таълими туFрисидаги конунининг мазкур коидалари Дастурнинг х,укукий асоси х,исобланади: "Россия Федерациясининг баркарор ривожлани-шига йуналтирилган фукароларнинг касбий ва универсал компетенцияларини изчил ривожлантиришга каратилган х,аёт давомида доимий равишда кушимча таълим олиш учун шарт-шароитлар яратиш»4. Дастур таълим олувчиларнинг шахсий психофизиоло-гик хусусиятларини х,исобга олиши, амалиётга йуналтирилганлиги, куп йуналишли ижтимо-ийлашувнинг татбик этилиши билан ах,амиятга молик5.

Хаёт давомида таълим институти (Osher Lifelong Learning Institute, OLLI) Делавэр (АК.Ш) университетининг таркибий тузилмасига киради. Ушбу институт катталар таълимига оид тадкикотлар олиб борадиган, катта ёшдаги-ларнинг кооперацияси, узаро фикр алмашиш ва мулокот килиш учун мулжалланган академик платформа булиб, унда 80 дан ортик индивидуал курслар, шунингдек 200 га якин онлайн курслар режалаштирилган6.

Польшанинг х,аёт давомида таълим марказ-ларидан бири булган Ягеллон университети (Uniwersytetu Jagiellonskiego) мамлакатда очик таълимни тарFиб килиш масалалари билан шуFулланади.

ЮНЕСКОнинг ^аёт давомида таълим Институти (UIL) ноформал ва информал таълим, катталар таълими х,амда х,аёт давомида таълим буйича халкаро тадкикот маркази х,исобланади7. Институт Германиянинг Гамбург

4 Об образовании в Российской Федерации : Федеральный закон от 29 декабря 2012 № 27303 [Электронный ресурс]. - URL: http://www.consultant.ru/document/ cons_doc_LAW_140174/.

5 https://unecon.ru/centr-nepreryvnogo-obrazovaniya.

6 https://www.olli.udel.edu/wilmington/

7 https://uil.unesco.org/unesco-institute/mandate.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

шах,рида жойлашган. Мазкур институт ЮНЕ-СКОнинг таълим билан боFлик1 асосий тузил-маларидан бири булиб, lifelong learning учун глобал ваколатларга эга булган БМТ таркиби-даги ягона ташкилотдир. Институт XXI аср таъ-лими учун етакчи парадигма сифатида lifelong learning сох,асида яхлит, тармоклараро ёнда-шувни куллаган, катта ёшдагиларни укитиш, узлуксиз таълим, саводхонлик ва норасмий таълимга эътиборни каратган х,олда умрбод таълим олишни куллаб-кувватлайди.

XXI аср куникмалари йулида х,амкорлик ташкилоти (Partnership for 21st Century Skills, P21) 2002 йилда нотижорат ташкилот сифатида ташкил этилган булиб, унинг таркибига миллий бизнес х,амжамияти аъзолари, таълим бошкаруви вакиллари, сиёсатчилар, хусусан, Миллий Таълим Уюшмаси (National Education Association), АК.Ш таълим вазир-лиги (United States Department of Education), Apple Computer, Cisco Systems, Dell Computer Corporation, Microsoft Corporation кабилар кирган. P21 томонидан аникланган XXI аср куникмалари тизимига куйидагилар киради:

- ижодийлик ва новаторлик;

- танкидий фикрлаш ва муаммоларни х,ал килиш (соFлом фикр юритиш; мураккаб карорларни танлаш ва кабул килиш);

- мулокот ва х,амкорлик килиш (сузлаш ва ёзиш оркали фикр ва мулох,азаларни аник ва таъсирчан ифодалаш);

- умумий максадни амалга ошириш йулида муросага келиш учун мослашувчанлик ва толерантликни намоён килиш;

- ахборотсаводхонлиги;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- бошкалар билан тегишли ва мах,сулдор тарзда ишлаш (гурух,ларнинг жамоавий аклий кобилиятидан зарур х,олларда фойдаланиш);

- пешкадамли (лидерлик) ва б.1

P21 кейинги тадкикотлар давомида, шунинг-дек, Four Cs деб номланган компетенциялар тизимини такдим этди:

1. Collaboration (х,амкорлик).

2. Communication (мулокот).

3. Critical thinking (танкидий тафаккур).

4. Creativity (ижодкорлик)2.

1 P21 Skills Archived 2010-03-06 at the Wayback Machine. Retrieved 2016-03-09.

2 http://www.21 stcenturyskills.org.

Хусусан, танкидий тафаккурга (Critical thinking) оид дастлабки тадкикотлар педагог, психолог Жон Дьюи томонидан амалга оширилган булиб, у мазкур жараённи талкин килишда "рефлектив фикрлаш" атамасини куллайди. Дьюи "...хар кандай Fоя ёки тах-мин килинган билим шаклини фаол, изчил ва эхтиёткорлик билан куриб чикиш" жара-ёни3, дея бахолайди хамда танкидий фикрлаш таълим олувчи маълум бир муаммоли вазият билан шугуллана бошлаганда пайдо булишини уктиради.

2015 йилда булиб утган Жахон Иктисодий Форумида XXI асрда таълим мухитини ташкил этишнинг долзарб муаммоларига баFишланган "Таълим буйича янги караш: технологик салохият" номли маъруза эълон килинди. Унда XXI аср таълимида инновацион иктисодиётни ривожлантириш учун мухим булган компетенциялар мажмуи санаб утилган: Literacy and numeracy; Scientific literacy; ICT literacy; Financial literacy; Cultural literacy; Collaboration; Leadership; Social and cultural awareness4.

2012 йилда Fortune журнали хамда Aon Hewitt консалтинг компанияси лидерлар рей-тингидаги компаниялар уртасида суров утказди ва уларнинг 74 фоизидан купроFи узларининг компетенциялар моделларига эга эканлигини аниклади5.

Эмпирик урганиш натижалари.

Lifelong learning концепцияси ёшлар ва катталарнинг хаёт фаровонлигига хисса кушадиган, уз хукукларини руёбга чикаришга ёрдам берадиган ва мехнат бозорининг усиб бораётган талабларига жавоб беришда ёрдам берадиган восита хисобланади. Lifelong learning контекстида XXI компетенциялари ижтимоий ва касбий хаётда давлат идоралари, корхона рахбарлари, ходимлар, мутахассислар томонидан муваффакиятга эришиш учун талаб килинадиган махорат, куникма ва компетенци-яларни уз ичига олади.

3 Дьюи Дж. Психология и педагогика / Пер. с англ. Н.М. Никольской. — М.: Совершенство, 1997. — 208 с.

4 New Vision for Education Unlocking the Potential of Technology. World Economic Forum. Geneva. 2015. 32р.

5 Erin Wilson Burns, Laurence Smith, Dave Ulrich. Competency Models with Impact: Research Findings from the Top Companies for Leaders. 2012.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

XXI асрда компетенцияга асосланган ёнда-шувни таълим тизимига имплементацияси-нинг дунё тажрибаси универсал компетен-цияларни шакллантиришнинг долзарбли-гини тасдиклайди. Мазкур омил инновацион иктисодиёт дискурсида бизнес моделлар, XXI асрга хос глобал тенденциялар ва етакчи ком-панияларнинг кутув ва умидларига мос келади.

Хулосалар.

Тадкикот натижалари хаёт давомида таълим парадигмаси контекстида универсал компе-тенцияларни эгаллаш жараёни таълимнинг илк боскичларида бошланиб, хаёт давомида давом этиши зарурлигини хулоса килишга имкон беради.

XXI асрда узлуксиз шахсий-касбий камо-лот, узгариб, ривожланиб бораётган глобал дунё ва ахборот жамиятининг концеп-туал талабларига мослашиш, ракамли трансформация, касбий ва ижтимоий фаолиятни самарали амалга ошириш куйидаги энг мухим универсал компетенцияларни талаб килади: гурухларда самарали ишлаш, етакчилик, мада-ниятлараро мулокот, шахслараро низоларни самарали бошкариш, ракамли технология-лар воситасида хамкорлик; ракамли контент яратиш; шахсий маълумотлар, инсон саломат-лиги ва атроф-мухитни саклаш учун ахборот хавфсизлиги, танкидий фикрлашининг юкори даражаси, узлуксиз уз-узини ривожлантириш, инновацион тафаккур, максадларга эришиш-нинг ностандарт усулларини такдим килиш, мослашувчанлик.

Глобаллашув дискурсида шароитида мада-ниятлараро мулокот компетенцияси жараён субъектларининг маданиятлараро толерант-лиги (баFрикенглиги)ни шакллантиради, глобал мультикультурализмга мослаштиради хамда тараккиётнинг мухим атрибути ва маданиятлараро жараёнлар учун манба сифатида мада-ний интеграциянинг куйидаги муаммоларини бартараф этишнинг мухим омили булиб хиз-мат килади: мулокотда сузловчининг маданий шартли хатти-харакатларини етарли даражада тушуниш ва талкин килиш; миллий-маданий ижтимоий тусикларни бартараф этиш; "маъ-лум бир маданият маконига кириш, унинг

кадриятлари ва хаётий идеалларини тушуниш"1 ва б.

Тадкикотлар соха ривожига доир куйидаги таклифларни беришга асос булади:

- хаёт давомида таълим парадигмаси аспектида андрагогика - катталар таълимини 2030 йилгача ривожлантиришнинг миллий доктринасини цабул цилиш;

- "Катталар таълими тугрисида"ги конунни кабул килиш;

- XXI асрга хос глобал тенденциялар хамда сохага оид форсайт-тахлиллар контекстида нетворкинг, коллаборация, маданиятлараро мулокот, етакчилик, конфликт-менежмент, танкидий тафаккур, гендер сензи-тивлик, метадисциплинаризм каби универсал компетенцияларни умумий урта таълим, олий таълим, катталар таълими укув дастурларига фаол имплементация килиш;

- Lifelong learning асосида узлуксиз таъ-лимни кенг ва хар томонлама амалга ошири-лишини таъминлаш учун конунчилик базаси ва механизмларини ишлаб чикиш;

- укув-дидактик ва технологик ресурс-ларга эга булган Lifelong learning уцув мар-казларини ташкил этиш;

- Lifelong learning дастурлари доира-сида билим ва компетенцияларнинг миллий малака доирасига мувофик тан олиниши, тасдикланиши ва аккредитациясини такомил-лаштириш, транспарентликни таъминлаш;

- глобал фукаролик маданиятини тарFиб килиш, оилаларни, жамоаларни, мигрант-ларни, инклюзив гурухларни таълим жараё-нига жалб килиш ва дискриминациянинг барча шаклларини бартараф этиш; гендер тенглиги ва инклюзив таълимни ривожлантириш;

- таълимнинг хусусиятини мехнат бозори талабларига мувофиклаштириш, фукароларнинг ишга жойлашиш буйича хукук ва имкониятларини кенгайтириш;

- фукаролик жамияти ва ижтимоий шериклик субъектлари билан фаол коллабора-ция;

- Lifelong learning таълим парадигмаси доирасида форсайт-тадкикотларни амалга ошириш.

1 Рейслер Л.А. Межкультурная компетенция и ее структура // Профессиональный проект: идеи, технологии, результаты. 2012. № 1. С. 59-67.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

с УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 25 и

Адабиётлар руйхати:

1. Дьюи Дж. Психология и педагогика / Пер. с англ. Н.М.Никольской. — М.: Совершенство, 1997. — 208 с.

2. Блауг М. Шумпетер, Йозеф А. // 100 великих экономистов до Кейнса. Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — СПб.: Экономикус, 2008. — С. 333. — 352 с. — (Библиотека «Экономической школы», вып. 42). ISBN 978-5-903816-01-9.

3. Плаксий С.И. Высшее образование: желаемое и действительное. - М.: Изд-во Нац. ин-та бизнеса, 2008. - 774 с.

4. Рейслер Л.А. Межкультурная компетенция и ее структура // Профессиональный проект: идеи, технологии, результаты. 2012. № 1. С. 59-67.

5. Hatton M. A pure theory of lifelong learning // Hatton M. (ed.) Lifelong learning: policies, practices and programs. Toronto: APEC, 1997.

6. Hutmacher, Walo. Key competencies for Europe // General Report of the Symposium. Berne, Switzerland, 27-30 March, 1996. Council for Cultural Co-operation (CDCC) // A Secondary Education for Europe. Strasbourg, 1997. - 52-54 p.

7. Edwards R. Lifelong learning // Field J., Leicester M. (eds.) Lifelong learning: education across the lifespan. London: Routledge, 2000. Pp. 3-11.

8. Sutton P. Lifelong and continuing education // Husen T., Postlethwaite T. (eds.) The international encyclopedia of education. Vol. 6. Oxford: Elsevier Science Ltd., 1994.

9. Erin Wilson Burns, Laurence Smith, Dave Ulrich. Competency Models with Impact: Research Findings from the Top Companies for Leaders. 2012.

10. Нанотехнологии как ключевой фактор нового технологического уклада в экономике / Под ред. С. Ю. Глазьева и В. В. Харитонова. — М.: Тровант, 2009. — 304 с.

11. Образование: сокрытое сокровище (Learning: The Treasure Within). Основные положения Доклада Международной комиссии по образованию для XXI века. Издательство ЮНЕСКО. 1996.

12. Е. Гехинский. Слово мудрости. Афоризмы, размышления, наставления. Книга первая. М.: Изд. Litres, 2021. ISBN 504334721X. https://books.google.co.uz/books?id.

13. European Communities: A Memorandum on Lifelong Learning, 2000 / https: uil.unesco.org /document /european-communities-memorandum-lifelong-learning-issued-2000.

14. https://www.pon.harvard.edu/category/courses-and-training/mediation-at-pon-online. (дата обращения: 21. 04. 2021).

15. https://uil.unesco.org/document/malta-national-lifelong-learning-strategy-2020-issued-2015.

16. http://www.21 stcenturyskills.org.

17. https://unecon.ru.

18. P21 Skills Archived 2010-03-06 at the Wayback Machine. Retrieved 2016-03-09.

19. New Vision for Education Unlocking the Potential of Technology. World Economic Forum. Geneva. 2015. 32р.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.