CC BY
45
Ц. Шокиров
АБДУЛХДМИДИ КОТИБ ВА АСРОРИ НУБУБИ У ДАР ТАЪРИХИ АРАБУ А^АМ
Вожатой калидй: адабиёти арабизабони форсу тоцик, Абдул^амиди Коти б ва эцодиёти у, таъсири адабиёти форси ба адабиёти араб, муиосибат^ои адабй
Дар таърихи Арабу А^ам шахсиятх,ое ба арсаи илму адаб i<¡a-дам гузоштаанд, ки то кунун корномаи илмиву адабиашон дарси ибратбахши ворисону пайравон ва мактаби ^авонмардиву хирадгарой дар цаламрави афкори башар ба шумор омада, маври-ди эътрофу истикГюл rçapop гирифтааст. Дар ин масир пякдпи H()6iiFai они эронинажоде, ки бо маърифату истеъдоди азалй чарога илму адабро ба х,амешагй фурузон доштаанд, хеле назаррас ва »¡обили мулох,иза аст.Х,ануз дар садри ислом Паёмбари акрам (с) ба эх,тироми Салмони Форсй фармуда буданд, ки «Агар илм бар Сурайё расад, ри^оли форс ба он даст ёбанд». Андешамандони бузурги дигар низ дар тацвияти каломи устувор ва мантициву гух,арбори Расули Акрам (с) зимни сухан гуфтан аз мардуми Форс тавсифоти ин нажодро кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки дар манобеи муыамад бо исми бузургоне, аз цабили Абдулх,амиди Котиб дучор мешавем, ки дар х,исоби ахди нубуга ин мардуми сох,ибтамаддуи зикр гардидааст. Чунончй, Истахрй дар китоби хеш "Мамолик ва масолик" чунин меоварад: "Аммо касоне, ки аз ин ь;авм бархоста ва дар илму х,илм ва Fañpa ягона ва вах,иди дах,р буданд, чунон ки салох,ия га вазорат ва амалу китобат ва Faiípa аз аъмоли чалил ва афъоли хатир доштанд. Яке аз онх,о Абдулх,амид ибни Ях,ё ба х,исоб рафта у дар асри худ беназир ва муфрад будааст" (4, 136).
Дар вок(сь яке аз х,амин гуна чех,рах,ои илму адаби Арабу А^ам Абдулх,амиди Котиб мах,суб мешавад, ки iuyx,pai н нависандагии у дар т^ли iyipnx,o гузашта, то ба нмруз расидааст.
Кулли муаррихону мух.яццикоп ва сох,ибони сарчашмах,ои таърихиву адабй дар бузургиву шах,омати ин абармарди илму
адаб мадх,у ситоиш намуда, дар тавсифи нигорандагияш 04113 мондаанд. Аз ин лих,оз, шинохт ва дарёфти асрори нубуга ин донишманди эронинажод яке аз мух,имтарин ах,дофи илми адабиёшиносии имруз мах,суб мешавад. Х,адафи ин баррасй иеш аз х,ама руйоварй ба шахсият ва боз^уиву бозгуии шух,рат ва шах,омати адабй, х,амчунин дарёфт ва омузиши розх,ои бузургй ва вижагих,ои афкори ин чех,раи дурахшони адабй мебошад.
Бояд ёдовар шуд, ки ро^еъ ба омузиш ва Fax, к, и к, и рузгор ва осори Абдулх,амиди Котиб рисолоту маколоти мутааддиде ба нашр расидаанд. Донишмандоне аз цабили Х,усайн Хатибй, Мух,аммад Курди Алй, Абу Хилоли Аскарй, Фируз х,арирчй, Аббос ")х,соп, Х,анно Фохурй, Тох,о Х,усайн, Низомиддин Зох,идов ва чанд афроди дигар дар рисолоту маколоти худ иеромуни шахсият ва осору шеваи нигориши у изгори назар кардаанд. Дар адабиётшиносии то^ик Н. Зох,идов аз нахустин донишмандонест, ки ро^еъ ба ин шахсият ва осору афкори у тава^^ух,и бештаре додааст. Бо ин х,ама рисолоту маколоти донишмандон тах^икоти осор ва вижагих,ои афкори Абдулх,амиди Котиб ба таври густарда ва чудогона ан^ом наёфтааст. Мух,ац1щони мазкур зимни пажух,ип[и масоили мухталифи адабй арабй ва порей иеромуни осор ва шахсияти адабии Абдулх,амиди Котиб изгори назар кардаанд. х,амзамон маколоти Н. Зох,идов муцаддимаи rax,rçiiKoi и наве ро^еъ ба осор ва рузгори ин шахсият мебошад.
Ро^еь ба шахсияту х,айсияги Абдулх,амиди Котиб сарчаш-мах,ои адабиву таърихй иттилооте пешних,од доштаанд, ки инъи-косгари бузургиву та^аддудгароии мавсуф дар илми нигориш мебошад. Яке аз донищмандони бузургй араб Ч,аъфар ибни Ях,ёи Бармакй гуфтааст, ки: «Абдулх,амиди Котиб аслу тана ( ахд ибни Х,орун шох, Ах,мад ибни Юсуф гул ва Ибни Муцаффаь мева аст» (12, 194).
Нуктаи добили зикр он аст, ки албатта ашхоси баъд аз Аб-дулх,амид дар илму адабй арабу а^ам ба устодй расида низ хада-моти шоёне дар гарви^и афкори адабй ба ан^ом расонидаанд. Аммо бо ин х,ама, Абдулх,амиди Котибро ах,л и назар дар илму маърифат ва х,унару истеъдоди нигорандагй моя ва поя медонанд.
Як нуктаи мух,им зимни шинохти Абдулх,амиди Котиб эрони-асл будани мавсуф мебошад. Дар ин маврид донишмандон муло-х,изоги мухталиф ва ихтилофангез баён доштаанд, ки мунтах,ои
пажух,шп() г дар тасбити форсинажод будани Абдулх,амиди Котиб мебошад.
Дар ин маврид Х,усайн Хатибй муаллифи «Фанни наср дар адаби порей» дар таъйиди эронитабор будани Абдулх,амид ва х,ам дар таъсири услуби пах,лавй дар номах,он у якчанд далелх,ои мушаххасро меоварад. Ба андешаи ин донишманд мушаххасоте, ки дар насри арабй дар царим дуввуми х,и1фй вучуд дошт, дар Эрони пеш аз ислом ва дар насри нахдавй собицадор буд. Дар иловаи ин матлаб и зх,ор менамояд, ки кулли он нависандагоне, ки дар насри арабй хидмат намуданд, эронинажод буданд ва бо забоин пахдавй ва осори мах,фузмондаи он ошной доштанд (14, 112).
Эрониасл ва огох, будан аз фарх,ангу тамаддунн эронй барон х,ар як фард дар асиои зух,ури аввали ислом имтиёзи иазаррасе буд. Зеро то ба хилофат расидани ислом фарх,ангу адаби форей чаидии марх,алаи рушд ва та^рибаро гузароннда, дар х,адди камол густарнш менамуд. Насру назми форей цабл аз ислом низ сох,иби нуфуз ва шах,омати иазаррасе буд, ки аксари андешамандони эронинажод аз ин сарчашмаи иурфайз бархурдор буданд. Яке аз чунин ашхос Абдулх,амиди Котиб буд, ки гули фаъолияти худ дар салтанатдории исломй аз маърифат ва дониши форсии худ истифода намуда, даст ба тацруботи наве дар насри арабй бо такя бар маърифати форей зад ва ба он муваффац шуд. Дар ин маврид яке аз мух,аедикони забардасти ахди бостон Абух,илоли Аскарй чунин нигошта буд, ки: "Абдулх,амиди Котиб амсилаи китобатро аз забони форей истихроч кард ва тах,вили забони арабй дод. Далели ин иддао он аст, ки таро^ими хутаби фуре ва расоилашон ба тарзи хутаби араб ва расоили он аст. Фуре х,ам амсоле дорад назири амсоли араб аз лих,ози маъно ва ciiFa, ва чи басо лафзи форей дар порае аз онх,о фасехдар аз лафзи арабй аст" (2, 51).
Аз ин ру Абдулх,амиди Котиб зимни нигориши осори арабй такя ба назариёти насри форей карда, дар навиштан ва таълифи осори худ сабкеро асос гузошт, ки боиси истикболу иайравй гардад.
Ч,анбаи дигари мухтассоти насри Абдулх,амиди Котиб дар равониву салосат ва балогату фасох,ат, муназзамиву мураттабии калимот ва овоз, ифодаи андешаи баланд дар чумалоти латиф ва услуби зебо ва чаидии вежа1 их,ое, ки цабл аз у дар насри арабй роич набуд, ба назар мерасад. Добили зикр аст, ки сабки у
минбаъд пайравони зиёде пайдо карда боиси шух,рату мавцеи хосса пайдо кард. Вижагих,ои насри мавсуфро яке аз донишмандони варзида Мух,аммади Мух,аммадй чунин баён кардааст: «Дар муншаоти Абдулх,амид ва Ибни Муцаффаъ рамоли фанну зебоии услуб ва х,усни таъбиру дикдеати таркиб ва инсидоми маъониву баландии афкор ва борикандешагии нависанда ва бисёре аз латоифи дигар даст ба х,ам дода, ки онх,оро аз осори гузаштаи араб мутамойиз месозад» (8, 335).
Имтиёзи дигаре, ки Абдулх,амиди Котибро дар замони худ ва баъд шух,ратёр гардонидааст, донистани чанд забои буд. Дониши у дар дарки балогати забони худ ва шинохти вижагих,ои забонн кайр зимни таълнфи насри у асар гузоштааст. Аз кутуби илмй ва таърихии муаррихон ва адабиажух,они арабу адам бармеояд, ки Абдулх,амид донаидаи забони иахдавй будаву китобх,оеро аз он забои ба арабй нацл кардааст. Аз х,амин чих,аг, имтиёзи дигари Абдулх,амиди Котиб дар иахдавидониаш ба назар мерасад. Дар ин маврид андешаи Абух,илоли Аскарй лозим ба зикр аст: "Касе, ки тартиби маонй ва истеъмоли алфозро ба вучух,и мухталиф дар забоне аз забонх,о шинохт ва сипас забони дигар омухт, метавонад дар таркнби калом коидах,ои якеро дар дигаре ба кор барад, чуионки Абдулх,амиди Котиб услуби китобати худро, ки пас аз у пайравони зиёде ёфт аз форсй ахз намуда, дар арабй ба кор бурд," (2, 51).
Яке аз мух,имтарин омнле, ки дар густариши шух,ратн насри Абдулх,амиди Котиб пакдии борпзе гузоштааст, ин бах,амоварии маърифати исломй ва фарх,ангу маданияти форсиву юнонй мебошад. Абдулх,амиди Котиб ба насри араб вуруди дониш ва маърифати юнониву форсиро мух,им шуморида, аз '(их.аги дигар насри арабиро ба нирох,ани фалсафа ва маърифати форсиву юнонй илова ба маърифати исломй зеб дод. Дар ин маврид адабпажух,и то^ик Н. Салпмов гуфтааст: "Абдулх,амнд ва Ибни Муцаффаъ ба насри арабизабон дониши эрониву юнониро афзуда, мавзуъх,ои нав ба фарх,анги ин забои бахшиданд" ( 10, 148).
Дигар аз омили нубуга шахсияти Абдулх,амиди Котиб дар он зох,ир мешавад, ки мавсуф дар колаб ва навиштори мактуботи замони салтанатдории ах,л и ислом дигаргуние ворид сохт, ки он дар муддати них,оят к^гох, маъмул ва мавриди истифода к,арор гирифт. Дар ин маврид метавон аз андешаи Хатиби Багдодй
— 46 - НОМАИ донишгох )
мисол овард, ки: "Дар муншаоти арабй х,ам тадри^ан муросилоти расмй маъмул гашт. Дар номах,ои арабй, ки бидуни мук;аддимах,ои гулониву тах,мидот шуруъ шуда, ганх,о ба баёни матлаби асосй меаидохтаид, аз х,амин давра иавиштаии чунин дебочах,о раем шуд ва онх,о ба майдони х,унариамоии суханварй ворид гардиданд (13, 340).
Яке аз сабабх,ои дигари роиц гардидани сабк ва шух,рати Абдулх,амиди Котиб ба назар мерасад, этироф ва пайгириии шогирдони у дар э^оди насри арабй мебошад. Шогирдон дар пайгирии сабк ва эътирофи мактабии э^один у камари х,иммату садоцат бастанд. Аз чумла шогирдони донишманди Абдулх,амиди Котиб, Я ьцуб ибни Довуд, ки баъд аз у вазири Махдих,о шуд ва Ах,мад ибни Юсуф, Холид ибни Бармакй, ки аз тарбиятёфтагони мактаби Абдулх,амид буданд, дар маъруфияту х,айсия i и у пакдпи боризе гузоштанд.
Дигар аз асрори азамати Абдулх,амиди Котиб дар осори бузур1 х,ачми у мебошад, ки ба андешаи Ибни Надим ма^муи расоили Абдулх,амид x,y.iy ni х,азор сафх,а мебошад (6, 131).
Аммо добили зикр аст, ки аз ни навъ рисолоти вай теъдоди башуморе боцй мондааст.
Дигар аз мухтассоти насри Абдулх,амид, чунонки мух.аццикоп арз намудаанд, дар истеъмоли калимах,ои пай дар пай, бисёр нстифода бурдаии муболига дар мавориди зарурй ба назар мерасад, ки цабл аз Абдулх,амид дар насри араб набудааст. Аз ин хотир, '(ои шубх,а нест, ки Абдулх,амид нахустин касест, ки ин шеваро маъмул намудаву онро дар услуби насри арабй ворид кардааст. Аз ин чих,а1 насри Абдулх,амиди Котиб дорой ах,амия1 ва арзиши хосе аст, ки дар назарияи насри арабй боиси истикбол гаштааст.
Як нуктаи дигаре, ки дар осори мансури Абдулх,амид ба назар расида, боиси шух,рати у дар салтанати исломй, бахусус х,окимои гардидааст, донистани мав уоти тадбири мулк ва кишвардорй мебошад. Аз мухдавои рисолае, ки Абдулх,амиди Котиб аз чониби халифа Марвон ба фарзанд ва валиахдаш Абдуллох, барон ху^уми Зах,х,ок ибни К,айс, ки дар авохири давлати Умавиён х,аракаги ахди хаворичро сарварй мекард, бармеояд, ки мавсуф аз санъати Чангу шеваи мух,ориба1 бо душман бохабар буда, дар мавриди ин амалкард андешоти арзишманде баён намудааст. Табиист, ки
адиб дониши кишвардориву низомиро аз кутуби аддоди худ мутолиа намудааст. Зеро аз аксари кутуби нахдавй маълум аст, ки сухан перомуни тадбири мулк ва кишвардорй рафта, дар ин самт форсиёи тадриба ва дониши комил доштаанд. Аммо ин навъ низому дониши мух,ориба барон арабх,о нав менамуд. Аз х,амин лих,оз, Абдулх,амиди Котиб бо донистани илми сиёсат ва санъати мух,ориба назди х,окимои обру ёфт, ки ин эътибор барон вусъати фикриву фитрии у барон минбаъд сабаб гардид.
Аз ин ру, ба цавли муаррихи дигари маъруф Х,анно Фахурй рисолаи низомй, ки уро Абдулх,амид навиштааст, у ин рисоларо ба се бахш тацсим намуда, дар цисмати аввал Абдулх,амид онро аз фарх,аш и эронй ицтибос кардаву одобу русуми эрониёнро дар умури мулкдори пардохтааст. Аммо к, и с ми саввумро аз системаи ташкилоти синох,и Рум дар Шом овардааст (11, 260).
Дар мавриди хусусиятх,ои насри Абдулх,амиди Котиб донишманди дигари араб Тох,о хусайн навиштааст: «Абдулх,амид дар истеъмоли калимах,ои мутааддид аз Абуалои Солим, ки Абдулх,амид домод ва шогирди у буд, мутаассир шудааст. Абулалои Солим низ дар навбати худ аз забоин юнонй мутаассир гардидааст, зеро ин навъ думлабандй бар забони юнонй ихтисос доштааст. Ва чунон ки медонем, Абулалои Солим бино ба кдвли Ибни Надим забони юнонй медониставу кутубе х,ам аз он забои бар забони арабй нацл карда аст ( 3, 198).
Дар мавриди ин андешаи \[ух,ак,к,ик„ ки Абдулх,амиди Котиб мах,з иайрави Абулалои Солим будааст, бах,сан1 ез менамояд. Зеро аз кутуби таърихиву сарчашмах,о маълум аст, ки Абдулх,амиди Котиб дар забондонй ва бахусус забони форсиву юнонй шогиридии касеро цабул накардааст. х,амзамон ин нукта аз ^ониби \[ух,ак,к,икопи ^удамову муосир мукарраран изх,ор шудааст, ки Абдулх,амиди Котиб пеш аз он ки дар шогирдй иштигол варзад, худ дар донистани аксари забонх,о устод будааст.
Аз ин мулох,изот равшан мегардад, ки Абдулх,амиди Котиб дар донистан ва корбурди назарияи забонх,ои форсй ва юнонй дар муридии касе вакди худро масраф нанамудааст. Барон тасди-к;и ин матлаб метавон аз андешаи донишманди машх,ур Эх,сон Аббос суд дуст, ки гуфтааст: «Сабки Абдулх,амид х,ам дар забони юнонй ва х,ам дар забони форсй аст. (1, 56).
— 48 - " НОМАИ донишгох )
Дар ин маврид мух.аццици тодик Н. Зох,идов чунин изх,ори ацида мекунад: «Агар унсуре аз аносири танзимоти аскарии юнонй дар рисола ба назар расад, пас он натидаи таъсири мустанг и ми осори юнонй ба расоили Абдулх,амид набуда, балки унсу-рест, ки аз тарной фарх,анги Эрони тоисломй ба эдоднётн нави-сандаи бузургн арабнзабон рох, ёфтааст» (5, 84).
Дигар аз вижагих,ои осори Абдулх,амиди Котиб, ки барои Чах,опип1авии шахсияти у пакдии боризе гузоштааст, иеш аз х,ама ахлоц ва фазоили баланди инсонист, ки у иироста аз чунин пиро-х,ани зеббахш буд. Ин нукта бештар дар зиндагиномаи мавсуф низ ба равшанй мушох,ида мегардад. Чунончи, х,ангоми таназзули салтанати Марвон Абдулх,амиди Котиб бо камоли давонмардй аз садоцату мардонагй ва сидцу продати худ, ки нисбат ба Марвон дошт, даст накашид. Яъне шахсияти сод и к, ва давонмард будани у, х,амчунин садоца i варзии мавсуф дар маворидн мухталиф барои сиёсатмадорони давр далели он аст, ки х,окимои ба иайвастагй х,узури уро дар умури давлатдорй эхдиром доштаанд.
Х,амин тарик„ аз осор ва афкору андешаи Абудулх,амиди Котиб бармеояд, ки асрори азамати у пеш аз х,ама дар дониши фарох ва андешаи тададдудгароии у буда, мавсуф дар омезиш ва бах,амоварии се маърифати бузурги дах,оий-фарх,анги исломй, маърифати форей ва тафаккури юнонй хидмати бузургеро ба сомон расонида, дар таълиф ва таснифи осори худ бо камоли хирадмандй аз ин равиш ва усули чад ид истифода намудааст, ки минбаъд пайравони зиёдеро пайдо намудааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Аббос, Эх,сон. Абдулх,амнд ибни Ях,ё ал-Котиб.-К,ох,11ра, 1997
2. Абух,илоли Аскарп. Ас-синоатайн. Миср, 1952
3. Тох,о х,усайн. Мин х,адиси-ш-шеър ва-н-наср.-Миср, 1956
4. Истахрй, Абуисх,ок; Иброх,им. Мамолик ва масолик. Тардумаи Саъд ибни Абдуллох,. Бо кушшпи Эради Афшор.-Тех,рон, 1373
5. Зох,идов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу тодик дар асрх,ои VII-IX.-Худанд, «Нури маърифат», 2004
6. Мух,аммад ибни Исх,ок; ибни Надим. ал-Фех,рист. Чопи аввал.-Тех,рон, 1381
7. Мух,аммад Курд Алй. Расоилу-л-булаго.-Миср, 1986
8. Му^аммадй, Мух,аммад. Фарх,анга эронй пеш аз ислом ва осори он дар тамаддуни исломй ва адабиёти арабй.-Тех,рон, 1374
9. Масъудй. Муруд-уз-зах,аб. Миср, 1987
10. Салимов Н. Марх,алах,ои услубй ва тах,аввули анвоъи наср дар адабиёти форсу тодик. -Худанд: Нури маърифат, 2002
11. Ханно ал-Фохурй. Таърихи адабиёти забони арабй.-Тех,рон, 1995.
12. Хамадонй, ибни Фацех,. Мухтасари китоб-ул-булдон.-Лейден, 1985
13. Хатиби Багдодй. Таърихи Багдод.-Бейрут, 1993
14. Хусайн Хатибй. Фанни наср дар адаби порей. Чопи дуввум,-Тех,рон, 1375
Абдулхамид Котиб и секреты его гения в истории Араба и Аджама
Дж. Шокиров
Ключевые слова: арабо-язычна яперсидско-таджикская литература, Абдулхамид Котиб и его творчество, влияние персидской литературы на арабскую, литературные связи.
Статья посвящена творческой деятельности одного из выдающихся представителей арабо-язычного периода истории персидско-таджикской литературы Абдулхамида Катиба. Автор на основе сочинений литератора и трудов средневековых и современных исследователей определяет следующие факторы, способствующие чрезвычайной популярности Катиба в истории арабоязычной литературы:
1. Прекрасное знание иранской доисламской культуры;
2. Знание пехлевийского и греческого языков, кроме персидского и арабского;
3. Литературная деятельность его учеников и исследователей, таких, как Якуб ибн Давуд, Ахмад ибн Юсуф, Халид ибн Бармаки;
4. Компетентность Абдулхамида Катиба в науке управления государством.
Abdulkhamid Katib and the Secrets of his Geniality in the History of Arabistan andAdjam
Dj. Shokirov
Key words: Persian-Tajik Arab-language literatures, Abdukhamid Katib and his creation, influence of Persian literature over Arabic one, literary ties
The article dwells upon the creative activity of AbdidkhamidKatib, one of the outstanding representatives of the Arabic period in the history of Persian-Tajik literature. Designing on the premise of men- of- letters' compositions, productions of Middle Ages and modern researches the author determines the following factors promoting Katib s extreme popularity in the history of the literature written in Arabic:
1. Perfect knowledge of Iranian pre-Islamic culture;
2. Knowledge of Pekhlevi and Greek in addition to Persian and Arabic;
3. literary activities of his pupils and researchers, such as Jakub Ibn Dovud, Ahmad ibn Yusuf Khalid ibn Bermaki;
4. AdidkhamidKatib s competence in the skills concerned with state governance.
