CC BY
11
The article dwells on the causes and peculiarities related to an unprecedented development of a historical novel as a genre in the period of the state independence of Tajik Republic; the problem being considered both from the point of view of content and that of form. The author of the article pays special attention to the issue of an epopee-novel. Taking as examples such literary productions as «The Poem about God s Son» devoted to Alexander the Macedonian by Sorbon and the cycle of historical novels by Ato Khamdam and Leonid Chigrin the author proves convincingly that biographical novels frequently reflect the most complicated problems of social life and the state in crucial periods of history alongside with a description of great men's lives.
ШОКИРОВ ЛАМШЕД-
омузгори кафедраи Забони толикг ва арабг, унвонлуи ДД^БСТ.
АБДУЛХДМИДИ КОТИБ ВА ЗИНДАГИВУ РУЗГОРИ У
Яке аз бар.астатарин нобигагони эронинажод, ки бо э.оди шеваи ладид дар китобати араб! истеъдоди нотакрор зошир намуда, анъанашои адаби тоисломии эрониро дар фаршангу адабиёти араб ловид намудааст, Абдулшамиди Котиб мебошад. Дар иртибот ба зиндагинома ва осори ин нависандаи забардасти эрониасл дар аксари манобеи адабиву таърихии арзишманд маълумот лой дода шудааст.
Соли таваллуди Абдулшамид дар бархе аз ташкикот ба такриб соли 60/680 таъйин шудааст (10,133-134), вале ба шар шол ин сана барои таваллуди у барвакт ба назар мерасад ва ба охири асри VII будани он шояд наздик ба вокеият бошад.
Аввалин сарчашмае, ки дар он дар мавриди ному насаби Абдулшамид ва осори у маълумот оварда шудааст, "ал-Баён ва ат-табйин"-и Лошиз мебошад. Ин донишманди забардасти ашди кадим перомуни аслу насаб ва шунару истеъдоди Абдулшамид чунин изшори акида мекунад: "Исми у Абуголиб Абдулшамид ибни Яшё ибни Саъд буда, китобат бо Абдулшамид шуруъ шуд ва бо Ибни Амид хотима ёфт. Абдулшамид аз ашли Шом буда, сараввал бо тадриси кудакон иштигол дошт, сипас ба кишваршои мухталиф сафар намуда, нишоят котиби охирон халифаи Умав' Марвон ибни Мушаммад таъин гардид. У шамроши халифаи мазкур соли 132ш\750м дар шашри Бусири Миср кушта шудааст"(13,1,208). Гузашта аз ин, Балозур! чунин изшори назар мекунад, ки Абдулшамиди Котиб Марвош аст. йамзамон у дар мавриди насаби у ихтилоф варзида, онро на Саъд, балки Саид гуфтааст. (3,2,347).
Мунаккиди дигари ашди кушан Лашшиёр'1 гуфташои Лошизро тасдик намуда, шамзамон таъкид медорад, ки исми у Абуголиб Абдулшамид ибни Яшё ибни Саъд-ал-Омир'1 аст. Х,амзамон аз руи гуфташои мушаккики мазкур
баъзе донишмандон бар он шyдаанд, ки бобои Лбдулшамид аз асиршyдагони Кодисия, яъне асли y ба фора ё набат' бармегардад (12, 114).
Лсли эронии Лбдулдамидро манобеи дигар низ таъйид кардаанд. Лз .умла, Истахр1 дар "Мамолик ва масолик" дини сухан гуфтан аз мардуми Форс чунин овардааст: "Лммо касоне, ки аз ин кавм бархоста ва дар илму дилм ва гайра ягона ва вадиди дадр буданд, чунон ки салодияти вазорат ва амалу китобат ва гайра аз аъмоли .шалил ва афъоли хатир доштанд. Яке аз эшон Лбдулдамид ибни Ядё буд ва y дар асри худ беназир ва муфрад будааст" (б, 13б ).
Бо назардошти ахбори манобеи кадим пажушишгарони муосир низ андешашои хешро нисбати масъалаи мазкур баён доштаанд. Лз .умла мушаккикони араб Лшмад аз-Зайёт ва Эшсон Лббос шаёту осори Лбдулшамидро ба риштаи ташкик кашида, раъйи омир1 будани уро нисбати марвош буданаш сашештар донистаанд (14,25 ).
Лбдулдамиди Котиб ба кавли Истахр1 ва Балозур1 аз адолии Лнбор, яке аз шашршои эронии ашди Сосониён, ки дар наздикии Ирок .ойгир будааст, таваллуд шудааст. Ва он шадрро Фирузшопур шам меномидаанд, зеро ки шоди Сосош Шопур онро дар наздикии йира бунёдгузор1 намуда будааст. Сабаби Лнбор ном нидодани шадри мазкур дар он будааст, ки давлати Сосониён адавоти .ангии худро дар он шадр мадфуз медоштаанд.
Бино ба тасреди Ибни Халликон муаллифи «Вафаёт-ул-аъён» ва Масъуд1 муаллифи «Муру.-уз-зашаб» Лбдулдамид дар шадри Рикка икомат гузида буд, ки он байни Шому Нимшазираи Лрабистон вокеъ гардида буд. Лз руи ахбори муаллифони фавкуззикр у баъдтар ба Шом мунтакил шуда, дар дамон .о зиндап ихтиёр намудаву нубуги фитрии хешро зодир кард ва шудрати фаровоне ба даст овард, ки ба дамин сабаб бархе аз мудаккикон асли уро ба дамин кишвар муртабит донистаанд. Лз .умла, Ибни Надим дар «ал-Федрист» уро аз адолии Шом ба шумор овардааст, лекин номи шадреро, ки у нашъунамо ёфтааст, зикр накардааст (В, 131].
Нуктаи кобили тавашшуд он аст, ки бештари муаррихони адди бостон уро аз зумраи мавол1 донистаанд. Шоистаи тазаккур аст, ки ин истилош дар даврони Умавиён ва Лббосиён нисбати мардумони гайри араб, монанди истилоши а.ам истифода мешуд.
Бино ба шашодати сарчашмашо Лбдулшамид низ мисли аглаби намояндагони ашли адаб ва фаршанги гайриараб тибки одати маъмули карншои нахусти ислом бо шадафи шифзи шахсият ва молу шоли худ аз таассубу ишонати кабилав1 вобастап ва интисоби яке аз хонадоншои бонуфузи араб1 - Баш Омир Луай аз кабилаи Курайшро кабул карда, мавлои ин кабила машсуб гардид (5,3, 22В ).
Яке аз мудаккикони забардасти адди бостон Лбудилоли Лскар1 дар иртибот ба Лбдулдамид чунин издори назар мекунад: "Лбдулшамиди Котиб амсилаи китобатро аз забони фора истихро. кард ва ташвили забони араб дод, далели ин иддао он аст, ки таро.ими хутаби фурс ва расоилашон ба тарзи хутаби араб ва расоили он аст. Фурс дам амсоле дорад назири амсоли
араб аз лидози маъно ва сига, ва ч! басо лафзи форс! дар порае аз онао фасеатар аз лафзи араб! аст. Ва дар таъкиби аамин назар мегуяд: касе ки тартиби маон! ва истеъмоли алфозро ба вулуаи мухталиф дар забоне аз забонао шинохт ва сипас забони дигар омухт, метавон дар таркиби калом коидааои якеро дар дигаре ба кор бурд, чунонки Абдулаамиди Котиб услуби китобати худро, аз порс! истихрол намуда дар араб! ба кор бурд, ки пас аз у пайравони зиёде ёфт"(1, 51).
Аз ин ривоят метавон ду чизро ба хуб! дарк кард. Якум ин ки таъкид бар эрон! будани Абдулаамиди Котиб аст ва дуввум донистани забони порс! аст, ки албатта дар асри Абдулаамид, максад аамон паалавии сосон! аст.
Аз даврони лавой! ва касби илм кардани Абдулдамид маълумоте дар сарчашмадо зикр нашудааст. Аз ахборе, ки дар "Вафаёт - ул - аъён" омадааст, аён мегардад, ки дар огози фаъолият у ба таълими кудакон пардохта ва бо ин пеша дар шадрдои гуногуни Ирок касби маош кардааст (5,3,228 ).
Тибки ривояти Ибни Надим, Абдулаамид домоди Абулалои Солим ва шогирди у буда, тадти роднамоии у мадорат ва истеъдоди хешро сайкал дод ва дар ин фан табаддури тамом пайдо карда, мадз тавассути у ба касри хилофат наздик шуд, зеро Абулалои Солим яке аз мукаррибони он ло буд.
Лоиз ба таъкид аст, ки Абулалои Солим яке аз дабирони номвари нимаи аввали асри VIII буд. Ибни Надим дар «ал-Феарист» уро яке аз балегони халифаи Умав! ба шумор овардааст, ки аамзамон у котибии девони расоили халифаи Умав! йишом ибни Абдулмалик (724-743)-ро бар уада дошт (8,142).
Абдулаамид сараввал ба хидмати девони Язид ибни Абдулмалик (720724) ва баъдан йишом ибни Абдулмалик (724-743) иштигол варзид. Дар он ло у таати роанамоии Абулалои Солим мааорат ва истеъдоди худро дар китобати араб! сайкал дод ва дар ин фан табаааури тамом пайдо кард. Сипас у ба охирин халифаи умав! Марвон ибни Муааммад (744-750) пайваст ва аангоме ки у волии Арманистон буд, аамроааш ба он диёр рафт, дар наздаш соаиби макому эътибори махсус гардид(4, 46).
Баъд аз он ки Марвон тамоми хилофатро ба даст гирифт, Абдулаамид ба китобат ва раёсати девони вай мутасадд! шуд. Даврони хилофати Марвон охирин солаои кишвардории Умавиён буд. Давлати ин сулола, ки бар бузургманишии араб! ва идонати аквоми гайриараб бунёд ёфта буд, тадти фишори сиёсии хонадони Аббосиён, ки аз дастгирии эрониён бархурдор буданд, карор гирифт. Аз лумла шуубиён ва мавол!, яъне мусалмонони гайриараб таати сардории Абумуслими Хуросон! бар зидди Умавиён лашкар кашиданд. Чун шуриши Абумуслим ба Марвон шиддат гирифт, Абдулаамид ба Марвон гуфт: Барои Абумуслим мактубе навиштам, агар уро хонд, аароина фитнае бар онао пайдо шуд ва агар рад намуд, пас бар ману ту аалок бод. Ривоят мекунанд, ки мактубе, ки у навишта буд, бар болои шутуре бор карданд, на аз бузургиаш, балки эатиром нисбати у. Ва аз мактубе, ки Абдулаамид ба Абумуслим навишт, аамаг! як лумлае ба мо расидааст: « ^ ииа. Ош! Ы ДАл^Ь «Агар Худованд барои мурчаао нек!
бихошад, шароина барои оншо канот меофарад». Äз руи ривоятшо ин мактyбро Äбyмyслим нахонд, зеро аз сyханони балеги Абдyлшамид ва таъсири оншо ху6 бархyрдор 6уд. У мактyбро оташ зада, дар лавоб чунин навишт:
JS ù* <_>tiJI ÔJJJ ^jJfr jlk^il uLuJI lââ
(9,2,568) ^le <j£ ù4 Igjfc ùj^J S^jâni lijj^ IJ^JÎJ ¿li
«Шамшер сатршои балегро нобуд кард ва шерони беша аз шар лониб ба ту наздик мешаванд».
Дар маохизи адабиву таърихй ролеъ ба фарломи зиндагии Абдулшамид ривоёти мухталиф дарл шудаанд. Аз лумла, дар ривояте омадааст, ки Абдулшамид то дакикаи охирини умраш бо Марвон бимонд. Марвон, чун ба паёмади нохуши кори хеш боварй шосил кард, аз Абдулшамид хошиш кард, то ки ба Аббосиён пайвандад. Халифаи умавй ба Абдулшамид гуфт: "Аббосиён ба сешри калам ва кудрати нависандагии ту ниёз доранд ва туро мепазиранд". Аммо Абдулшамид, ки пойбанди арзишшои олии маънавй буд, ин пешнишодро кабул накард ва бо Марвон кушта шуд (5,3,229 ).
Муаррихи дигари асримиёнагй Масъудй низ перомуни масъалаи мазкур ибрози акида карда, аз лумла мегуяд: "Пас аз он ки Марвон аз заволи мулуки хеш мутмаин шуд, ба Абдулшамид гуфт:
-Акнун метавонй ба лониби Банй Аббос рав'1, зеро дар саросари зиндагош аз фазлу камолат маро башраманд сохтй, дигар туро бар мутобиати ман малбур намебинам.
Абдулшамид дар посух гуфт: -Ман ба тарки ту тавоно намебошам, то он ки парвардигор туро пируз гардонад, ё ин ки шамроши ту бимиронад. Аз башри он ки дар назди мардум ба макру хидъа ва хиёнат мансуб бошам". Сипас Абдулшамид бо у буд, то ин ки дар Бусир соли (132ш.750) кушта шуд (7,2,252 ).
Фузун бар ин, Ибни Халликон чунин овардааст, ки Марвон дар ланги Зоб аз Аббосиён шикаст хурда, ба диёри Миср фирор карду Абдулшамид низ шамрошаш буд ва шарду дар ношияи Бусир рузи душанбеи сездашуми зулшиллаи соли 132 мутобик ба 5 августи соли 750 мелодй кушта шуданд (5,3,229 ).
Дар мавриди катли Абдулшамиди Котиб ривояти дигаре низ дар сарчашмашо ба кайд омадааст, ки тибки он дабири номвари умавй пас аз кушта шудани Марвон дар Лазиратулараб пиншон шуд, то ин ки Саффош бар у даст ёфт ва уро дар зери шиканла ба катл расонид (5,3,231).
Ибни Халликон дар ривояти дигар ва шамчунин Лашшиёр1 бар он шудаанд, ки Абдулшамид дар хонаи дусташ Абдуллош ибни Макаффаъ пиншон шуда буд, вакте оншо барои гирифтани Абдулшамид омаданд, уро бо Абдуллош ибни Мукаффаъ якло ёфтанд. Чун оншо Абдулшамидро
намешинохтанд, суол карданд, кадом як аз шумо Абдулаамид аст? йам Абдулаамид ва аам Ибни Мукаффаъ, аар як барои налоти дусти худ, худро Абдулаамид муарриф! карданд. Онгоа Абдулаамид аз тарси он ки Ибни Мукаффаъ бегуноа лазо бинад, гуфт, андаке даст нигоа доред ламъе ин ло бимонед ва ламъе биравед ва нишонааое, ки дар аар яке аз мост, бигуед ва ба дастгирии Абдулаамид биёед. Маъмурон рафтанд ва пас аз муддате баргашта, Абдулаамидро дастгир карданд ва дамин тавр Абдулаамид ба дасти Аббосиён афтод ( 5,3,231).
Бино ба шааодати сарчашмаао, маъмурони аббос! Аблулаамидро ба таври ваашиёна ба катл расониданд. Тибки ривояте, ки дар "Китоб ул- вузаро ва-л-куттоб" омадааст, пас аз даст ёфтан ба Абдулаамид уро ба назди Абулаббоси Саффоа - нахустин халифаи аббос! (750-754) бурданд ва у ба катли пешвои нависандагони давр амр дод. Таштеро руи оташ тасфонданд ва бар сари Абдулаамид гузоштанд ва ин амали ваашиёнаро то вакте такрор карданд, ки вай лон ба аак таслим кард (4,48).
Аз мадорике, ки дар кутуби адабиву таърихй омадааст, ривояти дигаре низ ба назар мерасад, ки тибки он Абдулдамидро ба дасти Абуч,аъфар ал -Мансур - дуввумин халифаи аббосй ва бародари у ас - Саффод супориданд. У чанд тан аз ашхосе, ки бо Абдулдамид дастгир шуда ва аз мукаррабони дарбори Умавиён буданд, озод кард, вале чун навбат ба Абдулдамид расид, ба у гуфт: "Оё ту дамон нести, ки бо неши забону калами хеш муч,иби озори мо мегардиди? " Пас ба катлаш фармон дод ва аввал уро ду даст, пас ду пой ва охирон сар буриданд ( 5, 3, 230 ).
Ривоёти мазкур, новобаста ба он ки кадоме аз ондо ба дакикат наздик мебошад, инъикосгари кудрати калам ва нуфузу мартабаи бузурги нависандагии Абдулдамид мебошад, ки он боиси хавфу дароси Аббосиён гашта буд.
Ба тасреди иддае аз донишмандони кадим адли хонаводаи у пас аз кушта шуданаш ба Миср мудолират карда, дар он ло зиндаги ихтиёр намуданд ва фарзандонаш касби падарро идома дода, ба дайси дабирони тавоно шинохта шуданд. Содиби "Вафаёт - ул - аъён" аз писари у Исмоил ёдовар шуда, уро дамчун дабири чирадасту фозил муаррифи кардааст (5,3,231 ). Ладшиёрй дар навбати худ чадор тан аз авлоди Абдулдамидро зикр кардааст, ки дамаги дар хидмати амири Миср Адмад ибни Тулун карор дошта, дар назди у макому манзалати хоса доштанд (12,117- 118 ).
Аз баррасии даёту рузгори Абдулдамиди Котиб метавон ба чунин бардоште расид, ки вокеан дам у яке аз саромадони адаби араби ва бунёдгузори жанри тарассул мадсуб ёфта, аглаби манобеи адабиву таърихи бузургиву манзалати рафеашро таъйид сохтаанд.
Тааммул бар зиндагиномаи ин донишманди забардаст далел бар он аст, ки у на тандо дар китобат макоми баландро содиб буд, балки дар пайвастаги
бар он худ низ дорои арзишхои баланди ахлокй, аз кабили вафодориву .оннисорй ва сидку сафо буда, дар саросари осори хеш чунин арзишхои олии маънавиро ташвик мекард. Рузгори Абдулшамиди Котиб намунаи бехтарини садокати зердастон ба сарварони худ буда, дар тарбияи ахлоки .омеаи мутамаддин метавонад чароги рахнамое гардад.
Бо таваллух ба ин матлаб хамин нуктаро низ бояд таъкид дошт, ки омузиши зиндагиву осори чунин гузаштагони сохибмаърифату сохибкалам бори дигар собит месозад, ки дар даврони сукути забони форсй-то.икй фарзандони ин мардуми сохиби тамаддуни бостонй хомуш набуданд, балки рухияи адаби тоисломии эрониро дар адаби арабй зинда намуда, дар риво.у равнаки он хидматхои сазовореро ба сомон расониданд ва хамзамон барои ташаккули минбаъдаи забони навини форсй-то.икй заминаи мусоидеро фарохам оварданд. Кайд кардан бамаврид аст, ки зиндагиномаи чунин фарзандони бузурги Эронзамин имрузхо дар .ахони мутамаддин боиси ифтихори мардуми форсу то.ик буда, ба бедории эхсоси ватандустй ва хуввияти миллй мусоидат менамояд.
Вожашои калидТ: Абдулхамиди Котиб, халифаи Умав!, Марвон ибни Мушаммад, Бусири Миср, Анбор, халифаи Умав! №ишом ибни Абдулмалик, Абдуллох ибни Макаффаъ.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Абухилол ал- Аскарй. Ас-синоатайн.Л. 1-2. ал- Кохира, 1952.
2. Ашмад Амин. Зуша-ал-ислом. Л.1-3. Байрут, 1976.
3. Балозур!, Ашмад ибни Яшё. Ансоб-ул-ашроф. Байрут 1978, 446с.
4. Зошидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу то.ик дар асршои VII-IX. Ху.анд: Нури маърифат, 2004.-402 с.
5. Ибни Халикон. Вафаёт-ул-аъён ва анбоу абнои-з-замон.4.1-8. Бо ташкики Эшсон Аббос. Байрут, 1994.
6. Истахрй, Абуисхок Иброхим. Мамолик ва масолик. Тар.умаи Мухаммад ибни Саъд ибни Абдуллох Тастир!. Техрон, 1373.
7. Масъудй, Алй ибни Хусайн. Муру.-уз-зашаб ва маодин-ул .авохир. Л.1-2. Миср, 1987.
8. Надим, Мушаммад ибни Исшок. ал- Фешрист, Тешрон, 1381. 751с.
9. Сафват, Ашмад Зак!. Ламшарату расоили-л-араб. Л.1-2. Кошира, 1937-765с.
10. Умар, Фаррух. Таърихи адабиёти араб. Л. 1-3. Бейрут, 1980.
11. Фахур!, йанно. Таърихи адабиёти забони арабй. Техрон, 1995.
12. Лашшиёр!, Мушаммад ибни Абдус. ал-Вузаро ва-л-куттоб. Тар.умаи Абулфазли Таботабо!. Тешрон, 1348-439с.
13. Лохиз, Амр ибни Бахр. Ал- Баён ва- т- табйин. Л.1-4. Бейрут, 1993.
14. Эшсон Аббос. Абдулшамид ибн яшё ал-Котиб. Кошира, 1997. 333с.
ШОКИРОВ Дж.
ЖИЗНЬ И ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ АБДУЛХАМИДА КАТИБА
В статье показаны жизнь и деятельность величайшего арабоязычного таджикско-персидского писателя, основоположника жанра тарассул (составление писем) в арабской филологии, Абдулхамида Катиба. Автор раскрывает своеобразие жизненедеятельности и творческих способностей Абдулхамида Катиба.
SHOKIROV J.
LIFE AND ACTIVITY OF ABDULHAMID KA TIB
The given article reveals the life and activity of a great Arabic-Tajik-Persian writer, the founder and compiler of Arabic Abdulhamid Katib.
Besides of life and activity of Abdulhamid Katib the author tries to show his creative ability.
